Узбекистон ва чет элда ижтимоий педагогиканинг ривожланиш тарихи - Pedagogika - Referatlar

Узбекистон ва чет элда ижтимоий педагогиканинг ривожланиш тарихи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

108 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ўзбекистон ва чет элда ижтимоий педагогиканинг ривожланиш тар ихи Режа: 1. Ўзбекистонда ижтимоий педагогика ривожланишининг ўзига хос хусусиятлари. 2. Чел элда ижтимоий педагогика ривожланиш тарихидан. 3. Ижтимоий педагогиканинг ривожланиш босқичлари

www.arxiv.uz Ижтимоий педагогика фанининг тарак,киёт босқичлари. Ижтимоий педагогика фани бундам 200 минг йил олдин х,ам мавжуд бўлган. Фақат унда бу фан педагогиканинг таркибида бўлган. Педагогик социология фанниинг илк кўртаклари Европа ва Осиёда ёзилган. Бу фан асосан 820-829 йиллардан бошлаб ривожланган, албатта фан бўлиб эмас. хозирда пед.социология фан сифатида киритилган. Педагогик социология социология фанининг тармоги сифатида. Ҳар бир фан аниқ бир ҳақиқатдан “ўсиб чикади”, унинг аксини ифодалайди. Илмий билимлар амалий фаолиятидан узилган холда ривожлана олмайди. Айнан амалиёт исталган фаннинг манбайи ҳисобланади. Бошқа томондан, барча амалий фаолият ҳам агар илм фан ютуқларига асосланган бўлса янада самарали бўлади. Ижтимоий педагогиканинг фан сифатида ҳам, амалий фаолият муҳити сифатида ҳам фарқлайдилар, аслида улар бир-бири билан ўзаро боғлиқ. Амалий фаолият - бу ижтимоий педагогиканинг аниқ бир бола ёки болалар гуруҳи билан олиб борадиган ишидир. Ижтимоий–педагогик иш Ўзбекистонда давлат ва жамоат ташқилотлари фаолиятида алоҳида ўринни эгаллайди. «Миллий ғоя–бизнинг ғоя», «Истикболимиз–истиқлолимиз», «Тафаккуримизни ўзгартирган ўн йил» мавзуларидаги тадбирлар бунга мисол бўла олади. Жамоат ташқилотлари, маданият, маориф, санъат муассасалари фаолиятига тегишли бўлган маънавий –маърифий шаклдаги ишлар ҳам шулар жумласига киради. Уларнинг фаолияти тарғибот ва ташқилот ишларининг кўламини кенгайтиради,ўсаётган авлод тарбиясида янги имкониятлар очади. Маънавий муассасалар яна бир муҳим вазифа бажаради. Гап одамларнинг жамоа бўлиб маънавий ҳаёт кечиришни ташқил этиш устида бормокда. Бу вазифа инсон ва жамиятнинг билиш эхтиёжини кондириш, уларнинг фаолиятида учрайдиган ҳодисаларни, меҳнатини, турмушини, бўш вақтини чукур мушохада қилиш билан узвий боғлиқдир. Ижтимоий педагогика ўқув фани сифатида ҳам олдинга чиқиши мумкин. Ўқув фани - бу умумтаълим ёки махсус таълим муассасалаларида

www.arxiv.uz ўрганиладиган предметдир. Ўзбекистонда ижтимоий педагогиканинг ривожланиши ўзига хос хусусиятга эга - фан, илмий билимлар соҳасида махсус амалий фаолият ҳамда ўқув фани сифатида. қадим антик даврлардаёк болани ҳимоя қилиш мақсадида ўз ижтимоий педагогик тарбияга оид муаммоларни олдинга сурганлар. Эрамиздан аввалги 7-6 асрлар Марказий Осиё худудида жаҳон динлари орасида энг кадимги дин зардуштийлик дини хукумронлик қилди. Бу дин инсониятга катта таъсир қилди, яъни инсонни биринчи ўринга олиб чикди. Зардуштийлар муқаддас китоби “Авесто” (оловга сигиниш) ўз эрасининг ўзига хос комусий асари деб ҳисоблаш мумкин. Зардушт динда ахлоқий меъёрлар асоси (ахлоқий мезонлар) учликка таянган эди. “Авесто”да - инсон яхши фикрларга эга бўлиши, фақат яхши сўзлар ва савоб ишлар қилиши лозим деб ёзилган (хулк атвор)1. “Авесто”нинг катта қисми бўлган “ Ясна’ларда инсон камолини кўрсатувчи ахлоқ–одоб мезони анна шу учликда хумата (гумата)–яхши фикр, хукта (гукта) –яхши соз ва хварша (гваршта)–яхши ишларда ифодаланади. “Мен яхши фикр, яхши сўз, яхши ишга шон- шавқат бахш этаман. Мен яхшиликдан иборат қонунга шон шавқат бахш этаман” (“ясна”, 14), дейилади. “Авесто” тадқиқотчиси А.О.Маковеьлский инсон фикри, сўзлари ва ишларига икки карама-қарши куч: Воху Мана (“Езгу фикр”) ва Апо Мана (“Ёвуз фикр”) таъсир кўрсатади дейди. Барча фикрлар, сўзлар ва ишлар ичида аслида эзгулик ва ёвуз лик ётади. “Яхши фикр” деганда илохий-қонун рухидаги кишисига мехрибон бўлиш, мақсадларга кўмаклашишга, ёвузликка қарши курашишга тайёр туриш, кишиларни бахт-саодати учун ҳаракат қилиш, аҳиллик ва дўстлик, тотувликда яшашга интилиш рухидаги ниятлар ва фикрлар мусаффолиги тушунилган. Инсон ўз фикри хаёлида бошқаларга ҳасад қилмаслиги лозим. Яхши ниятли киши дарғазаб бўлмайди ва бошқа жихатларга берилмайди. Чунки бундай холатда инсон яхши ниятни йўқотади, бурч ва адолат ҳақида унутади ва ножуя ҳаракатлар қилади. Педагогика фани тарихи қ адимги даврларига бориб та қ алади. Кўп минг асрлар мобайнида педагогика фалсафанинг ичида ривожланди , кадимги

