Xodim shaxsi va uning kasbiy mahoratini shakllantirishning pedagogik asoslari - Pedagogika - Referatlar

Xodim shaxsi va uning kasbiy mahoratini shakllantirishning pedagogik asoslari

Yuklangan vaqt:

29.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.5009765625 KB

Ko'chirib olish

Xodim shaxsi va uning kasbiy mahoratini shakllantirishning pedagogik asoslari Reja: 1. Ichki ishlar organlari xodimlarining pedagogik madaniyatiga 2. umumiy tavsif. 3. Kasbiy buzilishlarni oldini olishning pedagogik asoslari. 4. Xodimlarning o’zini o’zi tarbiyalashi – shaxsni rivojlantirishga yo’naltirilgan maqsadli jarayon. 5. Tarbiyaviy-profilaktik vazifalarning samaradorligiga ta’sir etuvchi kasbiy muhim xislatlar.

Ichki ishlar organlari xodimlarining pedagogik madaniyatiga umumiy tavsif Madaniyat har bir millatning rivojlanishi, ma’naviy boyligi, milliy va umuminsoniy qadriyatlari hamda milliy mafkurasi shakllanishida muhim ahamiyat kasb etib, insonning moddiy va ma’naviy ehtiyojini qondirish uchun xizmat qiladi. Madaniyat keng qamrovli tushuncha bo’lib, inson amaliy faoliyatida yuzaga keladigan barcha moddiy va ma’naviy boyliklar yig’indisidir. Madaniyatning qiymati mutafakkirlar faoliyati va qoldirgan merosi bilan o’lchanadi. Ichki ishlar organlari faoliyatida xodimlarning dunyoqarashini shakllantirishda madaniyat va qadriyatlarimiz muhim ahamiyat kasb etadi. Xodimlarning madaniyati, madaniy saviyasi xizmat faoliyatida, kasbiy qobiliyatida hamda o’zaro munosabatlar jarayonida yaqqol namoyon buladi. Shu nuqtai nazardan madaniyat nafaqat ichki ishlar organlari xodimlarining kasbiy faoliyatida, balki umumiy tarzda inson va jamiyatning o’zgaruvchanlik faoliyatining barcha turlari va sohalarida namoyon bo’ladi, boshqacha aytganda ana shu faoliyat natijalari majmuidir. Shu o’rinda IIV tomonidan 2011-yil 4-iyulda qabul qilingan «Ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb madaniyati haqida»gi 96-sonli buyrug’i ham kasbiy faoliyatda foydalanishga o’ziga xos o’rinni egallaydi. Madaniyat ichki ishlar organlari xodimlarining shaxsiy hayoti va faoliyatining turli ko’rinishlarida hamda ular yaratgan moddiy va ma’naviy boyliklarda namoyon bo’lar ekan, demak xodimlarning taraqqiyotini, moddiy va ma’naviy hayot darajasini belgilab beruvchi omillardan biridir. Pedagogik madaniyat murakkab ijtimoiy jarayon bo’lib, nazariya va amaliyotni hamda ilg’or tarbiya tajribasini oliy darajada o’rganish va qo’llashni taqozo etadi. Ichki ishlar organlari xodimlarining pedagogik madaniyati quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topadi: 1) pedagogik yo’nalish; 2) milliy mafkura;

3) psixologik va pedagogik eruditsiya; 4) siyosiy va axloqiy bilim; 5) emotsional, etik va estetik bilim; 6) yuqori darajadagi pedagogik mahorat; 7) kundalik xizmat faoliyatidagi intizom; 8) tashkilotchilik va tashabbuskorlik; 9) pedagogik jihatdan yo’naltirilgan muomala va axloq; 10) o’ziga nisbatan jiddiy talabchanlik; 11) o’z ustida ishlash, ma’naviy dunyosini doimiy boyitib borish; 12) o’zini jismoniy va aqliy tomondan rivojlantirish. Ichki ishlar xodimlari pedagogik madaniyatining yuqori darajadagi ko’rinishlaridan biri kasbiy pedagogik mahorat bo’lib, u o’zida muayyan shaxsiy sifatlarni, qobiliyatlarni mujassamlashtirgan bo’lishi kerak. Kasbiy pedagogik mahorat tushunchasi kecha yoki bugun yuzaga kelgan emas, balki uning genezisi uzoq yillarga borib taqaladi. Pedagogik mahorat yillar davomida shakllangan bo’lib, xodimning kasbiy mahoratini namoyon qiladi. Pedagogik mahorat – ta’lim beruvchining ustoz-murabbiylik fazilatlari, ta’lim-tarbiya berish kasbining sirlarini chuqur egallaganligi, insoniylik iste’dodi hamda intellektual salohiyati va shu kabilar asosida undagi kasbiy ta’lim, tushuncha, ko’nikma va malakalarning mukammal shakllangan kasbiy faoliyatidir. Pedagogik mahorat ta’limni ham, tarbiyani ham o’zida qamrab oladi. Ta’lim bilim berish, ya’ni o’qitish orqali, tarbiya esa namuna bo’la olish orqali shakllantirib boriladi. Ikkalasi ham bitta maqsadga xizmat qiladi, ya’ni komil insonni shakllantirishga qaratilgan xatti-harakatdir. Shu bilan birga, xodim pedagogikaning usullarini yaxshi bilishi hamda fuqarolarning shaxsiy individual psixologik xususiyatlarini inobatga olishi lozim. Eng muhimi, xodim o’z fikrini shaxs ongiga to’liq yetkazish qobiliyatiga ega bo’lishi zarur. Pedagogik mahorat pedagogik madaniyatning muhim jihatlaridan biri hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan, pedagogik mahorat pedagogik faoliyatni tashkil

