XIX асрнинг 80-90 йилларида Туркистондаги бошлангич макташ сохасидаги ижтимоий педагогик фикрлар - Pedagogika - Referatlar

XIX асрнинг 80-90 йилларида Туркистондаги бошлангич макташ сохасидаги ижтимоий педагогик фикрлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

254.5 KB

Ko'chirib olish

XIX асрнинг 80-90 йилларида Туркистондаги шошланғич макташ сохасидаги ижтимоий педагогик фикрлар Режа: 1. Кириш 2. Абдукодир Шакурий 3. Исматулла Рахматуллаев 4. Саидахмад Сиддикий 5. Саидрасул Азизий

IX асрнинг 80-йилларида чоризмнинг халқ манфаатига қарама-қарши мустамлакачилик сиёсати синфий зиддиятларни янада кескинлаштирди. 1886 йилда тасдиқланган “Туркистон ўлка-сини бошқариш тўғрисид низом” халқни, айниқса, деҳқонларни аянчли аҳволга солди. Бундай оғир шароитда Туркистонда илғор зиёлилар ижтимоий ҳаракатларни бошлаб юбордилар. Бундай ҳара-катларда Аҳмад Дониш, Фурқат, Муқимий, Анбар отин, Дилшода Барно, Асирий, Аваз Ўтар ва бошқалар фаоллик кўрсатдилар. Ижтимоий-маърифий ҳаракат вакиллари аввало халқни Россиянинг маданиятини ўрганишга даъват этишга ундалар эди. Лекин улар ўзбек халқининг камситилишига муросасиз курашди-лар. Анбар отин “Нойибтўра аёли Екатерина”га сарлавҳали шеърида шундай ёзганди: Сингилжон ҳамсоя бўлдик сирни пинҳон этмагил. Ўзбеку ғайрия бу деб, миллат исён этмагил. Покиза устолда ўтирмоқ, ажаб бергай шуку, Бу фақат бизларга хос деб, фикри нодон этмагил. Хамнафас санга ноиб, насиҳат айлағил, Сарт миллатларни хўрлаб, чашми гирён этмағил. Маърифатпарвар шоиранинг юқоридаги шеъридан маълумки, у меҳнаткашларни эзишга ва уларга кўрсатилаётган зулмга қарши исёнкор бўлган. Марказий Осиё Россия мулкига айланганидан кейин Россия ҳукуматида унинг иқтисодий, ижтимоий ва маърифий тараққиёти учун илмий, маърифий иш олиб боришга зарурат туғилган. Натижада айрим иқтидорли олимлар бу ўлкадаги барча ишларни ўз қўлларига олганлар. Ўлканинг табиий географияси олим, сайёҳ Н.А.Северöов, А.П.Федченко, И.В.Мушкетов, тархичи В.Бартолüд, Н.И.Василевскийлар томонидан илмий тадқиқ қилина бошланди. Ўлкани ўрганиш ва тиббиёт жамиятлари маҳаллий характерга эга бўлиб, уларнинг кўпи Россия миқёсидаги жамиятларнинг

бўлимла-ри эди. Туркистон ўлкасида ҳаммаси бўлиб 15 та илмий жамият ишлаган. Уларда олимлар тарих, шарқшунослик, археология, тиббиёт ва бошқа фанлар бўйича илмий кузатишлар олиб бордилар. Натижада Туркистоннинг тарихий тараққиёти, санъати, маданияти ва маорифига доир маърифий характерга эга бўлган кўплаб илмий ишлар яратилди. XIX асрнинг 80-йилларида Чор Россиясининг Марказий Осиё халқларини руслаштириш сиёсатига доир чора-тадбирлари халқ-нинг норозилигини кучайтирди. Ўша пайтларда ташкил этилган рус мактабларида қисман ўзбек, тожик, қозоқ болалари ҳам ўқир, лекин уларнинг сони ниҳоятда кам эди. Ота-оналар мазкур мактаб-ларда исломиядан таълим- тарбия берилмаганлиги сабабли улардан ўз болаларини олиб кета бошлаганлар. Шунга кўра, Туркистон маъмурлари мусулмон руҳонийлари билан ҳамкорликни мустаҳкам-лаш учун мактабларда янгича мазмунли таълимни жорий этишни маъқул кўрдилар. 1884 йилнинг декабрида янги ва эски шаҳар оралиғида янгича рус-тузем мактаби очилди ва аста-секин бундай мактаблар Самарқанд, Фарғона вилоятларида ҳам ташкил этила бошланди. Мазкур мактаблардаги ўқитиш тартиби қуйидагича эди: Рус-тузем мактабларида ўқиш одатда 1 сентябрдан бошланиб, 20 майда тугар эди. Туркистоннинг барча мактаблари учун 1895 йилда машғулотлар жадвали тузилди. Барча рус-тузем мактабларида 4 соатдан дарс бўлиб, ўқиш эрта соат 9 дан бошланиб бир яримда тугар эди. Бир босқичли рус-тузем мактабларида биринчи, иккинчи, учинчи ва тўртинчи бўлим (“жамоа”) бўлар эди. Бу бўлимлар ўз навбатида икки асосий гуруҳга бўлинади. I - II бўлим бир гуруҳ. III - IV бўлим иккинчи гуруҳ. Шу гуруҳларни русча ва ўзбекча синф ўқитувчиси навбат билан икки соатдан ўқитар эди. Бу икки бўлим-ни бир хонага жойлаштириб бир ўқитувчи ўқитар эди. Дарс жадвали икки бўлим болаларини бир вақтда ўқитишга мўлжаллаб тузилар эди.

Кунлар Соатлар I бўлим II бўлим III бўлим IV бўлим Шанба 9-10 10 5 -11 5 11 25 -12 25 12 30 -1 30 Шариат - Маҳаллий тил - - Шариат - Маҳаллий тил - Шариат - Маҳаллий тил Якшанба 9-10 10 5 -11 5 11 25 -12 25 12 30 -1 30 Шариат Маҳаллий тил - - - - Маҳаллий тил Тарих - - Маҳаллий тил Тарих Душанба 9-10 10 5 -11 5 11 25 -12 25 12 30 -1 30 Шариат Маҳаллий тил - - - - Арифметика География - - Арифметика География Сешанба 9-10 10 5 -11 5 11 25 -12 25 12 30 -1 30 - Маҳаллий тил - - Шариат - География Арифметика Шариат - География Арифметика Чоршанба 9-10 10 5 -11 5 11 25 -12 25 12 30 -1 30 - Маҳаллий тил Арифметика - Шариат - - География Шариат - - География Пайшанба 9-10 10 5 -11 5 11 25 -12 25 12 30 -1 30 Маҳаллий тил Арифметика Маҳаллий тил Арифметика Тарих - Арифметика Тарих - Йўлдош Абдуллаев. Эски мактабда хат савод ўргатиш. 92-бет.

1906 йил 31 мартда собиқ Маориф вазирлиги “Бегона халқлар ибтидоий мактаби” ҳақидаги янги қоидани маъқуллайди. Бу “қоида”га мувофиқ, маҳаллий халқ болаларига она тилидан хат-савод ўргатишни ҳам рус тили ўқитувчисига топшириш лозим эди, ерли муаллим эса фақат шариатни ўқитиши керак эди. “Қоида” нинг бу моддасини Туркистон рус- тузем мактабларига татбиқ қилиш анча қийин эди: ерли халқнинг тасаввур қилишича “мусулмонча хат” дин билан боғланган эди. Шундай бўлгач, мусулмонча хатни рус тили ўқитувчиси ўргатса, маҳаллий халқда рус-тузем мактабларига ишончсизлик ортиши ва исён кўтарилиши мумкин эди. Шунинг учун ҳам ўқитиш масалалари тез-тез муҳока-ма қилинган. 1905 йил 23 августдаги мажлисда икки босқичли рус-тузем мактабларида янги фанларни ўқитиш ва таълим муддатини қисқартириш масалалари кўрилган бўлиб, унда “Аввали илм” китобини бир ой, “Бидон” китобини икки ой, “Фиқҳ Кайдоний” китобини эса 4 ой муддатда ўқитиш таклиф этилган. Бу билан бирга, Умар Насафийнинг “Мухтасар виқоя” ва “Ақоид” китобла- ридан диний маълумотлар ҳам бериш масаласи муҳокама этилган. Тадқиқотчи олим Йўлдош Абдуллаевнинг ёзишича, “Аввали илм” дарслиги савол-жавоб шаклида ёзилган 5 бетли диний китоб, “Бидон” бир босма табоқ ҳажмли араб ва форс тили грамматикаси дарслиги, “Фиқҳ Кайдоний” 16 бетли диний китоб, “Мухтасар виқоя” эса “Виқоя” китобининг қисқартирилгани бўлиб, унда таҳорат, намоз, рўза, ҳаж, мерос, талоқ ҳақидаги маълумотлар берилган. Умар Насафийнинг “Ақоид” китоби арабча ёзилган бўлиб, мадрасада ўқитилар эди. У идеалистик фалсафий асардир. “Муҳиммотуддин” китобининг асл номи “Муҳиммотуддинли авлодул муслимин”. “Мусулмон болалари учун диннинг энг муҳим йўллари” бўлиб, Тошкентдаги биринчи рус-тузем мактабининг ўзбек синфи муаллими Тошхўжа Эшонхўжаев томонидан ўзбек тилида ёзилган дарсликдир. Муслиҳиддин Саъдий Шерозий (1184-1291)нинг ахлоқий-фалсафий асар “Гулистон”, “Бўстон”, Мулла Муҳаммадрасул Расулийнинг “Раҳбари форсий”, Муҳаммадамин ибн Муҳаммадка-рим ҳожи (Фахриддин)нинг