www.arxiv.uz замонлардан буён оламда инсоннинг ў рни ва роли, шахснинг ахлоқий шакллланишида маданият ва диннинг аҳамияти баркамол шахс ривожланиши масалалари ва шу кабилар. Шарк уй ғ ониш даври (9 –11асрлар) комусий олимлари Абу Наср ал Форобий (873 –1037) шундай ижтимоий педагогик ғояларни айтиб ў тганларки, болани айни г ў даклик чо ғ иданок тарбиялай бошлашнинг зарурати, шунингдек, боланинг тарбиясига табиат атроф - муҳитнинг та ъ сири ва бошқа фикрлар кабидир. 15 –16 асрларда Марказий Осиёда табиатшунос-файласуфлари, тарихчи, шоир ва рассом-мусаввирлари ўз ижодларида ижтимоий фанларга алоҳида эътибор билан караб, табиат сирларини ўрганишга интилганлар. Бўлар қаторида Нуриддин Абдурахмон Жомий (1414 –1492), Жалолиддин Давоний( 1427 –1502), Алишер Навоий (1441 –1501), хусайн Боиз Кошифий (1440 –1505) ўз асарларида инсон акли тафакк у ри, унинг қ обил и яти, инсоннинг алоҳида ахлоқий ҳислатлари, инсонийлик ғоялари, болалар тарбиясида умуминсоний кадрият ҳ исобланади. Шу жумладан, ўзбек тилини нг асосчиси буюк аллома, муси қ ачи, давлат арбоби Алишер Навоийнинг ижтимоий педагогик ғоялари, юксак даражада инсонпарварлиги билан ажралиб туради. У инсонни бутун коинотда, бу оламда энг олий мавжудо т деб ҳ исоблаган. Болани эса оилага кувонч , ҳам бахт келтирувчи мукаддас ином сифатида уйни ёритиб юборади деб ҳ исоблайди. Инсон ўз фарзандигина эмас, балки келажак авлод бўлган барча болаларни севмо ғ и шарт деб ёзади шоир. Ижтимоий педагогикага оид фикрларни бизнинг олим ва алломаларимиз, ма ъ рифатпарварларимиз, жадидчилик ҳаракати етакчилари, ХХ аср бошларида яшаб, ижод қилган алломалар Махмудхужа Бехбудий (1874 –1919), Мунаввар кори Абдурашид хон ов (1878 –1931), Абдулла Авлоний (1878 – 1934), Абдуқодир Шакўрий (1875 –1943), Х.Х .Ниёзий (1839 –1929) ва бошқаларнинг асарларида ҳам кўплаб келтириш мумкин. Ижтимоий педагогиканинг фан сифатида вужудга келиши ХХ аср нинг 20-30 йиллари алоҳида ў рин тутади. Бу даврда А.Авлоний, А.Шак у рий, М .Қ ори Абдурашид хон ов, Х.Х .Ниёзий, В.Ф.Лубенсов, Н.П.Архонгел ь ский, О,Шарофиддинов каби педагогларнинг