qilish va ro’yobga chiqarishda, shuningdek, psixologik va pedagogik bilimlarni har tomonlama kompleks olib borishda muhim ahamiyat kasb etadi. Pedagogik madaniyatining tarkibiy qismlari va tizimi bo’lgani kabi, pedagogik mahoratning ham qismlari mavjud bo’lib, quyidagilardan tashkil topgan: – psixologik va pedagogik bilimlar; – pedagogik texnika; – pedagogik ta’sir etish. Ichki ishlar organlari xodimlarining psixologik-pedagogik bilimlari deyilganda, asosan, o’quv jarayonida hamda xizmat faoliyatida o’zining maxsus sohasiga xos bo’lgan psixologik va pedagogik bilimlar ko’zda tutiladi. Shu bilan birga, ichki ishlar xodimlari shaxs va jamoa psixologiyasiga oid bilimlarni, shuningdek, shaxs psixologiyasini o’rganish metodlarini mukammal bilishlari zarur. Ichki ishlar organlari xodimlarining pedagogik madaniyatini shakllantirishning yana bir yo’li – pedagogik texnikadir. Pedagogik texnika pedagogik mahoratning tarkibiy qismi hisoblanadi. Pedagogik texnika boshqaruv vositasi bo’lib, shaxs va jamoaga nisbatan ta’sir qilish usullari, vositalari, malaka va mahorat yig’indisini o’z ichiga qamrab oladi. Pedagogik texnika va pedagogik mahorat bir-biri bilan bevosita bog’liq bo’lib, ular texnika vositalarini qo’llash orqali o’qitish, har xil ko’rgazmali qurollar orqali tushuntirish, shaxsni pedagogik kuzatish, pedagogik muloqotni o’rgatish, muomala madaniyatini mukammal egallash, muomalaning verbal va noverbal vositalaridan keng ko’lamda foydalanish va boshqa usullarni o’z ichiga oladi. Ichki ishlar organlari xodimlarining pedagogik texnikasi quyidagilardan iborat: – o’quv mashg’ulotlarini tashkil qilish malakasi va mahorati; – nutq texnikasi; – nutq madaniyati; –xizmat faoliyatida shaxslar bilan o’zaro muloqot jarayonida o’z munosabatini mazmunli va ifodali namoyon eta bilishi, ya’ni jest, mimika va boshqa harakatlarni qo’llay bilishi;

– ta’lim-tarbiyaning barcha tarmoqlarini chuqur o’rganish, texnika vositalaridan unumli foydalanish va pedagogik madaniyatning tizimi va tarkibiy qismlarini mukammal ravishda o’zlashtirish. Pedagogik texnika xodimlarga ta’sir qilish mahoratini talab etadi. Pedagogik mahorat esa fuqarolar bilan aloqa o’rnatish, ularga pedagogik va psixologik jihatdan ta’sir ko’rsatish, qonunga itoatgo’ylik hamda muomala madaniyati asosida suhbatlashish uchun qulay sharoit yaratib beradi. Muomala madaniyati ichki ishlar xodimlari faoliyatida muhim ahamiyatga ega bo’lib, fuqarolar bilan muloqot o’rnatishda, hamkasblar bilan o’zaro fikr almashishda juda qo’l keladi. Xodimlarning muomala madaniyati fuqarolar bilan muloqot o’rnatishda etnik normalarga rioya qilishni talab etadi va pedagogik aloqa o’rnatish uchun imkoniyat yaratib beradi. Ya’ni, xodimlar xizmat jarayonida va xizmatdan tashqari paytda so’zlashish odobiga, muomala madaniyatiga alohida e’tibor qaratishlari lozim. Har bir so’zni o’z o’rnida qo’llash, fuqarolar bilan xushmuomalada bo’lish insonning mavqeini yuksaltiradi, uning jamoadagi va jamiyatdagi o’rni hamda obro’ini belgilab beradi. Har bir xodim fuqarolar bilan samimiy munosabatda bo’lishi, ularning murojaatini diqqat bilan eshitishi, vakolati doirasida ko’rib chiqishi va masalani hal qilishga intilishi zarur 1 . Xodimlarning fuqarolar bilan bevosita pedagogik aloqa o’rnatishi quyidagilarda namoyon buladi: – fuqarolar fikrini eshita bilish; – fuqarolar bilan bo’ladigan muloqot jarayonida kasbiy xislatlarini namoyon qilish; – muloqot jarayonida muomala madaniyatiga rioya qilish; – muloqot jarayoni davomida suhbatdosh shaxsiyatiga tegmaslik; – fuqarolarga samimiy tarzda maslahatlar berish; 1 Ўзбекистон Республикаси ички ишлар идоралари ходимларининг касб маданияти ҳақида қўлланма. – Т., 2011. – 12-б .