“Туркча қоида”, “Жўғрофиян риёзий”, “Раҳбари аввал” каби дарсликлари рус-тузем мактабларида ҳам қўлланилар эди. Чимкентлик Умаржон Абдуғафур “Устоди аввал” дарслигини ўрганиб шундай ёзган эди: Ушбу “Устоди аввал”ни ўқиғон ёш шогирдлар эски тартиб билан ўқишни (нг) азоб ва машаққатлари-дан қутулиб, тез фурсатда муддаолариға ва мақсадлариға, яъни қора хатни ўқимоқ ва ёзмоқ давлатиқа осонлиқ билан етиб, оз вақтда бу Туркистон музофотида турғувчи фуқароларни (нг) асарлари ёзадур-ғон ва қора хатни ўқийдурғон бўлиб қолсалар ажаб эмас деб умид қиламиз” 1 . Рус синфларидаги таълим асосан таржима услуби (1884-1897 йиллар) ва кўрсатмали натурал услубида (1898-1917 йиллар) олиб борилган. Таржима услубида мавзулар аввал рус тилида, сўнгра ўзбек тилига таржима қилиб ўтилган. Ўзбек синфлари учун Саидрасул Сайидазизов яратган “Устоди аввал” дарслиги ғоят катта шуҳрат қозонган. Туркистон ўлкасида 1886 йилда 4 та рус-тузем мактаби бўлиб, уларда таълим олган 116 нафар ўқувчининг ҳаммаси ерли миллат болалари эди. 1886 йил охирида мазкур мактаблар сони 28 тага, улардаги ўқувчиларнинг умумий сони 701 нафарга етган, уларнинг 650 нафари ерли халқнинг, 51 нафари русларнинг ўғил-қизлари эди. Лекин ўқувчиларнинг фақат ўн беш фоизи рус-тузем мактаби-ни тўлиқ битириб чиқиб, гувоҳнома олган. Чунки дастлабки даврда ерли халқ рус-тузем мактабига ҳадик билан қараган, шунингдек, турли-туман иғволар болаларнинг ўқишини ташлаб кетишига сабаб бўлган 1 . Рус-тузем мактабларини очишдан кўзланган мақсад мусулмон болаларига рус тилини ўргатиш эди. Чунки Марказий Осиёдаги ҳар бир фуқаро маъмурий раҳбарларнинг тилини билиши шарт эди. Шунга кўра, бундай мактабларнинг сони кўпайтирилиб, улардаги таълимнинг мазмуни такомиллаштириб борилди.

1891 йили Хивада, 1894 йили Бухорода, 1905 йили Тошкент шаҳрида икки босқичли рус-тузем мактаби ташкил қилинди. Бундай мактаблар сони аста-секин кўпая бошлаган. Тадқиқотчи олим Ф.Думенконинг илмий- тадқиқот маълумотларига кўра, Сирдарё вилоятида 34 та, Фарғона вилоятида 20 та, Самарқанд вилоятида 15 та, Еттисув вилоятида 19 та, Закаспийда 10 та икки босқичли рус-тузем мактаблари очилган. Рус-тузем мактабида бир киши фахрий мутавалли қилиб тайинланган. Фахрий мутавалли мактаб жойлашган шаҳар ёки қишлоқда яшайдиган ўша ернинг энг йирик бойларидан бўлган. Чунончи, Тошкентдаги 1-рус-тузем мактабига машҳур Саидкарим-бой, 3-мактабга Қози Муҳиддинхўжа Хакимхўжа Эшонов, икки босқичли рус тузем мактабида Тошкентнинг йирик бойлари Маҳсудхон ва Орифхўжа Азимхўжаев фахрий мутавалли бўлган эди 2 . Фахрий мутаваллилар 1899 йил 29 мартда қабул қилинган йўриқнома асосида иш олиб борганлар. Бу мактабларнинг ўқитув-чилари семинарияни битириб чиққан билимдон, ҳар тарафлама тарбияланган шахслар бўлиб, улар маълум буйруқлар билан ишга қабул қилинган. Маҳаллий ўқитувчиларнинг маоши рус ўқитувчи- ларининг маошидан анча кам эди. Ўзбек синф муаллими бир йилда 240 сўм, мактаб мудири эса 600 сўм оларди. Ўқитувчиларнинг маоши етарли эмас эди, шунга қарамай, С.Саидазимов, М.М.Орақулов, М.Расулов кабу кўплаб ўқитувчилар жонбозлик билан меҳнат қилардилар. Мазкур даврда Марказий Осиёнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида кескин ўзгаришлар рўй берди ва бунинг асосий сабаби халқнинг азоб-уқубатли ҳаёти бўлди. Мустамлакачиликнинг машаққатидан қутулиш учун 1892 йил 7 июнü куни Тошкентда, 1898 йили Анди-жоннинг Мингтепа қишлоғида ва Туркистоннинг Жиззах, Бухоро, Самарқанд ва Хива каби вилоятларида халқ қўзғолонлари, аниқро-ғи, Чор Россияси ҳукмронлигидан норози бўлган руҳонийлар Эшон Муҳаммадали Халифа, Собир сёфи (дукчи эшон – Мадали эшон) бошчилигида мусулмонларнинг қўзғолонлари бўлди. Лекин улар-нинг

аёвсиз бостирилиши халқнинг икки томонлама эзилишига олиб келди. Хаёти янада оғирлашган халқнинг илму маърифатга интилиши сусайди. Маҳаллий болалар мактаблардан кета бошладилар. Туркистонда 1895 йилда биринчи янги усул мактаби очилди. Унинг бошқа мактаблардан фарқи – бойлар ва камбағалларнинг болалари биргаликда ўқиши ҳамда диний илмлар билан бирга дунёвий фанлар ўқитилишида эди. Янги усул мактабларининг кўпайишига чор амалдорлари ва маҳаллий руҳонийлар тўсқинлик қилдилар. Янги усул мактабларини ҳимоя қилиш учун 1909 йилда 3 кишидан иборат комиссия тузилди. Комиссия махсус “қоида” ишлаб чиқди ва чор амалдорлари ўртасида муҳокама этди. Губренатор маслаҳатчиси А.А.Семенов қуйидаги таклифни киритди. Янги усул мактаблари икки турдан иборат эди: Биринчиси масжидлар қошидаги мактаблар, иккинчиси товуш усулига асослан-ган янги типдаги мактаб эди. Янги усул мактабларининг бошқа мактаблардан фарқи: Дарсни синф тартибида ўқитиш, дарсликлар ўз она тилида бўлиб, фақат Қуръони каримни араб тилида ўқитили-ши, савод ўргатиш даврида болаларга ўқиш ва ёзишни ўргатиш, аниқ фанларни ўқув дастурига киритилиши, ўқувчиларни парталар-да ўтказиб, кўргазмали дарслардан ҳам фойдаланар эди. Бу мактаб-лар дастлаб Самарқандда, Фарғонада ташкил этилган эди. Янги усул мактабларида асосан ўқитиш она тилида олиб борилса-да, ўқитувчини миллати ва дарсликларни қайси тилда нашр этишга қараб ўқитилар эди. Маҳаллий халқ фарзандлар рус-тузем ва билим юртларида турли миллатлар (рус, қозоқ) билан бирга таълим олар эдилар. 1870 йили Самарқандда маҳаллий миллат болалари учун ҳам рус-тузем мактаблари очилди. 1877 йили Тошкентда эрлар ва қизлар прогим-назиялари (тўлиқсиз гимназиялар) очилди ва кейинроқ гимназияга айлантирилди. 1884 йил 19 декабрда Тошкентда, 1887 йили Самар-қандда ташкил қилинган биринчи рус-тузем мактаблари ҳамда 1889 йили Самарқандда очилган хотин-қизлар гимназияси маърифатчи-ликни тарғиб қилишга хизмат қилди.