www.arxiv.uz фаолияти муҳим аҳамиятга молик. Улар аввало ижтимоий издан чиқиб кетаётган болаларга ёрдам кўрсатиш, яъ ни бу алломалар ижтимоий педагоглар бўлиб, улар ташқил этган мактаблар шунингдек, бошқа педагоглар тажрибаларига таянганлар. А.Авлоний номидаги Чернишевский ном и даги болалар тажриба мактаблари ва бошқа муассасалар ижтимоий педагогиканинг амалий манбаи бўлиб ҳисобланадилар. Бирок Ўзбекистонда ижтимоий педагогиканинг ривожи амалга ошмади. Бунда аввалги янги иттифок совет педагогикаси ва ў ша давр педагогикаси ў ртасида ажралиш юзага келди. У зок йиллар мобайнида ў збек марифатпарварлари-педагоглари томонидан т ў планган барча билимлар инкор этилганди. Педагогикада шундай шиор тар қ алганди “Олам з ў равонликдир, биз уни илдизи билан кўп а рамиз”. Марксист педагоглар томонидан, шу ва қ тгача бўлган педагогика соҳасидаги октябр т ў нтарилишигача бўлган асарларни ун у тиш талаб этилди. 30 йиллар охирида социализм ғ алаба қилганлиги эълон қилинди. Шу вактдан бошлаб ижтимоий муаммолар ҳ акида сукут са қ лаш шарти мустаҳкамланди. Бу муаммолар алоҳида енгил ҳал этиладиган, “ э сқилик сар қ ити”деб ба ҳ оланди. Бу эса ўз ў рнида ижтимоий педагогикани фан сифатида ривожланишига й ў л бермади. 1991-йил Ўзбекистон Республикаси эълон қилиниши билан педагогиканинг кўпгина соҳаларини, шу жумладан ижтимоий педагогикани ҳам ривожлантириш вазифаси қў йилди. 1997-йил “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”, “Таълим тўғрисида К онун” 1997йил) қаб у л қ илиниши билан ма ъ на в ий-ахлоқий тарбияънинг самарали й ў лларини топиш, манавий маданиятни ривожлантириш, шахсни фу қа ро сифатида, эркин тафакк у рли шахсни шакллантиришнинг энг самарали йў лларини яратиш мақсадида педагогик фан олдига таълим тизимини демократлаштириш ва инсонпарварлаштириш каби вазифалари к ў йилди. Республикамизда ижтимоий педагогиканинг илмий ва амалий соҳаси эндигина шаклланмокда. Мазк у р со ҳ ада илмий-тадқиқот ишлари шунчалик долзарбки, бу фан б ў йича мамлакатимизда: “Маънавият ва ма ъ рифат

www.arxiv.uz маркази”, “Оила” маркази, нодавлат хукуматга карашли бўлмаган хайрия жамгармаси “Соглом авлод учун” Ўзбекистон Республикаси ҳалк таълими қ ошидаги ТДПУ (ма фку ра) ғоявий-сиёсий кафедралар ва бошқалар Республикамизнинг ҳ ар бир навбатдаги йилни ижтимоий муаммолардан бирига ба ғ ишлаши ан ъ ана тусига кирган. Масалан: 2001 йил–“Оналар ва болалар” йили деб эълон қилинганди. Шу муносабати билан “Ўсмир ва соғлом турмуш тарзи” деб номланган Республика мето д ик семинари ў тказилиб, мактабларда “Соглом авлод тарзи” предмети киритилиб, со ғ лом турмуш тарзини шакллантирувчи ижтимоий муаммолар масалалари кўриб чи қ илди. Ўзбекистонда кейинги вактларда бир катта муаммога бутун бир йилни ба ғи шлаш анъанага айланди. Масалан; 1998 “ О ила йили”, 1999 “Аёллар йили”, 2000 “Со ғ лом авлод йили”, 2001 “ О налар ва болалар йили”, 2002 “ Қ ариялар йили”, 2003 “Обод ва со ғ лом маҳалла”, 2004 Мехр ва м уру в ват йили деб белгилаб, ижтимоий педагогик муаммони амалиётда ҳал этиш йў ллари изланмокда. Бугунг и кунда кўплаб эмпирик назарий билимлар т ў планган. Уларни т ў ла англамо қ ва тизимлаштиришни талаб этади. Ўзбекистонда ижтимоий педагогикани келгуси ривожланиши е тарли даражада эмас. Ў тмиш алломаларимиз, олим-педагогларимиз асарларни янги нуктаи назардан туриб ў рганиш, чет эл тажрибаларини ўзлаштириб, Республикамизга мослаштирилган ҳ олда мақсадга мувофик қў ллаш лозим. Чет эл ижтимоий педагогикаси эса кўп йиллардан буён ривожланиб келмокда, ҳ озирги ва қ тда бу со ҳа да жуда кўп илмий салоҳиятли билимлар жамланган. Шу сабабли ҳам Ўзбекистонда ижтимоий педагогиканинг вужудга келиши ва ривожланишида бошқа мамлакатларнинг тажрибалари муҳим аҳамият касб этади. Бу со ҳ адаги пивожланиш жараёнида вужудга келган муаммоларни таҳлили, илмий билимлар ва чет элдаги амалий фаолиятни ў рганишнинг ў рни бе қ иёс. 2.Чет эл ижтимоий педагогикасининг ривожланиш тарихидан .