– fuqarolarga o’zining xulqi, odob-axloqi hamda qonunga itoatgo’yligi bilan namuna bo’lish va boshqa shu kabi ijobiy xislatlarini namoyon qilish va hokazo. Shu nuqtai nazardan ichki ishlar organlari xodimlari faoliyatida muloqot madaniyati bir maqsadga qaratilgan o’zaro ta’sir qilish xususiyatiga ega bo’lib, uning mazmunida o’zaro fikr almashish, kerakli axborotlarni olish va jamlangan axborotlarni yetkazib berish o’z aksini topadi. Kasbiy buzilishlarning oldini olishning pedagogik asoslari Ichki ishlar xodimlari jinoyatchilikning oldini olish va unga qarshi kurashish faoliyatini amalga oshirar ekan, ular tomonidan fuqarolarning huquq va erkinliklariga taalluqli qonunlarni buzish holatlari ham uchrab turadi. Bunday holatlar «ba’zi xodimlar Respublikamizning amaldagi qonunchilik asoslarini to’liq tushunib yetmasliklari oqibatida yuzaga keladi», degan nuqtai nazari mavjud va qayd etish lozimki, bunday qarash asoslidir. So’nggi paytlarda huquqbuzarliklar sodir etilishining pedagogik jihatlarini o’rganish, ularning oldini olishda profilaktika ishlarini olib borish borasidagi izlanishlar faollashib bormoqda. Kasbiy buzilish, shuningdek, huquqiy normalarga rioya qilmaslik jismoniy yoki yuridik shaxslarning qasddan yoki ehtiyotsizlik oqibatida shaxs, jamiyat va davlat manfaatlariga zarar yetkazishida namoyon bo’ladi. Ichki ishlar organlari sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar birinchi galda respublikamiz uchun har tomonlama yetuk va munosib kadrlar tayyorlash masalasini kun tartibiga qo’ymoqda. Ayni damda olib borilayotgan islohot va kadrlar tayyorlash dasturlari e’tiborni xodimlarda mavjud kasbiy xususiyatlarga, ularning jismonan, ma’nan sog’lomligi, dunyoqarashi, fikrlash doirasining kengligi, Vatan himoyasida o’z aqidalariga sodiqligi, o’quv va ish jarayonida axborot, bilim va tajribalarni o’zlashtirishlariga qaratishni nazarda tutmoqda. Fuqarolar tomonidan xodimlarning salbiy xatti-harakatlari doim ham tanqid qilinavermaydi yoki fuqarolar adolat o’rnata olmasligiga ishonchi ortgan sari bunday holatga qo’l siltaydilar, oqibatda hech qanday jazoga tortilmay qolgan

xodimlar tomonidan qo’pollik, tan jarohatlari yetkazish, haqorat, tamagirlik yoki poraxo’rlik, xizmat vakolatini suiiste’mol qilish kabi illatlar davom etaveradi. Fuqarolik huquqlari poymol bo’layotgan vaqtda ham odamlar zo’ravon xodimlarga bas kelishga hadlari sig’maydi va xodim javobgarlikdan osongina qutulib ketadi. Xush, xodimlarning kasbiy buzilishlariga qanday omillar sabab bo’lmoqda? Masalan, Rossiyada bu muammoni bir qator ilmiy tadqiqotlar o’tkazish natijasida psixolog A. V. Budanov 3 ta asosiy omillar guruhiga bo’lib o’rgandi, ya’ni: • xizmat sohasining o’ziga xosligi (spetsifikasi);  shaxsiy fazilatlar omili; • ijtimoiy-psixologik1. Yana bir rus olimi S. Medvedevning fikricha, xodimning soha yo’nalishi uning huquqbuzarlikka moyilligiga ta’sir qiluvchi asosiy omildir. Xususan, uning tadqiqoti natijasida eng kuchli ta’sir darajasi jinoyat qidiruv xodimlarida, o’rtacha ta’sir darajasi patrul-post xizmati va tergov xodimlarida, past ta’sir darajasi esa pasport va shaxsiy tarkib bilan ishlash sohalarida aniqlangan. Bu tadqiqotni o’tkazgan Rossiya psixologlari xodimlarning kasbiy buzilishlarini ularning ish tajribasi bilan solishtirib, quyidagi natijalarga erishganlar: 1) 5 yilgacha ishlagan xodimlar xizmat sirini endi tushunib borayotganligi bois kasbiy tanazzul arzimas bo’lib, past darajada; 2) 6–10 yil ishlayotganlarda kasbiy buzilish o’rtacha darajada; 3) 11–15 yil ishlayotganlarda kasbiy buzilish darajasi juda yuqori; 4) 15 yildan ortiq ishlayotganlarda esa axloqiy-kasbiy buzilishlarning bo’lishi tabiiy. Biroq har qanday statistik ma’lumotning nisbiyligini inobatga olish lozim. Shu bilan birga, bu axloqiy-kasbiy jihatdan buzilgan xodimning har biri pora oladi yoki tamagirlik qiladi degani emas. Shaxsiy tarkib bilan ishlash xizmatidagi ko’p yillik kuzatishlardan kelib chiqqan holda shuni aytish mumkinki, ko’p ishlagan

