Uyg’onish davri allomalarining pedagogik qarashlari - Pedagogika - Referatlar

Uyg’onish davri allomalarining pedagogik qarashlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51 KB

Ko'chirib olish

Uyg’onish davri allomalarining pedagogik qarashlari Reja: 1. Islomdagi asosiy yo’nalishlar: suniylar, shialik, xorijiylar va boshqalar. 2. So’fiylik ta’limotida komil insonni tarbiyalash g’oyasi. 3. Naqshbandiya tariqatining tarbiyaviy tarbiyaviy ahamiyati

1. Islomdagi asosiy yo’nalishlar: suniylar, shialik, xorijiylar va boshqalar Islom dinida ziddiyatlar va ixtiloflar paydo bo’lib, ularning natijasida VII asrning ikkinchi yarmidan boshlab islomning o’z ichida turli yo’nalishlar, mazhablar, oqimlar paydo bo’la boshladi. Shulardan biri suniylik yo’nalishidir. Bu yo’nalish VIII-XII asrlarda Arab halifaligidagi eng yirik yo’nalishlaridan biri sifatida shakllangan. Hozirda jahon musulmonlarining 90 % sunniy mazhabidir. Sunniylar o’zlarini ahli as-sunna-sunna tarafdorlari deb atab, Qur’on bilan birga sunnaga ham e’tiqod qiladilar. Sunniyda to’rtta diniy-huquqiy mazhab-hanafiya, malikiya iyufii’ya, xanbaliya. Bular har biri hadis talablariga tayanch holda huquqiy muammolarni hal etadi. Bu mazhablarda namoyondalari Abu Havafa (713-795), Malik Abu Anas (713-795), Ash-Shariy (767-819) va Ibn Hanbal (780-855) lar. Sunniylar halifalik hokimiyati tarafdori bo’lsa, shialar imomat tarafdoridir. Hozirda sunniylikdan Ahmadiya mazhabi, vahobiylar diniy siyosiy oqimi ajralib chiqdi. Islomdagi ikkinchi yo’nalishi-shialik (arabcha «guruh», «taraflar») mavjud. Hozirda jahon musulmonlarining 10 % shialik mazhabiga mansub shialik Ali hokimiyati tarafdoridan iborat siyosiy guruh sifatida VII asr o’rtalarida paydo bo’lgan. Bu yo’nalish Iroq va Eronda keng tarqalgan. Shialik diniy aqidaviy ta’limot, marosim va urf-odatlarga ko’ra sunniylikdan farq qiladi. Shialik hadislardan Ali va uning tarafdorlari nomi bilan bog’liq bo’lganligini tan olganlar va shunday hadislardan mustaqil to’plamlar tuzganlar. Bularni Axbor deb ataganlar. Shialar hadislardan besh aqidaga e’tiqod qilganlar, bular: Tavxid, adil, nabuvat, imomat, qiyomat kabilar. Tavxid-Ollohning yagonaligini e’tirof etish; Adil-adolat Ollohning odilligiga; Nabuvat-payg’ambarlik; Qiyomat yoki maot-oxiratning kelishi, o’lganlarning tirilishi; Aqida-imomat bo’lib, imomlar hokimiyati e’tirof etiladi.

Shialik Ali va uning avlodlaridan iborat o’n ikki imom hokimiyatini tan oldi. Shialik shariatida ja’fariya mazhabi hukmrondir. Ular imom Husaynga motam tutib «shaxsey-vaxsey» motam yurishi o’tkazadilar. Islomdagi xorijiylar yo’nalishi halifa Ali va ummaviylar o’rtasidagi kurash jarayonida vujudga keldi. Xorijiylar fikricha halifa diniy jamoa tomonidan saylanadi. Xorijiylar haqiqiy dinni qayta tiklash tarafdorlari, oddiy xalq orzu-umidlarini ifodalagan ilk islom ideallari uchun kurashuvchilar sifatida maydonga chiqib, adolatli davlatni qayta tiklashni maqsad qilib qo’yganlar. 2- masala. So’fiylik ta’limotida komil insonni tarbiyalash g’oyasi So’fiylik ta’limoti VIII asr oxiri IX asr boshlarida va O’rta Osiyoda keng tarqaldi. So’fiylik butun Sharq ma’naviy hayotida komil inson haqidagi g’oyalarning shakllanishida muhim rol o’ynadi. Mazkur oqim VII-VIII asrda arab mamlakatlarida, Movaraunnahrda keng yoyildi. So’fiylik nazariyasiga ko’ra, dunyo-butun olam xudoning mujassamlanishi, Xudo barcha ko’rinadigan narsalarda mavjud. Dunyo-dunyoviy ruh shaklida butun olamga tarqalgan xudo singari yagonadir. Inson esa ana shu ruhning bir qismi, ertami-kechmi u bilan qo’shiladi. Imom G’azzoliy, - So’fiy bo’lish doimo Xudoga sodiq qolish, odamlarga samimiy, muloyim muomalada bo’lib, tinchlikda yashash, o’z «yukini» boshqalar elkasiga ag’darmaslik, balki odamlarning istagiga muvofiq hamma narsani o’z ustiga olish demakdir. So’fiylikning qoidasi shundan iboratki, kambag’allik uning bezagi, sabr-toqat uning naqshi, qanoat qilish uning oti, ishonch uning qadr- qimmatidir. So’fiylik Sharq xalqlarining ko’p asrli ma’naviy hayotining g’oyaviy asosini belgilab bergan ta’limot bo’lib maydonga chiqdi. U ilohiy poklik va insoniy go’zallikni idrok etish yo’li. Haq va haqiqatni himoya qilish vositasi bo’lib xizmat qiladi.