www.arxiv.uz Ижтимоий педагогика Педагогика фанидан ажралиб чи ққ анига деярли кўп вакт бўлган эмас. Биро қ педагогика фан ин инг ўзи ҳам мустақил фан сифатида, фақатгина 17 асрдан бошлаб шаклланган. Бу буюк чех педагоги (1592-1670) Ян Амос Коменский н о ми ва унинг “Буюк дидактика” асари билан боғлиқ. Бу ас а рда педагогиканинг тадқиқот предмети ва прин ц иплари белгилаб берилган. Шу билан бирга педагогика тарих и нинг илдизлари жуда қ адимга бориб такалади. Илгари таъкидлаб ў тганимиздек, педагогика у зо қ асрлардан буён фалсафа фани доирасида ривожланиб келди. Шу нуктаи назардан ижтимоий педагогика педагогика фанидан ёш эмас, доимо педагогиканинг ажралмас таркибий қисми сифатида педагогика фани доирасида у билан ривожланган. Шу сабабли ижтимоий педагогика тарихи муаммолари билан шуғулланувчи олимлар ўз тадқиқот ишларини педагогик а тарихи, фалсафа ва барча даврлар ва ҳалклар ў тмиш алломаларининг педагогик қ арашлари билан бо ғ лашлари тасодиф эмас. Агар ижтимоий педагогиканинг ривожланиш даврларига ва шу ну қ таи назардан қ арайдиган бўлсак, уни бир қ атор босқичларга бўлиш мумкин деб ў йлаймиз: Ижтимоий педагогиканинг ривожланишини қуйидаги 3 босқичга бўлиш мумк ин. Биринчиси–бошланғич давр , қадимги даврдан ХVII асргача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу тарбия амалиётини тушуниб етиш. Педагогик ва ижтимоий педагогик тафаккўрнинг шаклланиши билан боғлиқ. Бу даврда тарбия ижтимоий вокелик сифатида тиклана боради, унинг шаклланиши стихияли тарздан англанган фаолиятга айланди, тарбияънинг турли назариялари вужудга келди. Антик даврлардаёк ижтимоий – педагогик ғояънинг тамал тоши қўйилган эди, яъни таълим ва тарбия «Бешикдан тобутгача» давом этади, дейилганди. Тарбияъни ёшликдан бошлаш, бунда боланинг табиатни, атроф – муҳит таъсирини ҳисобга олиш, катталар, энг аввало, ота – оналар нуфузига суяъниш лозим.

www.arxiv.uz Иккинчи босқич, XVII – XIX асрларни ўз ичига олади. Бу ижтимоий педагогиканинг ғоялари ва илмий концепцияларини ривожлантириш, фан сифатида тикланиш даври бўлган эди. Ғарбда уйгониш даврида эса бола тарбиясида инсонийлик ғояларини илгари суриш ривожлана борди. Бу даврда итальян педагоги, инсонпарвари Витаррино Де-Фелтре (1378 –1446) “Қувонч уйи” деб номланган биринчи мактаб-интернати ташқил этган олимнинг фикрларини киритиш мумкин. ХVII–ХIХ –асрлар. Ижтимоий педагогика фанини фан сифатида вужудга келиши ва фан ривожидаги илгор ғоялар билан характерланади. 18 ва 19 – асрлар жаҳон маданияти тарихидан буржуа демократик инқилоби босқичи сифатида жой олган. Йирик олим (педагоглар, файласуфлар, психологлар) ижтимоий педагогик муаммолар ечимини изладилар. Улар жамият ва давлат билан ҳамкорликда бу муаммолар ечилишини изладилар. Тарбия масалалари жамиятни қайта ташқил этиш ғоялари билан кўриб чиқилди. Бу даврлар ижтимий-педагогик ғояларда барча инсонлар тенг ҳуқуқли, эркин, озод бўлишлари лозим эканлиги ҳ акидаги фикрлар к ў тарилган. Бу босқичда ижтимоий педагогика муаммолари амалий- ижтимоий педагогика билан у звий алоқада ривожланади. Ў ш давр етук педагоглари болаларни турли муаммога ба ғ ишлаб, е тим қ аровсиз болалар учун болалар уйи, бо ғ чалар, мактаб ва бошқа муассасалар ташқил этдилар. Бу т ун 19 аср давомида педагогикадан ижтимоий педагогиканинг ажралиб чиқиши жараёни у зок давом этади. Шу билан бирга унинг ривожланишига фалсафа ва педагогикадан ташкари психология, с оциология, антропотология (инсонни келиб чиқиши ва ривожланиши ҳақидаги фан), тиббиёт ва бошқа фанлар катта тасир кўрсатди. Лекин ижтимоий педагогикадан ажралиб чи қ иши жараёни билан бирга бошқа жараён ҳам унинг интеграт ц ия жараёни (лотинча интеегер-яхлит) я ъ ни бошқа фанлар билан бирлашиши давом этади. 19 аср охирида ижтимоий педагогика-педагогик фанин и инг мустақил соҳаси бўлиб ажралиб чикди. Бу ҳодиса А.Дистерварг, Равул Ноторо ва бошқаларнинг номлари бил н а боғлиқ. .