xodimlarda xizmat vazifalarini bajarishga nisbatan beparvolik, loqaydlik, sansalorlik (masalan fuqarolarning arizalarini ko’rishda) kabi illatlarning paydo bo’lishi va rivojlanish holatlari ko’plab uchramoqda. Buning asosiy sabablaridan biri xodimning surunkali ruhiy va jismoniy jihatdan zo’riqishidir. Masalan, respublikamiz ichki ishlar organlari tizimlarida 2010-yilda 72 nafar xodim jinoiy javobgarlikka tortilgan. O’zbekiston Respublikasi IIVning 2011-yil 10-martdagi 2/1237-sonli ko’rsatmasida esa «ayrim mutasaddi rahbar xodimlarning mas’uliyatsizligi oqibatida xizmat intizomini buzish holatlari o’tgan qisqa davr davomida 143,1% (357/868) ga oshib ketgan. Bu ko’rsatkich Qoraqalpoqiston Respublikasi IIV (19/64), Andijon (11/39), Buxoro (6/18), Qashqadaryo (20/90), Namangan (17/24), Samarqand (30/46), Surxondaryo (17/30), Sirdaryo (9/19), Toshkent (19/58), Farg’ona (19/41), Xorazm (3/29), Jizzax (7/26), Navoiy (19/31) viloyatlari, Toshkent shahar (125/259) va Transportdagi (1/16) IIB xodimlari hisobiga ko’paygan. O’z navbatida, qonunchilikni buzish ko’rsatkichi ham 72,2 %ga (22/38) oshgan. Jumladan, qonunchilikni buzgan xodimlar soni Andijon va Sirdaryo viloyatlarida 1 tadan 2 taga, Qashqadaryo viloyatlarida 3 tadan 4 taga, Farg’ona viloyatida 4 tadan 7 ga oshgan» 2 ligi ko’rsatilgan. Bu Respublika miqyosida ishlayotgan ichki ishlar organlari umumiy xodimlari soniga nisbatan olinganda yuqori ko’rsatkich emasdir, shunday bo’lsa-da, uni xizmatlar bo’yicha taqsimlanganda quyidagi holat namoyon bo’ladi: 1) huquqbuzarliklarning oldini olish yo’nalishida 23 ta. 2) tergov faoliyatida 9 ta. 3) yo’l harakati xavfsizligi xizmatida 7. 4) jinoyat qidiruv va uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurash yo’nalishida 5 ta. 5) patrul-post va jamoat tartibini saqlash xizmatida 4 ta va hokazo. 2 O‘zbekiston Respublikasi IIVning 2011-yil 10-martdagi 2 / 1237-sonli ko‘rsatmasi..