So’fiylikda uch oqim mavjud. 1 oqim tarafdorlari Mansur Halloj Fariduddin dajjol Jaloliddin Rumiylardir. Bular Xudo har jihatdan komildir. Eng go’zallik, shodilk, baxt uning vasiylaridir, foniy bo’lishidadir. Inson o’zini haqiqatga Xudoga nisbatan hech bilish kerak. Poklikni asosiy maqsad qilib qo’yganlar. So’fiylar inson ma’naviy-ruhiy komillikka erishish yo’lida 4 ta bosqichni o’tishi kerak deb, hisoblaydilar. 1-bosqich. Shariat -diniy marosimlar va shariat aqidalarini, taqvolarini aynan, izchil bajarish. Chunki shariat-qonun bo’lib, bu qonun vujudni va qalbni tarbiyalaydi. 2-bosqich. Tariqat- nafsni tiyish, xushnudlik, xilvat, ma’naviy muhabbatni chuqurlashtirib, Xudo to’g’risida o’ylash, ya’ni tariqat-fano, o’zdan kechish, ko’ngilni poklab, ruhni nurlantiruvchi faoliyat shakli. 3-bosqich. Ma’rifat –hamma narsaning, butun borliqning asosi Xudo ekanligi, o’zining mohiyati Xudo mohiyati bilan birligini bilish va anglash. Bunda odam uchun barcha kibru havo, manmanlik, shon-shuhrat be’mani bo’lib ko’rinadi. Shunda odam orif, bilimli, Xudoni tanigan bo’ladi. 4-bosqich. Haqiqat- bunda so’fiy Xudoning dargohiga erishadi, vasliga vosil bo’ladi, u bilan inson foniy, «anal-haq» bo’la oladi. So’fiylikning ikkinchi oqim tarafdorlari Imom G’azzoliy va Ahmad Yassaviylar bo’lib, ular birinchi oqim qarashlarini qabul qilgan. Imom G’azzoliy «hujjatul islom» laqabini olgan so’fiylik asoschilaridan biridir. U inson kamolga etishishi, xudo vasliga etishi uchun ma’lum shartlarni bajarib, muayyan yo’lni bosib o’tishi kerak. So’fiylikni uchinchi oqimi Naqshbandiya ta’limoti bilan bog’liqdir. Bu oqim VIII asrning oxirlarida shakllandi va XiV-XV asrlarda Markaziy Osiyoda keng rivojlandi. Naqshbandiga qadar markaziy Osiyoda Yassaviychilik hukmronlik qilgan. 3- masala. Naqshbandiya tariqatining tarbiyaviy ahamiyati

Sh. Muhammad ibn Muhammad Fazl Buxoriy-Bahovuddin Naqshband 718 hijriy (1318 melodiy) yilda Buxoroga yaqin Qo’shki Hinduvon (qasri Orifon) qishlog’ida tavallud topgan. Naqshband uning laqabi bo’lib, ota kasbi Kimxobboflik bilan shug’ullangan. Uning tasavvufga qiziqishi bolaligidan paydo bo’ladi va shu yo’lda tarbiya topadi. U dastlabki tariqat so’lukiga doir bilimlarni Shayx Samosiy va Sayyid Amir Kuloldan olgan. Abdulholiq G’ijduvoniyni o’ziga ustoz deb biladi va uning izidan boradi. Naqshband 1389 yilda vafot etadi va qasri Orifonda dafn etilgan. Boxovuddin Naqshband Naqshbandiya tariqatining asoschisidir. Uning ta’limoti hayotlik chog’idayoq Movarounnahrda keng tarqalgan. Naqshbandiya islomdagi sunniylikka asoslangan bo’lib, uning ma’naviy silsilasi bir tomondan, Abu Bakr Siddiqqa (632-634) ikkinchidan Abu Tolibga borib tarqaladigan 12 tariqatning biri sanaladi. Bu silsila «Oltin silsila» deb ataladi. Naqshbandiya suluki halol mehnat bilan kun kechirishni targ’ib qiladi. Uning «Dil ba yoru dast bakor» (Dil yorda, qul ishda) shiori diqqatga sazovor. Naqshbandiya sulukiga kirgan kishilar qo’l mehnati bilan hayot kechirar edilar. Bu kishilardan oilani va mamlakatni obod qilish uchun mehnat qilish talab qilingan. B. Naqshbandning o’zi ham qo’l kuchi bilan hayot kechirgan. Naqshbandiya tariqatining suluklaridan yana biri «Zikri xufiya» bilan shug’ullanganlar. «Zikri xufiya» muridlar bilan bir joyga to’planishi shart bo’lmagan, har kim o’z o’yida tinch, osuda, shovqin-suronsiz, raqsu-samosiz, Olloh ismini, muqaddas so’zlarni dilda aytib kunduzlari o’z ishlari bilan mashg’ul bo’lganlar. (Boshqa ariqlar «Zikri oloniya» da Olloh ismini yoki kalimani ovozlari boricha aytib raqsga tushganlar). Naqshband inson barkamol bo’lishi uchun avvalo, iymonli bo’lishi zarur, deydi.