www.arxiv.uz 3. Учинчи босқич-20 асрнинг бошидаги ижтиноий педагогиканинг мустақил фан сифатида ривожланиш даври. Бу даврни текис ёки осон давр деб айтиб бўлмайди. ҳозирги кунгача турли давр олимлари ижтимоий педагогика бошқа педагогик фикрлар орасида қандай ўрин тутиши ҳакида тортишувлар мавжуд: у фан ҳисобланадими ёки амалий фаолиятнинг соҳасими; ижтимоий педагогика ва ижтимоий ишлар қандай муносабатлар бор ва бошқалар. Кўпчилик давлатларда “педагогика” ва “ижтимоий педагогика” умуман ишлатилмайди. Масалан: АҚШдаги ўқув юртларида педагогика ўрнига талабалар “таълим фалсафаси”ни ўрганадилар, одамларга амалий йўналтириш соҳаси ижтимоий ишга тааллуқли, бирок, ижтимоий хизматлар орасида айнан турли муаммолари мавжуд бошқаларга ёрдам кўрсатишга хизмат қиладиган мутахасислар бўлса ҳам. Белгияда “ортопедагогика” терминидан фойдаланилади, у “махсус педагогика” ва ижтимоий педагогика тушунчаларига яқин. Россияда ижтимоий [педагогика ривожланиши фан соҳаси сифатида ҳам ва профессионал амалий фаолият соҳаси сифатида ҳам ва ўқув фани сифатида ўз хусусиятларига эга. Ижтимоий педагогиканинг мустақил фанга ажралиб чиқишида шарт- шороитларни 19 асрнинг К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой каби машхур педагоглар ва бошқалар асарларида топиш мумкин. 19 асрнинг 20-30 йилларида А.С.Макаренко, С.Т.Шатский каби педагоглар фаолиятларида етук бўлиб қолган болаларга ижтимоий-педагогик ёрдам кўрсатишга қаратилган эди. Лекин 30-йиллардан кейин Социализм ғалаба козонгани эълон қилингандан кейин ҳамма ижтимоий муаммолар иккинчи даражали бўлиб колди. Уларни ўтмиш қолдиқлари деб атаб улар ҳақида гапирмасликка ҳаракат қилинди. ХХ асрнинг 90 йилларида Россияда ижтимоий психологияънинг ривожланишининг янги даври бошланди. Улар бу йилларда “Юкоридан” императив (лотинча императивус) фармон, яъни этирозларни қабул қилмайдиган, танкидга йўл қўйилмайдиган бўлди. Бу ижтимоий психологияънинг илмий ва амалий соҳалари билан бир вақтда бир-биридан ажралган холда ривожланишига олиб келди. Амалиёт фанга таяна олмади,

www.arxiv.uz чунки фан ҳам амалда ёък эди, фан ҳақида хеч нарсани билиб бўлмас эди, чунки амалий фаолият эндигина шаклланар эди. Бу ижтимоий педагогиканинг окув фани сифатида ташқил топишида ҳам тасирини кўрсатди, бу ҳам ижтимоий педагогик фаолият ва фан ривожланиши билан бир вактда содир бўлди. Фанинг ва амалиётнинг ташқил топганлиги “ижтимоий педагогика” фанида бугунги кунда ҳамкўплаб ҳал қилинмаган, тортишувлар масалалари бор. Бу обектив холатлар ижтимоий педагогиканинг фан сифатида ривожлантиришини секинлаштирувчи омиллар ҳисобланади. Лекин амалиёт талаблари Россияда шунчалик жиддий ва долзарб эдики, натижада фаннинг бу соҳаси билан кўплаб илмий жамоалар шуғуллана бошладилар. Россия таълим академияси ижтимоий педагогика маркази, ижтимоий таълим Академияси Москва, Санкт-Петербург, Тула, Екатеринбург ва бошқа шаҳарлар педагогик Университетларида “ижтимоий педагогика” факультетлари ташқил этилди. В.Г.Бочарова, М.А.Галагизова, А.В.Мудрик каби ва бошқа олимлар ижтимоий педагогика бўйича назарий тадқиқотлар олиб борадилар. Ижтимоий педагогика билан бир ва қ тда ХХ аср 90 йилларида Россияда ижтимоий ишлар институти критилди. Ижтимоий ишларнинг вазифаси аҳолининг ижтимоий ҳимояланган қисмига ёрдам кўрсатиш бўлда. Ижтимоий педагогика ва ижтимоий ишларнинг ривожланиш тарихи бир бирига жуда яқин. Бир и нчи навбатда уларнинг маданий тарихий ан ъ аналари, алоҳида ға мхурлик ва э ъ тиборини талаб қилувчи одамларга муносабатлари уларни бирлаштиради. “Ме ҳ рибонлик”, “ Х айрия”, “Ёрдам кўрсатиш” ва бошқа тушунчалар ижтимоий педагогика ва ижтимоий ишларда кенг фойдаланиш бежиз эмас. Аммо улар яккол ифода этувчи ўзига хослиги ва фар қ ларга эга. Уларнинг умумийликлари ва ўзига хосликлари нималардан иборат . Биринчи навбатда бу уларнинг объектив ёки адресатига тааллуқлидур. Ижтимоий ишчи кўз олдида инсон бўлади, лекин ҳар қандай эмас фақатгина инсонга муваффаққиятли бўлиши, фаровонлиги жамиятнинг ҳақиқий аъзоси, текис ҳаёт кечиришида муаммолари бўлган инсон бўлди. Инсонинг ҳаёти давомида юз а га келадиган муаммолар ҳар бир