Hozirgi kunda xodimlar tomonidan kasbiy buzilish holatlarining ko’payganligi moddiy qiyinchiliklarga borib taqaladi, degan fikrlar mavjud. Biroq, agar xodimlarning oylik ish haqlari oshirilsa, bu holatga chek qo’yiladi, degan fikr psixologlarning o’rganishicha o’z tasdig’ini topmadi. Ish haqining oshirilishi muhim omil, lekin oylik maoshning 2-3 barobar oshirilishi ish unumdorligini 3 yoki 4 oyga yaxshilaydi, keyin u yana pasayishni boshlaydi 3 . Axloqiy-kasbiy buzilishning xavfli tomoni shundaki, uning eng past darajasi ham ichki ishlar organlari xodimlarining shaxsiy va xizmat qobiliyatlariga jiddiy zarar yetkazadi. Xodimlarning kasbiy buzilishida ularning shaxsiy xususiyatlari ta’sirini rus psixologi A. V. Budanov quyidagicha tahlil qiladi: 1. Xodimning intellekti ta’siri (ya’ni mustaqil fikrlash va mustaqil qaror qabul qilishi tormozlanadi, mustaqil tarzda o’z ustida ishlashda va kasb mahoratini oshirishda layoqatsiz bo’lib qoladi, ekstremal yoki kutilmagan vaziyatda qaror qabul qila olmaydi). 2. Shaxsiy salbiy sifatlari ta’siri (ochko’zlik, qo’pollik, tajovuzkorlik, faqat o’z manfaatlarini ko’zlash, bilimsizlik, to’porilik, o’z shaxsiga yuqori baho berish) 4 . Bu xususiyatlar xizmat ta’sirida (vakolat doirasining kengligi, xizmat kiyimidan havolanish, hammaning diqqat-markazida bo’lish) xodimga yanada o’ziga yuqori baho berishiga sabab bo’lib qolishi mumkin. Ichki ishlar organlari xodimlari faoliyati samarasini belgilovchi shaxsiy xususiyatlarni aniqlash uchun, avvalo, ushbu faoliyatning psixologik jihatlarini tahlil qilish, o’ziga xos tomonlarini aniqlash, shu orqali bu 3 Qarang: Буданов А.В. Работа с сотрудниками органов внутренних дел по профилактике профессиональной деформации: Практическое пособие для руководящих работников УВД, ОВД служб по работе с личным составом, подразделений морально-психологического обеспечения деятельности ОВД. – М., 1992. 4 O‘sha joyda.

faoliyatni takomillashtirish chora-tadbirlari tizimini ishlab chiqish va yo’lga qo’yish talab etiladi. Yuksak madaniyatli, o’z kasbining mohir ustasi bo’lish xodimlardan murakkab sharoitlarda davlat manfaatlarini, fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qila olishni, aholining har xil toifalari bilan ishlay olishni, jinoyatchilikka qarshi kurashda zarur bo’lgan ko’nikmalarni shakllantirishni taqozo etadi. Ichki ishlar idoralari xizmatiga tanlanayotgan nomzod ko’pincha xizmat talablariga javob bermayapti. Bu ham yetmaganday, uning shaxsiy salbiy sifatlari forma kiyganidan keyin xizmat kiyimi va vakolati ta’sirida yanada zo’rayadi1 Bundan tashqari, nomzodda xizmatda uchraydigan tashqi omillar ta’siriga ruhiy immunitetning rivojlanmaganligi, qaltis vaziyatda tez va aniq qaror qabul qila olish reaksiyasining pastligi, o’ziga yuqori baho berishi, iroda qobiliyatlarining yaxshi rivojlanmaganligi, dunyoqarashi va madaniy darajasining pastligi xizmat boshlaganidan keyin qisqa muddat ichida uning axloqiy jihatdan buzilishiga sabab bo’ladi. Kasbiy buzilish avvalo xodimning o’zida, keyinchalik esa uning harakatlari orqali faoliyati va atrof-muhitidagi munosabatlarda namoyon bo’la boshlaydi. Bu holat ichki ishlar organlari jamoalari orasida ham yuz berishi mumkin. Masalan, spirtli ichimliklarga ruju qo’yish holati shu bo’lim yoki bo’linmada xizmat intizomining sustligiga dalil bo’la oladi. Kasbiy buzilishning xavfli tomoni shundaki, u yashirin tarzda namoyon bo’ladi. Ijtimoiy tajribalar shuni ko’rsatmoqdaki, ko’p hollarda xodimning mast holatda xizmatga chiqishini, avvalo, rahbarlarning o’zlari (o’zlariga gap tegmasligi uchun) yashiradilar. Intizomiy jazoga tortilmagan xodim esa qilgan harakatiga mas’uliyat hissini sezmay, osongina jazosiz qoladi. Bu boshqa xodimlarga o’z salbiy ta’sirini ko’rsatmay qolmaydi. Aksariyat kasbiy buzilishlarni xodim psixologiyasidagi o’zgarishlar, og’ishlar natijasi deb oladigan bo’lsak, ularga moyillikni aniqlash va psixologik profilaktika qilishni ichki ishlar organlaridagi psixologik faoliyat orqali amalga oshirish mumkin.