Tarqat yo’li odobdan iborat, har bir maqomning o’z odobi bo’lganidek, Naqshbandiya tariqatining ham o’z xulq-odob talablari bor. «Kimki ana shu odobni ushlasa, uni balog’at ahlining balog’atiga etkazadi. Arab bu xulqni chiroyli qilish, so’zni va fe’lni soz qilishdir. Xizmat odobi ulug’ baxtdan yaxshiroq, uning belgisi amalining qabuli, tug’yon esa amalining buzuqligidir. Arabni saqlash- muhabbat samarasi, yana muhabbat daraxti, muhabbat urug’idir.» Shu narsa ma’lumki, Naqshbandiya tariqati odob-axloq tariqati, bu tariqat insonning ma’naviy-axloqiy kamolga etish uchun qay darajada hulq-odob talablariga javob berishi, uni egallab olishiga bog’liqdir. Naqshbandiya tariqatida har bir insonning halol, pok bo’lishi, kamtar, samimiy bo’lishi, iymon va e’tiqodini mustahkam tutishi, dilda xudoni jo etib, amalda xalq bilan birga bo’lish kabi buyuk xislatlarni tarkib toptirish yotadi. Xoja Bahouddin shogirdlariga murojaat qilib, «Shamga o’xshagin, toki hammaga ravshanlik bag’ishla, o’zing esa qorong’uda bo’l», deydi. Naqshband xikmatlarida komil insonni tarbiyalash uslublari ham mavjud. Naqshband shunday yozadi: «Suhbatimizga etishgan guruhlardan ba’zilari shundayki, ularning ko’ngillarida muhabbat urug’i bor, ammo xalaqit beruvchi xasu-xashaklar tufayli o’solmaydi, bizga esa uni sozlash lozim. Ba’zilarida muhabbat urug’i yo’q bizga esa uni paydo qilish lozim.» Naqshbandiya suluki (xudoga yaqinlashish yo’li) o’n bitta axloqiy qoidani ishlab chiqdi va amaliyotga tadbiq etdi. So’fining poklanishi va xudoga etish darajasi ma’naviy murabiy-shayx murshid yoki pir tomonidan amalga oshiriladi. Murshid bilan murid o’rtasidagi ma’naviy-ruxiy aloqa, so’ng ma’naviy qo’shilib ketish muridning kamolga etishganligini ko’rsatadi va murshid muridga o’z xirqasini echib beradi. Bu yo’l muroqaba, mushoxada, musoxaba kabi uch bosqichdan iborat bo’ladi. Naqshbandiya sulukiga kirgan inson o’zini ham ruxan, ham jismonan chiniqtirishi, ma’naviy poklanishi va qalbga sayqal berishi lozim. Naqshbandiyaning asosiy yo’li Haqqa etishga intilish, xufiya zikr qilish bo’lib, ba’zi rasm-rusmlarni rad qiladi.

Haqiqiy so’fiylik tarki dunyochilik g’oyasini ilgari surmaydi, u insonni ma’naviy poklanishga yo’llaydi. So’fiylik-bu muruvvat, saxovat, mehnat, qanoat, diyonatdir. Ular inson xulqidagi barcha illatlar bilan kurashuvchilardir. Islom Er yuzida keng tarqalgan dinlardan bo’lib, u musulmon madaniyatining tarkib topishida muhim rol o’ynaydi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I. A.Tarixiy xotirasiz kelajak yoq. “Muloqot” jurnali, 1998 yil, 5-son. 2. K. Hoshimov, M. Inomova. Pedagogika tarixi. Toshkent, “O’qituvchi” 2006 3. O’zbek pedagogikasi antologiyasi. Toshkent, “O’qituvchi” 1995 4. Choriyev А ..Tasavvuf tal‘imotida inson qiyofasi. Qarshi, 1997 . 5. Zunnunov A. Pedagogika tarixi. Toshkent “O’qituvchi” 1996. 6. Urta Osiyoda pedagogik fikr tariqqiyoti tarixidan lavhalar. M.Xayrullaev N.Xatamov, D.SHodiev. Toshkent , “FAN” , 1997 7. Zuunov A. Pidagogika nazariyasi. Toshkent, “O’qituvchi” , 2003

O'xshashlar

Iogann Gerbart pedagogik qarashlari

Turkistonda uyg’onish davrida maktab va pedagogik fikr

Rus pedagogi Konstantin Dmitriyevich Ushinskiyning pedagogik qarashlari

Sharq mutafakkirlarining ta'lim va tarbiya haqidagi pedagogik qarashlari

Pedagogika tarixi fanining predmeti va vazifalari