1909 йил Туркистонда бошланғич рус-тузем мактаблари N Вилоятлар номи Рус-тузем мактаблари сони Ўқувчилар сони 1 Сирдарё 34 1354 2 Фарғона 20 660 3 Самарқанд 15 375 4 Еттисув 19 162 5 Закаспий 10 328 ЖАМИ 98 3077 Й.Абдуллаев, Эски мактабда хат-савод ўргатиш, Тошкент, 1960, 77-бет. XIX аср охири ХХ аср бошларида Марказий Осиёда маъри- фатпарварлик ҳаракати кенг ривожланиб, бу ҳаракатнинг бошида Аҳмад Дониш, Фурқат, Муқимий, Хамза Хакимзода, Садриддин Айний, Абдуқодир Шакурий, Саидаҳмад Сиддиқий, И.Раҳматул-лаевлар туриб ўқув дастурлари, дарслик ва методик қўлланмалар яратишда фаоллик кўрсатдилар ва янги мактаб – халққа хизмат қиладиган мактаблар ташкил қилишга ҳаракат қилдилар. АБДУҚОДИР ШАКУРИЙ Самарқанд шаҳрида биринчи янги усул мактабини ташкил қилган зиёлилардан бири Абдуқодир Шакурийдир. У 1875 йилда Ражабамин қишлоғида боғбон оиласида туғилган. Шакурий ўзининг таржимаи ҳолида шундай деб ёзади: “Менинг туғилган жойим Самарқанднинг шарқ томонига жойлаш-ган Ражабамин қишлоғидир. Хат саводни чиқарганимдан сўнг, Орифжонбой мадрасасига

жойлашдим ва ўқитувчи Тўрахожа мудар-рис қўли остида ҳуқуқ илми, грамматика (сарф ва нахф) араб тили, логика (мантиқ) ва ақоид илмларини ўргандим. Хар ёз таътил вақт-ларида эски тартибда ўз уйимда мактабдорлик қилар эдим. Аммо таълим-тарбия усулининг қийинлиги мени доим қийнар эди. Бир куни ўз ишим билан Самарқанд шаҳридаги гимназияга кўзим тушди. Очиқ деразаларидан муаллим ва шогирдларга диққат билан қарар эдим ва камоли интизом ила рафтору ҳаракатлари одоб ва ахлоқ доирасида эканлигини кўрдим. Таажжубланиб ўз-ўзимдан сўрар эдимки, “нима сабабдан биз мусулмонлар бу хилдаги мактаб ва мадрасаларга эга эмасмиз. Шу тариқа дилкаш жойлар қуриб мусулмон болаларини тарбия қилиш бизларга ҳам муяссар бўлар-микан. Шу жиҳатдан кўп мутаассир эдим. Аммо на чораки, бу матлабимни ҳеч кимсага изҳор этишга журъат этолмас эдим”. Ушбу гимназиянинг кўриниши Шакурийнинг кўз ўнгидан кетмайди, у маҳаллий халқ болалари учун ҳам шундай мактаб ташкил қилишга ҳаракат қилади. Шакурий бир вақтлар соатини тузатиш учун Уста Шаҳриддин-нинг Растай Нав кўчасида жойлашган дўконига кирганлигини, соатсознинг бир варақ қоғозни диққат билан ўқиётганлигини, унинг нима эканлигини сўраганида соатсоз “бу газета, бу орқали кўрларнинг кўзи очилади ва ҳатто, бутун дунёни кўра олади”, деб жавоб берди. Шакурий бу варақни соатсоздан олиб, ўқиб чиқади. У ўзбек тилида чиқадиган ягона “Таржимон” газетаси эди. Шу аснода Шакурийда газета ўқишга ҳавас туғилади. У газеталар орқали Озарбайжон, Татаристон ва Қрим мактабларидаги янги ўқитиш усулларидан хабардор бўлади. Бу тўғрида шундай деб ёзади: “Бир кун хабардор бўлиб, “Таржимон” газетасининг бир йиллик обунаси учун 4 (тўрт) сўм тўладим, газетани қизиқиш билан мутолаа қила бошладим. Мазкур газетада янги усул мактаблари ҳақида мақолалар ҳам босилиб турар эди. Мен бу мактабларни кўришни орзу қила бошладим. Охирида Қўқон шаҳрига бориб 10 кун давомида янги усул мактабида бўлиб, унинг таълим-тарбия усуллари билан таниш-дим. Самарқандга қайтаётиб, Қозонда ҳам шундай мактаблар

борлигидан хабар топдим. Шундан сўнг ўз мактабим учун Қозондан баъзи дарсликлар олдим”. Шакурий шундан сўнг бутун фаолиятини янги усул мактаби ташкил қилишга сафарбар этган. Биринчи марта ўз қишлоғи Ражабаминда 1921 йилнинг кузида янги усул мактаби ташкил қилган. У даврларда дарслик ва қўлланмалар бўлмагани сабабли, Шакурий ҳарфларни доскага ёзиб қўяр, ўқувчилар эса уларни ўз дафтарларига кўчириб ёзар эдилар. Шунингдек, у қисман татар тилида ёзилган китоблардан ҳам фойдаланар эди. Татар зиёлилари Россия билан анча яқин алоқада эдилар. Бу ҳол тараққийпарвар кишилар учун жаҳон маданияти ила танишиш ва улардан қисман ўз мактабларида фойдаланишда катта ёрдам берар эди. Улар турли дарслик ва мажмуалар асосида ўз мактаблари учун қўлланмалар яратардилар. Шунингдек, Шакурий ҳам татар педагоги Абдулходий Мақсудийнинг “Муаллими аввал”, “Муалли-ми соний” деб аталган дарсликларидан ўз мактабида фойдаланган. Чор ҳукуматининг маҳаллий амалдорлари бу мактабнинг очи-лишига расман қарши бўлиб, унинг ўқув дастурини қаттиқ назорат қилардилар. Улар мактабда ўтиладиган диний дасрликларга ҳеч қандай тўсқинлик қилмас, аммо дунёвий фаннинг ўқитилишидан ташвишланар эдилар. Мактабда арифметика, география, тиббиёт каби дунёвий фанлар ўқитиларди, холос. Хукуматнинг маҳаллий маъмурлари тез-тез келиб мактабни текширар, ўқувчиларинг китоб-дафтарларини кўздан кечирарди. Шогирдларидан бирининг айтишича, Шакурий қийинчилик-лар билан қўлга киритган ягона глобусни фақат махсус вақтда синфга олиб кирар, бошқа вақтда эса яшириб қўяр экан. Болаларни олти ойда саводли қилиб чиқарадиган янги усул мактабининг пайдо бўлиши айрим саводсиз ва ҳасадгўй маҳаллий амалдорларни ташвишга солиб қўйган, улар бундай мактабларнинг очилиши ва кенг тарқалишига қаттиў қаршилик кўрсата бошлаганлар.

Шакурийнинг ёзишига кўра, у ўз мактаби учун шаҳардан аравада доска ва парталар олиб келаётганида беҳуда ғазабланган қишлоқ руҳонийлари “Энди уйингизга бир бутхона солинг” деб пичинг қиладилар. Жасоратли муаллим эса “Керак бўлса, уни ҳам қурамиз” деб жавоб беради ва қўрқмасдан ишини давом эттираверади. Шакурийнинг таржимаи ҳоли яна қуйидагиларни ўқиймиз: “Афсуски, кишилар бу ўқитиù усулининг фойда ва ҳақиқатидан воқиф эмас эдилар. Менинг ўзим ва мактабимни баъзилар таъриф-тавсиф этсалар, баъзилар эса ёлғон хабарлар тарқатар эдилар. Болаларнинг ўқишга келиш ва кетиш вақти тартибсиз бўлиб, шунга кўра, мактабда дуруст интизом йўқ эди. 3-4 та доимий шогирдим-дан ташқари, бошқа болалар сабрсизлик қилар эдилар, баъзилари бир ой, икки ой, уч ёки тўрт ой ўқиб, ҳеч қандай рухсатсиз мактаб- дан кетиб қолар эдилар”. Шундай бўлишига қарамай, мактаб кундан-кунга мустаҳкам-ланиб борар, борган сари кўпроқ болаларни ўзига жалб этарди. Муаллим Шакурий ўз ўқувчилари учун йилда бир марта умумий имтиҳон уюштирар, имтиҳонда ота-оналар олдида ўқувчиларнинг билимларини синаб кўрар эди. Имтиҳонга одамлар тўда-тўда бўлиб келиб, ўз болаларининг қисқа муддат ичида хат саводли, ҳисоб, география ва тиббиётдан маълумотга эга бўлганини кўриб ҳайратланардилар. Ана шундай шароитда Шакурий болалар учун ўз она тилида ўқиш китоблари, дарсликлар яратиш зарурлигини яхши тушунди. У боланинг ёшига мувофиқ тарзда ахлоқ, одоб ва турмуш қоидалари-дан дастлабки маълумот беришни кўзда тутиб, дарслик тузишга киришди. Биринчи навбатда алифбе китобини тузиш ва нашр этиш лозим эди. Биринчи алифбени Шакурийнинг ўзи тузди. “Раҳнамои савод” (“Савод чиқариш раҳбари”) деб номланган бу китоб яхши қоғозда настаълиқ хати билан ёзилган бўлиб, Шакурийнинг шогир-ди, ёзувчи Раҳим Хошимнинг айтишича, ундаги сўзлар бўғинларга ажратиб кўрсатилган, китоб охирида ўқиш учун кичик хрестоматия берилган. Шакурий кўп йиллик педагогик фаолияти