Xodimlar psixologik, psixoterapevtik yordamni psixiatriya xizmati bilan adashtiradilar va bu o’z o’rnida psixodiagnostika ishlarini qiyinlashtiradi. Yuqorida aytib o’tilgan holatlar bugungi kunning muhim muammo- siga aylanganligini inobatga olgan holda respublikamiz ichki ishlar organlari tizimlarida muhim bir islohot amalga oshirildi. O’zbekiston Respublikasi IIVning 2010-yil 7-sentabr-dagi 44-sonli buyrug’i bilan shtatlarga o’zgartirish kiritilib, joylardagi ichki ishlar bo’limlariga «axloqiy psixologik ta’minlash guruhlari inspektori (katta inspektor) shtat birliklari joriy etilib, ularning xizmat vazifalariga quyidagilar kiritildi: • shaxsiy tarkibni bir yilda bir marotaba majburiy psixologik diagnostikadan o’tkazish hamda jamoadagi ruhiy muhitni o’rganish; • xodimlarning individual xususiyatlari, psixologik holatlari, asab turg’unligi darajalarini, ularning qobiliyati, xizmatga yaroqliligi, shaxsiy tarkibning xizmatdan qoniqqanligi va xodimlar o’rtasidagi munosabatlarni aniqlash; • xodimlar o’rtasida xizmat intizomi va qonunchilikni buzish, o’z joniga qasd qilish (suitsid) holatlari, xizmat faoliyati davomida yuzaga keladigan turli qiyinchiliklar va yo’l quyiladigan intizom buzilish sabablarini o’rganib, ularning oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqish yuzasidan rahbariyatga takliflar kiritish; • uzoq xizmat safaridan qaytgan xodimlarning xizmatga ko’nikma hosil qilishlariga ko’maklashish; • yangi ishga qabul qilingan xodimlar bilan psixologik metodlarni qo’llagan holda suhbat o’tkazish. Bu yangilik ichki ishlar organlari xodimlarining kasbiy buzilishini tugatish, uning kelib chiqishining oldini olish yo’llarini tadqiq etishda muhim qadamdir. Chunki ichki ishlar organlari xodimlari davlat hokimiyatining vakili sifatida ish ko’rar ekanlar, ularning har bir xattiharakati fuqarolarning diqqat-e’tiborida bo’ladi. Bir xodimning qilgan xatosi, qo’polligi yoki pora olishi butun ichki ishlar tizimini xalq oldida abgor qilishi, boshqa halol ishlayotgan xodimlarning

obro’siga putur yetkazishi tabiiy. Shuning uchun kasbiy buzilishning oldini olish, unga yo’l qo’ymaslik bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi. Ichki ishlar organlari xodimlari kasbiy buzilishlarining oldini olishda asosan qo’yidagi yo’nalishlarda chora-tadbirlarni amalga oshirish talab qilinadi. 1. Professional faoliyatni tashkil etish sohasida: – har bir xodimni tanlash va ishga tayinlashda uning qobiliyatlarini inobatga olish; – xodimlarga aniq vazifalar, topshiriqlar berish, ularning bajarilishi uchun barcha chora-tadbirlarni ko’rish; – xodimlarga fuqarolar bilan muomala qilish madaniyatini, ruhiy aloqa o’rnatish mahoratini o’rgatish; – xizmat vazifasini bajarishda ishga ijodiy yondashuvchi, chigal masalalarning yechimini tezlikda topuvchi, muammolarni hal qilishda ilmfan yutuqlaridan unumli foydalanuvchi xodimlarni taqdirlash, izzat- hurmatini joyiga qo’yish; – qo’l ostidagilarni o’z ishini o’zi tahlil qilishga, o’zini o’zi nazorat qilishga o’rgatish; – xodimlarning bo’sh vaqtlaridan samarali foydalanishlari uchun, oilasining tinchligi, hayotining sermazmun bo’lishi uchun tinmay g’amxo’rlik qilish; – fuqarolarga ruhiy ta’sir o’tkazish usullarini amalda qo’llashni o’rgatish va xodimni murakkab, nostandart holatlarda ishlashga ruhiy jihatdan tayyorlash ishlarini amalga oshirish; – jismonan chiniqtirish va chidamliligini oshirish. 2. Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish sohasida: – xodimlarda ilmiy dunyoqarashni, axloqiy-huquqiy e’tiqodni, g’oyaviy-siyosiy madaniyatni va irodaviy xislatlarni, qisqacha aytganda, milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish; – ularni tanqid va o’z-o’zini tanqid ruhida tarbiyalash;

– iroda va xarakterni chiniqtirish; – jinoyatchilar olamining ta’siriga qarshi tura olish qobiliyatini hosil qilish; – xizmatda va turmushda shaxsiy namuna orqali ta’sir ko’rsatish; – tarbiyalash jarayonida o’rgatish va majburlash, rag’batlantirish va jazolash usul va vositalaridan unumli foydalanish; – jamoada sog’lom ruhiy muhitni vujudga keltirish; – qo’l ostidagilarning yashash sharoitlarini, dam olishini yaxshilash borasida g’amxo’rlik qilish; – tarbiyaning barcha turlarini, usul va vositalarini, prinsiplarini birga qo’shib olib borish, ayniqsa, huquqiy va axloqiy tarbiyaning uzviy birligiga asosiy e’tiborni qaratish; – xalqimizning asrlar davomida yashab kelgan an’analari, urf-odatlari va tili bilan bog’liq bo’lgan qadriyatlardan tarbiya jarayonida milliy g’ururni o’stirish va milliy ongni shakllantirishda unumli foydalanish. 3. Xodimlarning axloqiy-ruhiy muhitini shakllantirish sohasida: – yangi xizmatga kelgan xodimlarning va yosh mutaxassislarning kasbiy faoliyatga ko’nikishlarini tezlashtirish uchun zarur sharoitlarni yaratib berish; – qo’l ostidagilar to’g’risida muntazam ravishda ijtimoiy-ruhiy ma’nodagi ma’lumotlarni to’plab borish, ya’ni ular to’g’risidagi mishmishlar, gap-so’zlar va hokazolardan ogoh bo’lib turish; – xodim va jamoa, boshliq va tobe xodim o’rtasida o’zaro ishonch va do’stona munosabatga asoslangan munosabatlarni o’rnatish; – jamoa oldida yaqin kunlar ichida va kelgusida qilinadigan ishlar to’g’risida axborot berib turish, bu to’g’rida fikr almashish; – jamoatchilik fikriga quloq solish va undan unumli foydalanish; – xizmat ko’rsatgan xodimlarni moddiy va ma’naviy rag’batlantirish ishlarini ochiq va oshkora tarzda hal etish;