www.arxiv.uz одамда учрайди. Улар психологик, тиббий, ху қу қий, моддий ва бошқа хусусиятли бўлиши мумкин. Улар инсонга боғлиқ бўлмаган ташки омиллар э кологик, ижтимоий техноген, миллатлараро ва бошқа катализаторлар) ёки ички шахслараро (жисмоний ёки психик ривожланишида со ғ лиги яхши эмаслиги) билан б оғ лик бўлиши мумкин. Шундай қилиб ижтимоий ишлар об ъ екти и ж тимоий ҳаёт давомида ёрдамга мақсад бўлган инсон ҳ исобланади деб айтишимиз мумкин, я ъ ни инсон ёшидан кат ъ ий назар ижтимоий обективдир. Ижтимоий педагогика эса унинг ижтимоийлашиши – индивиднинг ижтимоий суб ъ ектга айланиши жараёнида ёрдам кўрсатилиши керак бўлган бола билан шуғулланади, я ъ ни бола шаклланаётган, ривожланаётган шахс. Бу обективларни та ққ ослаш ана шу икки фанни нималар яқинлаштиришини (ижтимоий ҳаёт давомида ёрдам кўрсатиш) ва об ъ ектни фар қ қилишини (катта одам ва бола) я ққ ол кўрсатади. Шундай қилиб, турли мамлакатларда тарихий ва маданий ан ъ аналари жамиятнинг ривожланиш даражасига, педагогика ва ижтимоий педагогиканинг ривожланишига қ араб терминалогияларида бирлаштирувчи нарсалар ҳам бор. Умумийлиги шундан иборатки, ҳар қандай жамият ҳам “доимий муаммоларни” болаларнинг ривожланиши, тарбияси ва та ъ лими, айниқса рухий камчиликлари ва дефекти бўлган болаларнинг муаммоларини ҳар доим ҳал этиб келган, ҳал этмокда ва ҳал этади. Ижтимоий педагогика ва 1- навбатда немис фани педагогикаси ривожланиши тарихи га катта ҳ исса қў шган, шининг учун Германияда ижтимоий педегокиканинг ривожланиш тарихини кўриб чи қ амиз, унинг 100 йилдан оши қ ро қ дир. Ижт и моий педагогика” термини 1844-йили К. Магер томонидан тарбия ҳ а қ идаги очи қ илмий мунозарага киритилган ва кейинчалик А.Дистерве г томонидан тар қ атилган. Ана шу тушунча пайдо бўлган па й тдан то ҳ озирги кунгача немис адабиётларида уни 2 турлича тал қ ини мавжуддир. Биринчи тал қ ин (К. Магер) – Ижтимоий педагогика тарбиясининг ижтимоий томони билан бир умумийликка эга. Иккинчи тал қ ини (А. Дистерверг) – Ижтимоий педагогика маълум ижтимоий шароит,