натижасида болаларни ўқитишда “товуш-ҳарф” усули (ҳар бир товушни алоҳида ҳарф билан ёзиш)нинг қулайлиги ва осонлигини аниқлади ва 1913 йилда унинг раҳбарлигида, шогирдларидан бири Самарқанднинг машҳур педагогларидан бўлган Исматулла Раҳматуллаев товуш-ҳарф усули асосида янги “Алифбе таълими” китобини тузди. Бу китоб Тошкент шаҳрида нашр қилинди. Дарслик араб алифбесида тожик тилида ёзилган бўлиб, у кўп йиллар давомида савод чиқаришда энг яхши қўлланма сифатида хизмат қилди. Унинг кириш қисмида тез ва осон савод чиқариш масаласи бўйича услубий маслаҳатлар берилган. Бу алифбе товуш-ҳарф услуби асосида тузилган. У 46 бет-дан иборат бўилб тахминан, 90 та дарсга мўлжалланган. Шунинг-дек, аналитик-синтетик усул асосида ёзилиб, 3 қисмдан ташкил топган. Болаларни ҳарфларнинг элементлари билан таништириш, ҳарфларнинг турли кўринишлари, таълим-тарбиявий аҳамиятга эга бўлган ҳикоя ва шеърлар араб тилида ёзилган эди. Алифбе китоби-нинг сўнгги саҳифасида мажмуа қисми бошланади, унда кичик-кичик тарбиявий аҳамиятга эга бўлган, ҳикоялар, шеърлар берилган. Шакурий томонидан 1907 йилда ёзилган иккинчи китоб “Жомеъул ҳикоёт” (“Хикоялар тўплами”)дир. У қайта тузатилиб, тўлдирилиб, 1911 йилда иккинчи марта нашр қилинган. Китоб бошланғич мактабининг иккинчи синфи учун хрестоматиядир. Унинг биринчи бетида шундай ёзилган: “Бу рисола бошланғич мактабларнинг иккинчи синф шогирд-ларини ўқитиш учун тузилди. Китобни тузишда ўзбек ва тожик тилидаги китоблардан фойдаландим”. Етмиш икки бетли бу китобнинг матни нафис қоғозда аниқ, чиройли хат билан ёзилган. Биринчи қисмига тарбиявий аҳмиятга молик 48 та кичик- кичик ҳикоялар киритилган. Иккинчи қисмида мумтоз ёзувчиларнинг асарлари ва таржималаридан олинган 15 та шеърий парча берилган. Ўқувчилар диққатини аввало китобнинг тили: унинг соддали-ги, равонлиги ва ифодалилиги ўзига жалб қилади. Иккинчидан, китобда

берилган материаллар бошланғич мактабнинг II ва III синфларидаги болаларнинг ёши ва савиясига ғоят мосдир. Муаллиф китобнинг бошида янги усул мактабидаги ўқиш-ўқитиш ишлари ҳақида қатор услубий маслаҳатлар берган. Китобга мумтоз шоирларнинг асарларидан қизиқарли матнлар танлаб олинган. Болалар зўр ҳавас ва қизиқиш билан ўқийдиган ҳар бир ҳикоя охирида ахлоқ ва тарбия бўйича қисқа-қисқа хулосалар чиқарилган. Китобда Фирдавсий, Низомий, Саъдий, Жомийнинг шеър-лари, ҳикоя ва ғазаллари билан бир қаторда, рус классик ёзувчила-рининг таржима қилинган эртак ва масаллари мавжуд эди. Жумла-дан, И.А.Криловнинг “Маймун ва кўзойнак”, “Қарға ва тулки” масаллари, Л.Н.Толстойнинг болалари учун ёзилган “Бобо ва набира”, “Икки ўртоқ”, “Пётр биринчи” каби ҳикоялари киритилган. Китобнинг таълим-тарбиявий аҳамияти шундан иборатки, ундаги ўқув материалларининг ҳаммаси болаларда ахлоқий сифат-ларни шикллантиришга хизмат қилади. Шакурий томонидан тузилган ва нашр қилинган яна бир китоб “Зубдатул ашъор” тўплами бўлиб, унда кўп шоирларнинг шеърлари берилган. 36 бетлик бу тўплам майда настаълик хати би-лан, шеърлар эса саҳифаларнинг четларига (ҳошияларига) шикаста хати билан ёзилган: Хар бир саҳифада 40-66 мисра шеър бор. Тўпламда Саъдий, Жомий ғазаллари, ўзбек, тожик ва озарбай-жон шоирларининг асарларидан намуналар келтирилган. Китоб-нинг кириш қисмида бу намуналар ўқувчиларни ўша замондаги билим ва маданияти билан таништиришда катта ёрдам бериши ҳамда тарбиявий аҳамиятга эга эканлиги сабабли тўпламга кири-тилгани қайд қилинган. Шакурийнинг бу тўпламни тузишдан асосий мақсади ўқувчилар олган билимларни такомиллаштириù ва мустаҳкамлаш, уларда шеъриятимизни ўрганишга ҳавас уйғотиш, мумтоз адабиёт намуналари билан таништиришдир. Китобдаги янги усул мактабига атаб ёзилган тожик тилидаги шеърда: - Эй муаллим, мактабинг тараққиёт топиб, сернур бўлсин, яхши номинг то абад дунёда

машҳур бўлсин. Ғайрат қил, токи биз олиму доно бўлайлик, - ахир, биз савтия усулининг севгучиларимиз, тарбият қил, ҳар кишининг хотирини шод қил. Хар фандан бизга ўргат, биз баҳра-манд бўлиб нодонликни нари қувайлик. Гарчи нодон кишилар сенга таъна-ҳақорат этсалар ҳам ғам ема. Албатта, душманлар шармисор бўлурлар! Абдуқодир Шакурий биринчи бўлиб мактабда ўғил ва қизлар-ни бирга ўқитилишини жорий этди. Дастлаб қизлар учун янги усул-даги мактаб ташкил қилиб, унга аёл киши муаллимлик қила бошлади. Шакурий маҳаллий халқ фарзандларини ўқитиш ва тар-биялаш учун жонбозлик кўрсатган адиб эди. 1921 йилда Самарқанд шаҳридаги 11-нчи мактабга мудир қилиб тайинланди. Кўп йиллар мобайнида шу мактабга мудир ва она тили ўқитувчиси бўлиб ишла-ди. Ўқитувчилар конкурсида қатнашди. 1923 йилнинг 8 июлида “Правда” газетасида конкурс натижалари ёритилди. Конкурсда 27 та илғор ўқитувчи биринчи ўринни эгаллайди. Шакурий ҳам “Энг яхши ўқитувчи” деган унвонга сазовор бўлган. Шакурий маҳаллий халқ фарзандларини баркамол қилиб тарбиялашда бошланғич таълим мазмунини бойитди, унинг тараққиётига катта ҳисса қўшди. ИСМАТУЛЛА РАХМАТУЛЛАЕВ Бошланғич таълимнинг асосчиларидан, маорифимиз ривожига бутун умрини бахшида этган жамоатчи олим ва фидойи педагоглар-дан бири Исматулла Раҳматуллаев эди. И.Раҳматуллаев 1883 йилда Самарқанд шаҳрининг Ражабамин қишлоғида камбағал оиласида туғилди. Унинг отаси қишлоқдаги бойларнинг узумзорлари ва ерларида ёлланиб ишлаган. Исматулланинг савод чиқариши, билимдон ва етук педагог бўлимида Абдуқодир Шакурий оиласи кучли таъсир кўрсатган (уни хат-саводга

ўргатган Шакурийнинг онаси – муаллима Биби Розия бўлган). ¡шлигидан ўқиш, билим олишга ҳавасманд Исматулла эски мактабни тугатиб, 1901 йилда илғор педагоглардан бири ташкил этган янги усул мактабига кириб ўқийди. Уни муваффа-қиятли тамомлаб, 1905 йилда машҳур педагог Шакурий очган янги усул мактабига ўқитувчи бўлиб ишга ўтади ва айни замонда рус педагоги Стачков томонидан очилган рус-тузем мактабида ўқишни давом эттиради. У ерда рус тили, арифметика, география ва бошқа дунёвий фанларни ўрганади. Худди шу йилларда Шакурий билан бирга Қўқон шаҳрига бориб, у ердаги янги усул мактаблари билан, ўзбек адабиётининг асосчиси, атоқли педагог Хамза Хакимзода Ниёзий билан танишади. И.Раҳматуллаев Шакурий мактабида ўқитувчилик қилар экан, янги усул мактаблари учун дарсликлар, ўқиш китоблари, алифбе тузиш ва нашр этиш билан ҳам шуғулланган. Жумладан, 1907 йилда Абдуқодир Шакурий II синф учун тузган “Жомул ҳикоят” ўқиш китобининг нашр этилишида бевосита қатнашган. У Шакурий мактабида катта билим ва педагогик тажриба орт- тирганидан кейин Садриддин Айний ва Шакурийнинг маслаҳати билан ўзи мустақил равишда Самарқанднинг Регистон кўчасида меҳнаткашларнинг болалари учун янги мактаб очади. Унда дунёвий фанлар билан бирга, рус тили ўқитишни ҳам йўлга қўяди. У 1915 йилда ўз амалий тажрибаларини умумлаштириб, рус педагоглари К.Д.Ушинский ва Л.Н.Толстойлар таъсири остида тожик тилида “Таълим алифбе ёхуд раҳбари мактаб” (“Алифбе таълими”) китобини ёзади. И.Раҳматуллаев Самарқандда маҳаллий миллат кишиларидан педагог кадрлар тайёрлаш ишига катта ҳисса қўшган. 1922 йилгача маҳаллий ўқитувчилар тайёрлайдиган қисқа муддатли курслар ташкил этишга раҳбарлик қилган. 1922 йилдан 1926 йилгача Самар-қанд шаҳрида ташкил этилган ўзбек инпроси (маориф билим юрти) нинг директори ва ўқитувчиси бўлиб ишлаган.