– professional faoliyat davomida vujudga kelgan ijobiy an’analarni o’rganish va mustahkamlash; – jamoa va bo’linmadagi xodimlarning ruhiy holatini, qobiliyatini inobatga olgan holda operativ ishlarga jalb qilish, ishga tayinlash va hokazo. Ichki ishlar organlari xodimlari axloqiy-kasbiy buzilishlarining sabablari va ularni tugatish chora-tadbirlari to’g’risida Islom Karimov shunday degan edi: «Huquqni himoya qilish organlarining ayrim nopok xodimlari o’z vazifasini suiiste’mol qilib, jinoyatga qo’l urmoqda. Huquqni muhofaza etuvchi idoralar – militsiya, sud, prokuratura xodimlari saflarini malakali, Vatanga va o’z burchiga sadoqatli, insofli, yosh, iqtidorli va zamon talablariga javob beradigan kadrlar bilan to’ldirish ishlari kuchaytirilishi lozim. Barcha bo’g’inlarda insofli, diyonatli, bilimdon, tajribali rahbarlar boshchilik qilmas ekan, mustaqil mamlakatimizning obro’si, uning manfaati uchun mardlik, jonkuyarlik bilan ishlamas ekan, ishlarimiz ko’ngildagidek bo’lmaydi» 5 . Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, ichki ishlar organlari xodimlari kasbiy buzilishlarining oldini olish asosan ikki yo’nalishda, ya’ni umumiy va yakka tartibdagi chora-tadbirlarni qo’llash asosida olib boriladi. Umumiy chora-tadbirlarga jamiyatdagi ziddiyatlarni tadrijiy yo’l bilan hal qilgan holda, huquqni himoya qiluvchi barcha idoralarda qonunga itoatkorlikni, hayotning barcha jabhalarida qonunlarning ustunligini ta’minlash kabilar kiradi. Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek, «mamlakatimizni demokratik yangilashning bugungi bosqichdagi eng muhim yo’nalishlaridan biri bu – qonun ustuvorligi va qonuniylikni mustahkamlash, shaxs huquqi va manfaatlarini ishonchli himoya qilishga qaratilgan sud-huquq tizimini izchil demokratlashtirish va liberallashtirishdan iboratdir. Bir so’z bilan aytganda, yurtimizda huquqiy davlat asoslarini yanada takomillashtirish va aholining huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish biz uchun hal qiluvchi vazifa bo’lib qolmoqda» 6 . 5 Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. Т. 4. – Т., 1996. – 287–288-б. 6 Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. – Т., 2010. – 15–16-б.

Shunday ekan, qonunga bo’ysunish yuksak huquqiy onglilik, jamiyat va davlat manfaatlarini chuqur tushunib yetish, ijtimoiy burch, ya’ni o’z qilmishlari uchun davlat oldida javobgarlik tuyg’usi bilan uzviydir. Har bir qonunga itoatkor fuqaro qonunlarning talablari jamiyatning yuksak manfaatlarini ifoda etishini, huquqiy qonunlarga rioya qilish faqat xalq manfaatlariga emas, balki uning o’z manfaatlariga xam xizmat qilishini yaxshi tushunadi. Mazkur ma’noda qonunlarga itoat qilishni xalq birligi va kuch-qudratining manbai deb atash mumkin. Xodimlarning o’zini o’zi tarbiyalashi – shaxsni rivojlantirishga yo’naltirilgan maqsadli jarayon Xodim shaxsining o’zini o’zi tarbiyalashida uning yo’naltirilganligi va «Men» konsepsiyasi o’z-o’zini tarbiyalash mexanizmlarining asosini tashkil etadi. Shaxsning axloqiy yetuklik darajasi, o’ziga xos xususiyatlari hamda o’zlashtirgan bilim, ko’nikma va malakalari bilan birgalikda o’zini o’zi tarbiyalashi, oldiga qo’ygan maqsadlariga yetishishining asosiy mezoni hisoblanadi. Shaxs o’z mehnat faoliyati natijasini anglash, baholash ko’nikma va malakalari: o’quv faoliyati natijalarini anglashi, o’zini o’zi nazorat qilishi, muammolar yechimining to’g’riligini aniqlashi, voqea va hodisalarga real baho berishi, nazariy va amaliy ko’nikmalarining to’g’riligi, ya’ni mustahkamligini tekshirishi o’zini o’zi boshqarishi va nazorat qilishining muhim tizimi sanaladi. Bu tizim asosida shaxs rivojlanishining psixologik omillari: ehtiyojlari, yo’naltirilganligi va «Men» konsepsiyasi mavjud. Shaxsning o’zini o’zi tarbiyalash va boshqarish mexanizmi amaliy ta’limda zamonaviy pedagogik texnologiyalar va psixologik bilimlarga asoslangan holda tashkil etiladi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarga asoslangan ta’lim-tarbiya jarayonlarida xodimlarning qiziqishi, qobiliyati va ehtiyojlari hamda motivlarini hisobga olgan holda o’zini o’zi tarbiyalash ishlari amalga oshiriladi. Xodim shaxsning o’zini o’zi tarbiyalash va boshqarish mexanizmiga uning o’zini o’zi bilishi, o’zini tarbiyalashi, o’zini ko’rsata olishi, xattiharakatlarini nazorat qilishi qiradi.