www.arxiv.uz вазиатларда педагогики ёрдам сифатида иштирок этади. Биринчи йуналиш вақиллари. К. Магер, ХХ асрда П. Наторн (20-йиллар), Э. Борнешанн, Ф. Шлипер (60-йиллар), Д. Легелер (80-йиллар) ва бошқалар бўлган. Паол Наторн (1854- 1924) ижтимоий педагогикани умумий педагогиканинг бир қ исми, аспекти сифатида қ арайди. П.Наторн ижтимоий педагогиканинг учта асосий вазифасини кўрсатади: Биринчи боланинг жинсий ҳаёти билан боғлиқ, унинг ҳаётида, даврасида ва атрофидаги яқин одамлари билан алоқада ривожланади. Иккинчи си, идораси билан боғлиқ, у мактабда шаклланади ва билим беришни амалга оширилиши билан боғлиқ, шу билан бирга болада имо ц ионал ижтимоий ва м о торли (ҳаракатланиши) қ обил и ятлари ривожланади. Учинчи си -а қ л-умумийликда очиб берилади. П.Наторн ижтимоий педагогикани ҳамма ёшдаги одамлар учун педагогика деб ҳисобласак, унинг вазифаси-ёшларда бирдамлик ва жамоатчилик асосларни тарбиялаш ҳ исобланади. П.Наторн фикрини давом эттириб, бу йуналишнинг вақиллари ижтимоий педагогикани интегратив (бирлаштирувчи) фан сифатида қ арайдилар. Шу мазмунда Е.Борнешаннинг талкин қилиши э ъ тиборга лойик. У ижтимоий педагогикани давоми педагогикасини иктисодий педагогикани ва бошқаларни бирлаштирувчи фан сифатида карайди. Унинг вазифалари ижтимоий гуруҳлар ва ижтимоий жамиятда инди ви дуал мустақилликка ёрдам кўрсатиш. Жамиятнинг маданияти ва инсонпарварлик ривожланиши ҳ акида қ ай ғ уришдан иборат. Ў зининг қў шилувчанлиги сабабли ижтимоий педагогика тарбияънинг ҳамма соҳаларига кириб боради, я ъ ни у педагогиканинг принципларидан бири сифатида иштирок этади. Шундай қилиб, ана шу тал қ инга биноан ижтимоий педагогика тарбияънинг принципи сифатида иштирок этади. Иккинчи ёндошиш А.Дистерв е г (40-50 йиллар, 19 аср), Г.Нол, Г.Боймер (хх аср, 20-30 йиллар), К.Моленгауер (50 йиллар) ва бошқалар асарларида акс эттирилган. А.Дистервег дан бошлаб бу йў налиш вақиллари ишчи синфнинг ижтимоий ҳимояланмаганлиги, х алк таълими каби ўз даврининг ижтимоий масалаларига жавоб топишга ҳаракат қилдилар. Геман Нол (1879-1960)

www.arxiv.uz ижтимоий педагогиканинг вазифаси агарда оила ва мактаб бирор бир сабабга кўра ўз вазифаларини бажара олмай қолганда зарур бўл а диган шошилинч тез ёрдам кўрсатишдан иборат деб ҳисоблайди. Г.Нолиннинг фикрича, П.Наторинникидан анча ишончли аниқ ва ам а лий кўринади. Унинг ғоялари 1992 йил қабул қилинган ёшларнинг хайрия кўрсатиш фаолиятлари ҳақидаги қонунда ўз аксини топди-бу ёшларни мактабдан ташкари бошқарадиган Германиядаги биринчи давлат ҳ ужжати эди. Шу даврдан бошлаб ижтимоий педагогика амалда «шошилинч ижтимоий педагогикаси» бўлиб колди, у ёшларни тарбиялашда оилада ва мактабда мавжуд бўлган камчиликлар ў рнини т ў лдириши керак бўлган. Гертруда Боймер биринчи й ў налиш тарафдорларидан фар қ ли равишда ижтимоий педагогика педагогиканинг принципи эмас, балки ташқилий қ исми деб ҳ исоблаган. Оилада ва мактабда тарбияга тааллу қ ли бўлмаган ҳамма нарса ижтимоий пердагогиканинг муаммоси демак д ир , деб ҳисоблайди у. К. Моленгауер бошпанасизлик ҳ акидаги тушунчани ривожлантиради. Агарда алоҳида ижтимоий институтлар боланинг бу муаммосини ҳал этиб беролмас экан, деб ҳисоблайди у, унда тарбияънинг янги йў налишини яратиш зарурлиги юзага келади , я ъ ни давлат ёрдами , дейди у. Шу буилан бирга ижтимоий педагогика маданий мазмунни етказиш билан эмас, балки ўсиб келаётган авлоднинг ривожланиши ва жамиятга қў шилиши жараёнида юзага келадиган муаммоларни ҳал этиш билан шуғулланишимиз керак деб ҳисоблайди. Ҳ озирги вактда ижтимоий педагогиканинг асосий йў налишлари т ў ла иш л аб чиқилган бўлса ҳам , аммо бу ҳали ҳамма муаммолар ў рганиб бўлмаган деб ҳ исоблайдилар. Ижтимоий назариясининг умумий кўриниши ҳали ҳам ноаниқча қ олиб келмокда деб ҳисоблайдилар ҳ озирга давр немис олимлари. Улар бундан кейин ҳам шундайлигича қ олади, чунки аралаш фанларнинг (психол оги я, с оциологи я , ижтимоий ишлар ва бошқалар) ижтимоий педагогика назариясини т ў ла тасвирлаб бериш имконини бермай келяпти. Бу холат ҳар қандай фаннинг ривожланиш жараёни учун табиийдир. Бошқа томондан эса у ижтимоий педагогика назарий мунозаралар майдони ХХи