Ўша пайтларда Самарқанд инпроси фақат ўқитувчилар тайёр-лайдиган билим юрти сифатида эмас, балки янги зиёлилиарни етиштириб чиқарадиган муассаса сифатида ҳам катта обрўга эга бўлган. И.Раҳматуллаев юзлаб ёш мутахассисларни тарбиялаб, вояга етказди. Уларнинг кўпчилиги кейинчалик фан, маданият, адабиёт ва халқ хўжалигининг бошқа соҳаларида машҳур кишилар бўлиб етишди. Бир вақтлар Республика илк бор ташкил этилиши билан И.Раҳматуллаев Республика Халқ Маориф Комиссариати қошидаги илмий марказда жонбозлик кўрсатиб ишлайди, педагог сифатида ўзбек ва тожик мактаблари учун дарсликлар тузиш ҳамда уларни таҳрир қилиш ишларига ҳисса қўшади. 1926 йилда Ўзбекистонда биринчи марта “Ўзбек давлат китоб палатаси” ташкил этилиб, И.Раҳматуллаев унга директор қилиб тайинланади. Бу муассасада 1933 йилгача ишлайди. Ўша йиллар давомида унинг раҳбарлигида китоб палатасида катта илмий-библиографик ишлар олиб борилади. И.Раҳматуллаевнинг халқ маорифи ва маданиятини ривожлан-тириш соҳасидаги кўп йиллик самарали меҳнатларини ҳисобга олиб, Ўзбекистон ҳукумати 1935 йилда унга “Меҳнат Қаҳрамони” унвонини берди ва шахсий нафақа тайинлади. Халқимиз И.Раҳматуллаевнинг халқ маорифи ва маданий- оқартув соҳасидаги ишларини, маҳаллий педагог кадрлар тайёрлашдаги катта хизматла-рини ҳар вақт қадрлайди, ҳеч вақт уни ёдидан чиқармайди. И.Раҳматуллаев ўзининг педагогик фаолиятида баркамол инсонлар-ни етиштириш мақсадида янги усул мактаблари учун яратган дарс-ликларини ўзи 1915 йилда Регистон кўчасида очган мактабида синаб кўрди. У дарсликларида рус, татар, озарбайжон олимлари-нинг тажрибалари ҳамда Абдуқодир Шакурий, Хамза Хакимзодани дарсликларининг давомчиси сифатида ривожлантирди. И.Раҳматуллаев тузган Алифбе китоби 3 қисмдан иборат: дастлабки қисмида ҳарф элементларини ёзиш бўйича машқлар; иккинчи қисмида

ҳарфларнинг турли кўринишлари; учинчи қисми-да тарбиявий аҳамиятга эга бўлган ҳикоя ва шеърлар. Дарсликнинг мазмуни. Дарсликни 26 саҳифасида муаллиф араб, тожик алфавитининг ҳарфлари билан таништиради. Айниқса, араб алфавитида ҳар бир ҳарф тўрт шаклга эга эканлиги, яъни ёлғиз шакл, бош, ўрта ва сўнгги шакл. Китобнинг 26-дарсида шу шакл-ларни ўрганиш учун кичик-кичик жумлалар берилади. Сўнгра товушлар ҳақида маълумот берилади. Раҳматуллаев китобининг 32 бетида 60 дарсда араб ёзувининг хусусиятлари ҳамда ҳарфларни қандай сўзларда қачон ишлатишни тушунтириб беради. Дарсликнинг алифбе қисми шу билан якунланади. Сўнгра мажмуа қисми бошланади. Бунда тарбиявий характердаги кичик-кичик ҳикоялар киритилган эди. Дарсликни бу қисмида ўқувчилар-ни одоб-ахлоқли қилиб тарбиялашга доир мавзуларни қуйидагича тавсифлаш мумкин: Ота-онага ҳурмат “Фаридун”, “Ота ва ўғил”, “Панд” (“Насиҳат”), табиатни эъзозлаш, гўзаллик, тўғриликка доир “Сув”, “Чор фасл” ва бошқалар. Китобдаги кичик гап ва матнларда ҳам, ҳикматли сўз ва шеърий парчаларда ҳам, хуллас қаламга олинаётган ҳар бир жумла-да билим олишга муҳаббат, тозалик, ўқитувчи ва ота-оналарни ҳурмат қилиш, дўстлик, биродарлик, садоқат каби ғоялар батафсил ёритилган: Ота ва ўғил ... Ўғли ялиниб отага чунон – Мактабдан, отажон, сўзлагин, - дерди. - Уерга борган ҳар бир бола, Нималар қилади, сен айтгин менга, Отаси дедиким: эй, мен чироғим, Азиз болажоним, кўзим қароғим. У ерда болалар китоб ўқишар Илм ва ҳунарни билмоққа шошар...

И.Раҳматуллаевнинг ўзи яратган дарсликларида мазмундор таълимий ва тарбиявий ғоялар билан болалар фикрини бойитиб бориш ўз даврида катта шов-шувга сабаб бўлди. И.Раҳматуллаев таълим бераётган болалар саводхонлиги бошқа мактаблардаги бола-ларга нисбатан юқори бўлганлиги ота-оналар эътиборини қозонган эди. И.Раҳматуллаев қўлида таҳсил олиб, илм даргоҳининг нурли эшикларини очган шогирдлари Юнус Ражабий, Толибжон Содиқов, Хамид Олимжон, Воҳид Абдуллаев, Фотиҳ Ниёзий, Хабиб Юсуфий, Музайяна Алавия, Ф.Йўлдошев, Р.Хамроевлар ҳам устоз- лари каби ўзларидан яхши ном қолдирдилар. Раҳматуллаев янги усул мактаби бошланғич таълимнинг ривожи учун замин вазифаси-ни бажарди. Унинг ёзган дарсликлари эса кейинги дарсликлар учун асос бўлди. Қатағонлик йилларида И.Раҳматуллаевни халқ душмани деб қамадилар. У 17 йил гуноҳсиз қамоқ азобини тортди. Педагог олим 1954 йили қамоқдан озод қилинди. Қамоқхонадаги камситишлар, туҳматлар унинг иродасини буколмади. Чунки у ҳақиқат ва келажак учун курашган инсон эди. Самарқандда маориф ва маданий оқартув муассасаларини ташкил этишда, уларнинг фаолиятини намунавий йўлга қўйишида, маҳаллий ўқитувчиларни тайёрлашдаги хизматини ҳисобга олиб, Самарқанд шаҳридаги кўчаларнинг бирига И.Раҳматуллаев кўчаси ва шаҳардаги 56- мактабга унинг номи берилди. АЛИФБЕ ТАÚЛИМИ (Парча) “Жоҳил фарзанднинг гуноҳи ота-онасининг зиммасидадир”. Я ъ н и: Гуноҳи фарзанди жоҳил бар Зиммаи падару модари аст.

“Билим ёруғлиқдир, нодонлик қоронғуликдир” Я ъ н и: “Илм равшани аст, нодони тарики аст”. (Китоб муқовасидан) “Бекорчилик ишларнинг энг ёмонидир. Мен бекорчиликдан безорман. Тирик бекорчидан - ўлик яхши. Дунёда ҳар бир жондор бирор хизматга ва ҳар бир киши маълум вазифага эга. Биз шогирд-ларнинг вазифаси ўқиш ва илм ўрганишдан иборат. Мактабнинг ҳар бир шогирди хат-саводга эга бўлиши керак, ҳушёр ва ғайратли шогирдлар ҳеч вақт бекор ўтирмайдилар”. Я ъ н и: “Бекорчи бадтарин корҳост. Ман аз бекори безорам. Аз зиндан бекор мурда беҳтар аст. Дар дунё ҳар жондор хизмате ва ҳар кас вазифае дорад. Вазифаи мо шогирдон хондан ва илм омўхтан аст. Бояд ҳар шогирди мактаб хату саводи хуб дошта бошад. Шогирдони бохуш ва боғайрат ҳеч вақт бекор номегарданд”. Ялқов деди: - Бугун ўйнайман, эртага ўқийман. Ғайратли деди: - Эртага ўйнайман, бугун ўқийман”. НАВРЎЗ “Наврўз, кел, ўқи! - Қорним оғрийди, Навўз кел, ош е! - Менинг қошиғим қаерда?” СУВ