Ichki ishlar organlari profilaktik faoliyatning asosiy vazifalaridan biri ham shaxsni o’z-o’zini rivojlantirishga, mustaqil ravishda bilimini oshirishga, ijodiy fikrlarini shakllantirishga yo’naltirishdan iborat. Bunday vazifani amalga oshirish uchun tayyor bilimlar, ko’nikma va malakalar muhim o’rin tutadi. Vaholanki, bugun ichki ishlar organlari xodimlari bilimlarni o’zlashtirishdagi passiv iste’molchi emas, balki uning faol ijodkoriga aylantirish zarurati mavjud. Bo’lg’usi mutaxassis har qanday nazariy va amaliy muammoni yecha oladigan, uni yechish yo’llarini ilmiy yoki metodik jihatdan tahlil qilishni uddalaydigan, eng munosib va mos yo’llarini topib, uning to’g’riligini isbotlab bera oladigan bo’lishi kerak. Xodimlarning o’z-o’zini tarbiyalashida o’z ustlarida mustaqil ishlashlari kasbiy faoliyatda intellektual tashabbus va tafakkurni rivojlantirish uchun psixologik-didaktik sharoitlarni yaratishdan iborat. Xodimning o’zo’zini tarbiyalashida xatti-harakatini nazorat qilishi biror-bir masalani o’rganish jarayonida muhim o’rin tutadi. O’zini o’zi tarbiyalash ham oldindan mo’ljallangan va mo’ljallanmagan ko’rinishda bo’lishi mumkin. Birinchi holda kishi o’zidagi salbiy xislatlarni bartaraf qilish uchun ongli ravishda harakat qiladi, ikkinchi ko’rinishda esa bu harakatni beixtiyor bajaradi. O’zlashtirgan bilimlarni mustahkamlash va o’z-o’zini nazorat qilish funksiyasi tinglovchining pedagog rahbarligida yoki mustaqil tarzda darslikdagi nazorat savollari, test materiallaridan foydalangan holda o’z bilimini tekshirishi hamda ularga tayangan holda amaliy mashg’ulotlarni bajara olishiga ko’maklashishdan iborat bo’lib, mustaqil bilim olish, izlanish va ijodiy ishlash qobiliyatlarini rivojlantirishga, o’z-o’zini baholashga imkoniyat yaratadi. Shaxsning o’z-o’zini anglash tuyg’usiga ega bo’lishi uning har tomonlama rivojlanishi, yetuk mutaxassis bo’la olishi yo’lidagi muhim omildir. Shaxs kamoloti, eng avvalo, uning o’ziga bog’liq. Shu bois milliy dasturda shaxs va uning kamolotiga alohida e’tibor qaratilgan. Ta’lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvini uyg’unlashtirish, samarali ta’limni tashkil etish jamiyat

taraqqiyotini, milliy va xalqning porloq kelajagini ta’minlaydi. Shu bois, ta’limni tashkil etish nafaqat davlatning, balki umumxalq ishidir. Ta’lim muassasalarida tashkil etilgan ota-onalar qo’mitasi, o’zini o’zi boshqarish organlarining kuchi va imkoniyatlari, shuningdek, otaliq (homiy) tashkilotlarning moliyaviy, ma’naviy qo’llabquvvatlashlari evaziga ta’lim samaradorligini yanada oshirishi mumkin.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

O'xshashlar

Pedagogik kadrlarning kasbiy kо‘nikmalari

Ijtimoiy pedagog va uning kasbiy sifati

Pedagogik texnologiyaning asoslari

Pedagogik maxorat asoslari

Pedagogik texnologiyaning asoslari