www.arxiv.uz асрда анча кенгайди деганини билдиради. Ижтимоий педагогиканинг фан сифатида ривожланиши билан бирга Германияда ижтимоий педагогика фани соҳасида мутахасислик профессионал фаолият соҳаси ҳам фаол ривожланди (я ъ ни ижтимоий педагогика). 1908 йилдан бошлаб махсус педагогл а рни тайёрлаш бошланди, ХХ асрнинг 70-йиллари бошларига келиб Германия универиситетларида олий ма ъ лумотли педагогларни тайёрлаш бошланди. Шуни айтиш керакки , Германияда ижтимоий педагогика билан бир қ аторда ХХ аср давом и да билим ва ам а лий фаолият мустақил соҳа сифатида ижтимоий ишлар ҳам фаол ривожланиб келди. Аммо ижтимоий педагогика ва ижтимоий ишларда профессионал фаолиятда умумийлик мавжуд. Шунинг учун Германияда улар ягона стандар т билан бошқарилади. Бу стндартда бу мутахасисларни номлари синонимлар орқали дефиз орқали ёзилади: ижтимоий ишчи-ижтимоий педагог. Инсон тарбияси асосан оилада амалга оширилади. Бу холатда биз оилавий педагогика объекти бўлган оилавий хусусий тарбияларида мулохоза юритамиз. Тарбиялаш диний идоралар орқали амалга ошади. Бунда конфессионал педагогика тадқиқ бўлган диний конфессионал тарбияга дуч келамиз. Тар би ялаш давлат ва жамият томонидан шу мақсадда ташқил этилган ташқилотлар орқали юзага келади. Бу ижтимоий педагогика тадқиқот объекти бўлган ижтимоий тарбиялаш жараёни хусусида фикрлаймиз. Ижтимоий тарбиялаш сиёсатшунослик, ижтимоий жараённинг таркибий қ исми ҳ исобланади. Ижтимоий педагогика матнда уни ижтимоийлаштириш б илан олиб бор и ш алоҳида ўрганади , яъни планета, мамлакат мактаблар, инсон тарбиясига ижтимоий омиллар таъсирида оила, оммавий ахборот воситалар, атрофда одамлар билан мулоқот ў рнини кўриб чикади. Педагогика ушбу тарбия муассасаларида болаларга таълим-тарбия бериш услубияти ва назарияси сифатида юзага келди ва ривожланди. Х III аср охирларида ўсмир ва йигитларни тарбиялаш ҳам педагогика объектига айланди. Х I Х асрнинг иккинчи ярмида педагогика тизимида ижтимоий тарбия доираси кенгая борди. Биринчидан унинг таркибига ёшларнинг ва катта ёш таркиби гуруҳлари тарбия кира бошлайди,

www.arxiv.uz иккинчидан тизимга кирмаган ёки нормаларини б уз иб намоён қ илувчи ёш категориялари қайта тарбиялаш ва аддаптация қилиш жараёнини ўз ичига олади. Ижтимоий педагогикага ҳарактерли бўлган муаммога изланиш бизда, худди чет эл каби 70 йилларда юзага келди. Бу таълим тизимини тузилишига боғлиқ. холда намоён бўлди. Бизда бу қизиқиш муаммога боғлиқ, методик тавсияларни юзага келишида кузатилади. Чет элда ижтимоий педагогикани назарий муаммоларини ишлаб чиқиш. 50—60 йилларда Германияда юзага келди, лекин Европа, Германия ва АКШда ХIХ асрдан бошлаб Давлат институтлари томонидан ташқил этилган, ижтимоий фаолият термини остидаги фаолият тарқала борди. Унинг мазмуни оила ҳалкнинг туб гуруҳларига ёрдам, мактаб ўқув-тарбия муассасаларининг тарбиявий кучи интеграциясидан иборат. Шунингдек ижтимоий тарбия амалга ошадиган шароити, унинг мазмуни, методикаси моҳияти ёритилади. Бу ўқув курси инсонларни ижтимоий тарбиялаш ижтимоийлаштириш муаммосини тавсифи билан тугатилади.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Êàðèìîâ È.À. Áàðêàìîë àâëîä ¡çáåêèñòîí òàðàêêèåòèíèíã ïîéäåâîðè. Ò.1997é. 2. Êàðèìîâ È.À. ßíãè÷à ôèêðëàø âà èøëàø-äàâð òàëàáè. Ò.1997. 3. Каримов И . А . Ўзбекистон буюк келажак сари . Т .1998 й . 4. Каримов И . А . Юксак маънавият – енгилмас куч . Т .2008 й . 5. Ýãàìáåðäèåâà Í. Èæòèìîèé ïåäàãîãèêà. Äàðñëèê. Ò. 2009.

O'xshashlar

Ўзбекистои ва чет элда ижтимоий педагогикаиииг ривожлаииш тарихи

Ижтимоий педагогиканинг метод ва шакллари

Педагогик технологиянинг ривожланиш тарихи

Педагогик технолигия концепциясининг ривожланиш тарихи

Биология ўқитиш методикасининг ривожланиш тарихи