“Сувни ичамиз ва у билан ювинамиз. Тегирмонларни сув юргазади. Сабзавотчилик ва деҳқончилик сув орқали ҳосил қилинади. Сув ободончилик воситасидир”. ЧОР ФАСЛ “Бир йил тўрт фаслдан иборат – баҳор, ёз, куз ва қиш. Хар йил ўн икки ойдан иборат. Бир ой 30 кун ёки 4 ҳафтадан иборат. Бир ҳафта етти кундир. Бир кеча-кундуз 24 соат, бир соат 60 диқақадан иборат. Хар бир дақиқани ғанимат билиб ўқиш ва ўрганиш керак”. ФАРИДУН Фаридун кўп яхши бола эрди, Йиғлаб отасига шундайин дерди: - Эй отажон, мени мактабга бергин, Саргардон кўчада кечишдан тийгин. Мактаб либосларим тезда тайёр эт, Китоблар келтиргин, бўлсин бари бут. Бер алифбе-ю, дафтар, қаламим, Жилдимга солиб, бағримга олайин. Отаси дедики: - Эй Фаридунжон, Хали ёшсан, қувватинг камроқ. - Тоқатим тоқ бўлди, азиз отажон. Хамма доно бўлса-ю, мен қолайми нодон... АШРАФ

Қаламинг йўқлигидан бўлма паришон, Мен сенинг ишингни айлайми осон. Икки қаламимдан бирин унга берганда Боланинг юраги бўлди кўп шодон. САИДАХМАД СИДДИҚИЙ / 1864-1927 / Саидаҳмад Сиддиқий 1864 йилда Самарқандда ҳунарманд оиласида туғилди. Унинг отаси Хасанхўжа ака асли туркистонлик бўлиб, бир вақтлар Самарқандга кўчиб келган ва ўша ерда яшаб қолган эди. У тўқувчи-косиб бўлгач, амал-тақал қилиб рўзғор теб-ратди. Оғир турмуш ташвиши уни эрта қаритди. Саидаҳмад 7 ёшга кирар-кирмас отаси вафот этди. У дастлабки саводини амакиси-нинг уйида, янгаси қўлида чиқарди. Кейин қийинчилик туфайли соатсозга шогирд тушади. Саидаҳмад ўзи ҳақида шундай ёзади: “Оғир аҳволда қолган оилани боқиш учун онам мени соатсозга шогирдликка берди, у шундай хасис эдики, ҳатто, қаҳратон қишда ҳам иссиқроқ кийим бермасди. Тонг ёришмасдан бошлаб ярим кечагача тинмасдан иш-лардим. Томларнинг қорини кураган пайтларимда оёғим совуқдан музлаб қоларди, ўтириб узоқ йиғлардим”. Сиддиқий соатсозликни ўрганиб олгач, у ердан кетади, тўқув-чилик, соатсозлик, заргарлик билан шуғулланади. Худди ўша йил-ларда Самарқанддаги мадрасалардан бирига ўқишга киради. Аммо йўқчилик туфайли ўқишдан кетиб, ота касби – косиблик билан шуғулланишга мажбур бўлади. Билимга ташналик уни яна мадраса-га тортади. У Бухоро мадрасасига бориб жойлашади. Дарсдан ташқари вақтида Ибн Сино,

Навоий, Бедил асарларини мутолаа қилади. Саидаҳмад табиий фанларни, тилни ўрганади. У мадрасада ўқиётган пайтидаёқ араб, форс, озарбайжон тилларида бурро гапирар, рус тилини ўрганишга ҳам қизиқар эди. У мадрасани тугатгач, тезда кечки мактабга ўқишга киради. Сиддиқийнинг истъедоди кўп қиррали бўлган. “Инқилоб” журна-лининг 1924 йил 12-сонида унинг фаолияти ҳақида шундай ёзил-ган: “Бизнинг текширадиганимиз самарқандлик шоримиз Ажзий-дир, Саидаҳмадхўжа исми, унвони Сиддиқийдир. Ўзининг асосий касби бўлмиш эътибори ила ҳозир ҳам Самарқанд чегарасида Халваи қишлоғида деҳқончилик билан машғулдир. Буюк бир истъедодга эга бўлгандан кўп санъатларнинг устозидир: аввало, Сиддиқий яхши техникдир, соат ва турли машиналарни тузатмоқ ишига моҳирдир, яхши тўқувчи ва тикувчидир, яхши овчидир, мусиқа билан анча шуғуллангандир, ўз тилидан бошқа араб, форс, озарбайжон, рус тилларини биладур. Форс, араб ва рус адабиётлари билан ҳам ошнодур”. Дарҳақиқат, унинг билим доираси бениҳоя кенг бўлган. Сиддиқий 1901 йилда отасидан қолган боғни сотиб, уч йиллик саёҳатга отланади. Араб мамлакатларини кезиб чиқади. Жиддадаги рус элчихонасида бирмунча муддат таржимонлик қилади. Сўнг Марказий Россиянинг шаҳарларини кўради. Уч йиллик саёҳат таассуротлари Сиддиққий дунёқарашининг шаклланишида, турмуш ҳодисларига чуқурроқ қарашида катта ролü ўйнайди. Шоир рус адабиёти ва маданиятини чуқур ўрганади. Россиянинг иқтисодиёти, фани ва техникасига қизиқиш кучаяди. Саидаҳмад Сиддиқий 1903 йилда ватани – Самарқандга қай-тиб келади ва ўша йили ўз қишлоғи - Халвоида деҳқон ва ҳунар-манд болалари учун янги типдаги мактаб очади. Қисқа муддатда мактабнинг довруғи узоққа кетади. Сиддиқийнинг мактабига ўхша-ган мактаблар кўпая бошлайди. Сиддиқий халқ орасида фан ва техниканинг янгиликларини ташвиқотчисига айланади. Шунинг учун у аввало ташвиқот ишлари-ни ташкил этишни зарур деб ҳисоблайди ва ўзи очган мактабда ушб вазифаларни йўлга қўяди. Сиддиқий мактаби ўқиш-ўқитиш ақида-ларини

жиҳатидан ўша даврдаги рус мактабларига ўхшар эди. Сиддиқий катта ёшли кишилар учун ҳам биринчи бўлиб кечки мак-таб ташкил қилган ва бу иш ўша даврда Самарқанднинг маданий ҳаёти учун тамоман янги ҳодиса бўлганди. Янги мактабнинг ақида ва усулларини халқ орасида яна ҳам кенг ёйиш мақсадида Сиддиқий 1914 йилда мактаб кўрсатмали қуроллари, дарслик ва журналлар сотиладиган “Зарафшон” дўконини очган. Сиддиқий мактаби бутунлай янги типдаги замонавий мактаб бўлиб, унинг жиҳозлари орасида партаю доскадан глобусгача мавжуд эди. Шунингдек, бу мактабда барча динга, барча миллатга мансуб бола-лар ўқиши мумкин эди. Мактабда барча фанлар – арифметикадан фалакиётгача, араб тилидан рус тилигача ўқитиларди. 1911-1914 йилларда Сиддиқийнинг халқ мактаблари шохобча-ларини кенгайтириш, улардаги таълим-тарбия ишлари усулларини яхшилаш борасидаги фаолияти анча кучаяди. У 1913 йилда “Самар-қанд” газетасига мақола ёзиб, унда Абдуқодир Шакурий раҳбарли-гида ишлаётган янги усулдаги мактабнинг афзалликларини кенг тарғиб қилади. Сиддиқий янги мактабларни қишлоқ жойларда ҳам ташкил қилган. Жумладан, Самарқанд вилоятининг Пайариқ туманида ва Челак қишлоғида шундай мактаблар очган. Энг аҳамиятлиси шун-даки, мактабларда фақат маҳаллий миллат - ўзбек ва тожикларнинг эмас, балки русларнинг болалари ҳам ўқиган. Челак қишлоғида Саидаҳмад Сиддиқий томонидан ташкил қи-линган мактабда И.П.Павлов номидаги Самарқанд Давлат тиббиёт институти топографик хирургия кафедрасининг собиқ мудири, профессор Георгий Николаевич Александров ҳам ўқиган. У шундай ҳикоя қилади: “Мен Биринчи жаҳон уруши йилларида Челак қиш-лоғида Саидаҳмад Сиддиқийда ўқиганман... Бизнинг мактаб 10-12 боладан иборат эди, ўқувчилар орасида ўзбек, тожик ва руслар бор эди, Сиддиқий болаларни рус тили ва адабиёти, ўзбек тили ва адабиётидан ўқитар эди. У юмшоқ табиатли киши бўлиб, болаларни жуда севарди ва ҳамма вақт кулиб турарди. У уста педагог эди...

Унинг ўқитиш усуллари бошқа мактаблардаги усуллардан тамоман фарқ қилар эди... Ўқитувчимиз дарсларни қатъий жадвал асосида ўтказар: бир кун рус тили, арифметика, география, тарих, табииёт фанларидан дарс ўтказса, иккинчи куни бу дарсларнинг ўрнини навбат билан алмаштирарди. Мен ундан ўзбек тилини ва араб ҳарфидаги ёзувни яхши ўргандим, ҳозир ҳам араб ҳарфларини яхши ёза оламан. У табииёт дарси бўйича бизларни Булунғур дарёси ёқаларига олиб борар, табиат манзараси, ҳар хил мамлакатлар, дарё ва кўлларни кўрсатар, глобус билан таништирар эди... У ота-оналар билан яхши алоқада бўларди ва жуда камтариг эди. Болалардан тозаликка риоя этишни талаб қилар, дарс олдидан қўлларимизни ювишга мажбур этар, дарсда диққат билан ўтиришни талаб қиларди... Ўқувчиларга жисмоний жазо бермас, уларни ўз олдига чақириб олиб дўстона суҳбат ўтказарди”. Саидаҳмад Сиддиқий ана шундай моҳир демократик қарашдаги педагог бўлиб, у яшаган даврда бу катта жасорат эди. 1926 йилда Ўзбекистон Маориф комиссарлиги унинг 25 йил-лик педагогик фаолиятни тақдирлаб, “Хизмат кўрсатган ўқитувчи” фахрий унвонини берди ва нафақа тайинлади. Саидаҳмад Сиддиқий ўзининг илғор педагогик ғояларини кенг тарқатиш учун пандномалар ҳам ёзган. Сиддиқий шоир сифатида халқнинг тортаётган азоб-уқубатини, машаққатли турмушини юрак-дан ҳис этган. Унинг шеърлари кейинчалик “Миръоти ибрат”, “Анжумани арвоҳ” (1912, Тбилиси), “Ганжинаи ҳикмат”, “Айнул адаб” (1915, Тошкент), тўпламларида нашр қилинган. Унинг асар-лари ўзбек ва тожик тилларида босилган. Сиддиқий меҳнаткаш халқнинг аянчли турмушини унинг ўзига англатиш, унинг фикрига таъсир этишга катта аҳамият берган. Сиддиқий оташин маърифатпарвар шоир сифатида майдонга чиққан. Маърифат – тараққиёт белгиси эканини ошкора айтган: Мен ақлга мурожаат қилдим: Эй билим эгаси! Менга нодонликдан

қутулиш йўлини кўрсат. У айтди: Мактаб, мактаб, мактаб! ўқи, ўқи, ўқи! Сиддиқий ўз шеърларида жаҳолатни, нодонликни қоралаган, халқ оммасини илм-маърифатга чақирган. Шоир булар билан чек-ланиб қолмай, ҳаётий воқеалар орқали ҳам жаҳолат билан маъри-фатнинг оқибатини ифодалайди ва халққа ибрат деб кўрсатади, шунинг учун ўз асарини “Миръоти ибрат” ёки “Ибрат ойнаси” деб атайди. Шу достонда халқ фожиасининг асосий сабаби маърифат-сизликда экани қайд этилади. Масалан, у шундай деб ёзади (тожикча шеър бўлгани учун маъносини келтирамиз): “Қачонгача қулоқларимизга ғафлат пахтасини тиқиб, ибрат кўзларимизни кўр қилаверамиз?! Маърифат нурларидан баҳра олол-май, қачонгача илмдан хабарсиз қолаверамиз?! Шўр денгиздан токай жаҳолат сувини ичамиз?” Саидаҳмад Сиддиқий (Ажзий) ўз асарлари билан ўзбек шеъ-риятининг шаклланишига муносиб ҳисса қўшди. Х.Х.Ниёзий, А.Қодирий, С.Айний каби маърифатпарвар шоир ва ёзувчилар сингари халқ орасида илм-маърифатнинг тарғиботчиси сифатида хизмат қилди. “МИРÚОТИ ИБРАТ” (Достондан парча) ... Таҳсил ўла рус мактабиида, Анвон фунун анинг тилинда. Илми ҳама ихтироу ҳикмат, Таълими зироат-у тижорат. Шўлғунг ясамоқ одати олот. Илми ҳама ихтиро-ю ҳикмат, Машин ила ғирмофону, соат.

Вопур шинаидафуру телефўн Хам ҳикмату тилғрофу болун. Хар чоқки, лисони чўх билурсен Дунёда азизроқ ўлурсен. ... Сўзлай сана бир намуна ҳужжат Бор шаҳринга наҳри иби роҳат, Машҳури шоҳи замон Улуғбек Илму фана таржимона Улуғбек... ... Дўрт иш бана бундан эрди маҳсуд, Бундан ула халқа бахти маъсуд, Илм ала олмоқ ва фунунни, Хар қавм булардан ўлди маҳрум, Истиқболи ҳолидан ўлар шум. Инсон деман ўлса Осиёли... “БОШИМДАН ЎТГАНЛАР” шеъридан ¡шлиғимда мактаб-пактаб мен кўрмадим, Виждон аҳли юрғон йўлдан мен юрмадим. Инсонликнинг тариқати ман билмадим, Ўзлиғимдан топқон йўлдан юрдим мано. Ўн олтиға киргандан сўнг мактаб бордим. Олти ойдан нари-бери хат чиқардим. Пул топмоқнинг савдосидан ҳар ён бордим, Оқсоқолға мирза бўлиб юрдим мано. САИДРАСУЛ АЗИЗИЙ

Саидрасул Азизий 1866 йилда Тошкентда туғилган. Отаси Саидазизхўжа илмли киши бўлган. Азизий бошланғич маълумотлни эски мактабда олди. Сўнг Тошкентда Маҳмуд дастурхончи мадраса-сида ўқийди. Бу билан бирга, рус тилини ҳам мустақил ўрганади. Азизий мадраса билан баравар 1-рус-тузем мактабини ҳам битиради. Сўнг мазкур мадрасада мударрислик қилади. 1900 йилда ўзи ўқиган рус- тузем мактабига ишга чақирилади. У ерда “Шарқия муаллимлиги”ни (ўзбек тилидаги дарсликни) олиб боради. Азизий 1910 йилда Московда ва Петербург шаҳарларида бўла-ди. У ерлардаги музейлар, ажойибхоналар, тарихий обидаларни томоша қилади ва унутилмас таассурот олади. Азизий рус-тузем мактабида дарс берар экан, ундаги ўқитиш услубива таълим-тарбия тизими билан эски мактаб орасидаги фарқни кўрди. Ўз тажрибасига суяниб, маҳаллий мактабларга мос таълим-тарбия усулларини ишлаб чиқди. 1902 йилда болалар учун зарур “Устоди аввал” дарслигини яратди ва нашр эттирди. Китоб ҳам педагогик, ҳам бадиий жиҳат-дан безатилган бўлиб, 1-синф ўқувчилари учун алифбе сифатида яратилган. Унинг 1-18- бетларида дарс ўтиш усуллари, алифбени ўрганиш масалалари ифодаланган. Китобга 20 га яқин ҳикоялар, шарқ, хусусан ўзбек мумтоз адабиёти намуналари, рус адабиётидан таржималар ва Азизий қала-мига мансуб ҳикоялар киритилган. Шунингдек, “Усули савтия”, “Муаллими соний” каби дарсликларни янада мукаммаллаштирди. Бу дарсликлар ўзбек мактаблари тарихида, ўзбек педагогикаси ва методикаси тарихида ўзига хос ислоҳни амалга оширишга хизмат қилди. Азизий ўз ижодини шоир сифатида бошлаган бўлса ҳам, бироқ у маданиятимиз тарихида кўпроқ ислоҳчи педагог сифатида шуҳрат топган. Азизий ҳар жиҳатдан тўла-тўкис бўлган рус-тузем мактаблари-га ўхшайдиган маҳаллий мактаблар ташкил қилиш учун ҳам кўп куч-ғайрат сарфлади.

Маданиятимиз тарихида “усули жадид” деб қораланиб келган ўқитишнинг янги усули – “усули савтия”нинг кашфиётчиларидан бири Азизий эди. “Усули савтия” бўйича ўқитишни амалга оширишда қатор маърифатпарвар педагоглар – Исмоилбек Ғаспирали, Беҳбудий, Исҳоқхон Ибрат, Фитрат ва бошқалар катта ҳисса қўшдилар. Маърифат курашчиси Азизий Туркистон мактаб-маорифи та- раққиётида улкан из қолдирган педагог олимдир. У таълим-тарбия бўйича қимматли ғояларни олға сурди. Бунинг далили сифатида биринчи галда унинг “Устоди аввал” дарслигини кўрсатиш лозим. Юқорида айтилганидек, адабий асар сифатида 20 га яқин ҳикояни ўз ичига олган. Уларнинг учтаси шеърий ва қолганлари насрий усулда ёзилган. Хикояларни мазмун ва хусусиятига кўра қуйидагича гуруҳларга ажратиш мумкин: 1) халқ оғзаки ижоди, шарқ ҳамда ўзбек мумтоз адабиёти на- муналаридан бевосита фойдаланиб яратилган ҳикоялар (“Матонат”, “Хат”, “Беодоб”, “Икки ошно”, “Чақимчи”, “Ақлли кишилар” ва ҳоказо); 2) рус мумтоз адабиётидан таржима қилинган ҳикоялар (“Қишлоқи бирла боласи”, “Тулки бирла узум”, “Бола ва отаси”, “¡лғончи чўпон”); 3) муаллифнинг ўзи ёзган ҳикоялар (“Хамоқат”, “Бефаросат”, “Ақлли ўғил”, “Зулук бирла илон”, “Дўстлик учун аҳд қилган мусофирлар”, “Онага ҳурмат”, “Поклик” кабилар). Азизий ана шу ҳикояларни танлашда уларнинг таълимий ва тарбиявий аҳамиятини назарда тутган. Китобдаги Азизийнинг ўзи ёзган ҳикоялар бевосита таълим ва ахлоқ масалаларига бағишланган бўлиб, улар мазмун ва шакл эътибори билан халқ оғзаки ижоди асарига ўхшаб кетади. Мисол тариқасида бир ҳикоясининг мазмунини кўрамиз. Бир одам бир кишига шерик бўлиб ҳовли сотиб олган экан. Шеригига у айтибдурки, “ман шул ҳовлидан ўз тегишимни сотиб, анинг пулига санинг тегишингни ҳам олуб бутун ҳовлилик бўла-ман”. Одамлар унинг бемаъни

гапидан куладилар. Хикоя охирида “Аввал ўйла, кейин сўйла” деган мақол келтирилган. Азизийнинг шеърий ҳикоялари ўз моҳиятига кўра, анча диқ-қатга сазовордир. Масалан, “Зулук бирла Илон” ҳикояси масалга кўпроқ ўхшайди. Муаллиф унда жуда муҳим ғояни – одамларга, халққа хизмат қилишни илгари суради. Унинг мазмуни қуйидагича: Зулук билан дўстлашган Илон унга ўз аҳволинидан, одамларнинг унга доимо ғазаб ва нафрат билан қарашидан ҳасрат қилади: Манга таажжуб кўринур икки иш, Кўрса мани халқ қочар қаён. Санга ажаб раҳму мурувват қилуб Бергай алар ўз жонидан тоза қон. Кўрса сани ҳар нечук одам агар, Яхши тутуб тарбия қилгай ҳамон. Гар мани бир кўрса қочиб аввало, Агар фурсат топса урар бегумон. Холбуки ҳар иккимиз касбимиз бир. Тишламоқ эрди баданни аҳли жон. Зулук унга қарата шундай жавоб беради: Манки мараз аҳлиша ёрдам учун, Жонимни қурбон қилурам ҳар замон, Агар соғу саломатдир ҳар бадан, Учраса заҳринг сочурсан шул замон, Бир нечани заҳар солиб ўлдуруб, Бир нечалар этгай аламингдан фиғон.

Мазкур барча ҳикояларнинг қизиқарли бир жиҳати мавжуд. Муаллиф ўз ҳикояларига икки қарама-қарши қутбни олади. Улар эзгулик – жами яхши хислатлар ва буларнинг акси. Азизий ана шу иккала қутбни қарама-қарши қўйиб, уларни ўзаро солиштирган ҳолда биттасини оқлайди, улуғлайди, кўкларга кўтариб мадҳ этади, иккинчисини қаттиқ танқид қилади. Хикояларда одамларнинг ўзаро муносабатлари ақл нуқтаи назаридан қандай бўлиши керак, деган саволга жавоб бериш мақсад қилиб қўйилган. Азизий ахлоқий тарбияни ҳам санъатнинг, адабиётнинг вазифаларидан бири деб тушунади. Азизий ўз ҳикоялари билан бой миллий анъанани муваффа-қиятли давом эттирган. Асримиз бошларидаги халқчил ва миллий адабиётни шакллантиришда ўзининг муносиб ҳиссасини қўшган. Китобга киритилган 50 га яқин халқ мақоллари унинг аҳамиятини янада оширган. Дарсликдан “Кўб бил, оз сўзла”, “Ўйламай сўзла-ган оғримай ўлар”, “Учқундан ўт чиқар”, “Бировга ўра ковлама, ўзинг йиқиласан”, “Хар ким экканини ўрадур” каби халқимиз орасида кенг ёйилган мақоллар билан бирга муаллифнинг ўзи томонидан ижод қилиниб, истеъмолга кириб кетган “Илмсиз ақл, енгсиз кийим”, “Хат ёзмоқ ярим илм”, “¡д олғон йўқолур, ёзилса йўқолмас” каби мақоллар ҳам ўрин олган. Шу мақоллар турли сабабларга кўра, ҳикоялардан чиқарилган ҳисса сифатида, ҳикояларга тўғридан-тўғри илова қилинган соддагина матнларда келтирилган. Азизийнинг “Устоди аввал” китоби ўз даврида жуда катта шуҳрат қозонди ва 17 марта нашр қилинди. Китоб Туркистонда янги типдаги юзларча мактабларнинг очилишига сабабчи бўлди. Барча ўзбек зиёлилари Азизий бошлаб берган мактабларда савод чиқардилар ва унинг ишини муваффақиятли давом эттирдилар.

“ҚАЛАМ ОЛАМНИНГ ШОХИДИДУР” Илм қидирингиз туғулгандин ўлгунча, деган сўз ҳамма одам-ларға баробар буйруқ бўлса ҳам, ўқимоқни бир яхши вақти борки, ул ёшлик ва болалик вақтидур. ¡шликда ўрганган илм тошға уюлган хатдек асло хаёлдин кетмайдур. Эй шогирдлар, имкони борича ёш вақтларингизда ўқмоқға саъйи қилингларки, олтун умрингизға сарф бўлсин. ... Хар ким фарзандини илм ўқумоқ йўлига қўюб тарбият қилса, дунёи охиратда ўзининг ва ҳам фарзандининг фойдасидур. ФАТОНАТ Бир бола бир кун ўзининг бир ўртоғининг кўчасидин ўтганда, онинг дарвозасиға “эшак” деган сўзни ёзиб кетубдур. Ул хатни ул ўртоғи кўруб ул болаға айтубдур: “Ўртоғжон, сиз борганингизда, мен уйда йўқ эканман. Дарвозаға номингизни ёзуб кетган экансиз, кўруб ўзим сиз борганингизда йўқлиғимға хийла афсус қилдим”, - дебдур. Маълум бўладурким, беҳуда сўзни ёзган киши ёмон уялур. БОЛА ВА ОТАСИ Бир бола кўрдики, отаси ҳар вақт китоб ўқуганда кўзиға ойнак тутар эрди. Отасиға: “Эй отажон, менга ҳам бир кўзойнак олиб беринг, китоб ўқийман”, - деди. Отаси анга “Хўп яхши айтасиз, ўғлим, мен сизга болаларнинг кўзойнакларидин олиб бераман”, - деб бир алифбо китобча олиб берибдур. Маълум ўлурки болаларнинг кўз ойнаклари алифбо бўлур, яъни катта китобларни онинг воситаси бирла кўруб билур.

“УСТОДИ АВВАЛГА” КИРИТИЛГАН МАҚОЛЛАР Дунёнинг ёруғлиғи илм бирла. Илмсиз ақл – енгсиз кийим. Кўп бил, оз сўзла. Ўйламай сўзлаган, оғримай ўлур. Тилингни сақла, ўзингни чақмасун... Бировни ғийбат қилмоқ гуноҳлар каттадур. Ўқуган кишини тирик дейдурлар, Ўқумаган кишини ўлук дейдурдлар. Аввал ўйла, кейин сўйла. ЗУЛУК БИРЛА ИЛОН Бир куни жам ўлди зулук ҳам илон, Бир-бириға дўстлиғ айлаб аён. Онда илон айди зулукға боқиб Бир неча рози дилин айлай баён: Менга таажжуб кўринур икки иш: Кўрса мани халқ қочар ҳар қаён, Санга ажаб раҳму мурувват қилиб, Бергай алар ўз танидин тоза қон. Кўрса сани ҳар нечук одам агар, Яхши тутуб тарбия қилғон ҳамон, Гар мани бир кўрса қочиб аввало. Фурсат агар топса урар бегумон. Хол булким: ҳар иккимиз касбимиз Тишламоқ эрди бадани аҳли жон.

Онда зулук боқди илон сариға. Айди, биродар, бу нечук достон? Манки мариз аҳлиға ёрдам учун, Жоними қурбон қилурам ҳар замон. Соғу саломат ҳам агар бир бадан. Учраса қилғайсан анга бир зиён. Бир нечани заҳар солуб ўлдуруб, Барчалар этгай аламингдан фиғон. Халқ сўзидур мани дору демак, Тошу мулойимсану заҳринг ниҳон, Онда илон шарм қилиб феълидин, Мустарб ўлди билинг аҳли жаҳон. Билса бўлур бул сўзи маъносилин: Хар кима хушфъел керак ҳар қачон.

O'xshashlar

XIX асрнинг 80 йилларида Узбекистонда илгор ижтимоий педагогик фикрлар

XIX асрнинг 80-90 йилларида Туркистонда янгича мактаб ва унинг вакиллари

ХХ асрнинг 70—80-йилларида Ўзбекистонда халқ таълими

Туркистон ўлкаси таълим тарбия ва педагогик фикрлар (XIX асрнинг иккинчи ярими ва XX аср боши)

XIX асрнинг иккинчи ярими ва XX аср бошларида туркистон ўлкасида таълим-тарбия ва педагогик фикрлар