«Ulug`bek xazinasi» romanini o`qitishning samarali usullaridan foydalanib o`rganish - Pedagogika - Referatlar

«Ulug`bek xazinasi» romanini o`qitishning samarali usullaridan foydalanib o`rganish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

114 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. IX sinfda Odil Yoqubovning «Ulug`bek xazinasi» romanini o`rganish orqali o`quvchilarning fikrlash salohiyatlarini o`stirish usullari 2. Akademik liseylarda «Ulug`bek xazinasi» romanini o`rganishda innovasion usullarini qo`llash 3. Portret asosida qahramon ruhiyatini o`rganish 1

www.arxiv.uz 1. IX sinfda Odil Yoqubovning «Ulug`bek xazinasi» romanini o`rganish orqali o`quvchilarning fikrlash salohiyatlarini o`stirish usullari. Odil Yoqubov hayoti va ijodi namunasi, aniqrog`i, avtobiografik xarakterdagi «Muzqaymoq» hikoyasi bilan o`quvchilar 6- sinfda tanishgan. 9-sinfda yozuvchiga katta shuhrat keltirgan «Ulug`bek xazinasi» romanini o`qish-o`rganish nazarda tutilgan. O`qituvchi «Ulug`bek xazinasi» dan olingan parcha bo`yicha darslarga kirishdan oldin o`quvchilarga Odil Yoqubovning hayoti, ijodiy yo`li, adibning zamonaviy o`zbek adabiyotida tutgan o`rni haqida muxtasar tarzda ma`lumot beradi. Bu ma`lumotlarni oliy yurtlari uchun chop etilgan «20 asr o`zbek adabiyoti tarixi» (1999) darsligidan, shuningdek, 11-sinf adabiyot darsligida keltirilgan yozuvchining «Hayot saboqlari va ijod mashaqqatlari» maqolasidan olishi mumkin. O`qituvchi ayni paytda mazkur romanning dunyoga kelish tarixidan ham bahobar bo`lishi lozim. «Ulug`bek xazinasi» romani jahon ilmiy jamoatchiligi buyuk o`zbek olimi Abu Rayhon Beruniyning ming yillik to`yini nishonlashga hozirlik ko`rayotgan bir paytda – 20 asrning 70-yillari o`rtalarida kitobxonlar qo`liga etib bordi. Ma`lum bo`lishicha, Beruniy 150 ga yaqin asarlar yaratgan, shulardan atiga beshdan bir qismi bizgacha etib kelgan. Bu hol kishini ham afsuslantiradi, ham hayratga soladi. Axir ma`rifat durdonalari to`liq saqlanib qolganda insoniyatning ilm xazinasi yana ham mukammalroq bo`lmasmidi! Biz Biz madaniy boyliklar ijodkorlari haqida ko`p gapiramizu, shu boyliklarni asrab – avaylab avlodlardan avlodlarga, asrlardan-asrlarga olib o`tgan kishilar haqida ham gapiramiz. Insoniyat dahosining buyuk qomusi sanalmish bitiklarni asrab qolishdan o`zlarini «faqiri haqir» sanagan kamtarin xatotlarning ulkan xizmatini, kitob ishqida yongan, boshlariga qilich kelganda ham kitob asrash, uni targ`ib va tashviq qilish ahdidan qaytmagan fidoyilarning jasoratini unitishga haqqimiz yo`q. Faqat Beruniy merosi emas, qadida o`tgan barcha buyuk allomalar yaratgan asarlarning taqdiri xuddi o`sha «faqiri haqir»larning, kitob 2

www.arxiv.uz shaydolari va fidoyi shogirdlarning xizmat jasoratlariga bog`liqdir. Sofokl, Ibn Sino, Firdavsiy, Navoiy, Shekspirlar ana shularning xizmat va jasorati tufayli «tirik» qolgan. «Ulug`bek xazinasi» romanini o`qiganda shu haqiqat yodga tushadi, shu muqaddas haqiqat tuyg`usi yodga tushadi, shu muqaddas haqiqat tuyg`usi butun borlig`ingizni chulg`ab oladi. Demak, bu roman katta umuminsoniy mavzuga bag`ishlangan, unda ko`pchilikni hayajonga solgan masala ko`tarilgan. «Roman aniq tarixiy haqiqat asosida yozilgan. Buyuk alloma Ulug`bek xazinasi – u yiqqan, yaratgan jamiki kitoblarning, tillarda doston bo`lib qolgan mashhur kutubxonaning taqdiri muammosi ko`pdan beri ilmiy jamoatchilikni qiziqtirib keladi. 20 asrning 60-yillari «Pravda vastoka» gazetasi shu xususda baxs ochgan. Bu baxs ulkan tadqiqotchi Irakli Andronikov e`tiborini o`ziga tortgan edi. Bu baxsda ilgari surilgan, xususan, Andronikov maqolasida o`rtaga qo`yilgan fikr va mulohazalar ko`plar qatori yozuvchi O. Yoqubovda ham katta qiziqish uyg`otdi. Shu paytga qadar «zamonaviy yozuvchi» bo`lib tanilgan, doimo zamonaviy mavzuda qalam tebratib adibimiz endi xayolan olis tarix sahifalarini «sayr etishga» tushdi, ko`pgina tarixiy hujjatlarni, Ulug`bek hayoti va davriga oid manbalarni o`rganib chiqdi, Ulug`bek to`plagan, yaratgan ulkan ma`naviy xazinaning taqdiriga oid faktlarni qidirdi. Yozuvchi, avvalo, Ulug`bek kutubxonasining qismatidan bahs etuvchi bir sarguzasht qissa yaratmoqchi bo`lgan edi. Bunday qissa bitildi ham, ammo muallifning undan ko`ngli to`lmadi, ijodiy ish davom etdi. Hayolda charx urgan fikrlar, gavdalangan obrazlar kengayib, to`lishib, jiddiy yirik asar shakliga kira boshladi, nihoyat, «Ulug`bek xazinasi» nomi bilan atalgan roman dunyoga keldi». 1 Ma`lumki, Ulug`bek haqida bir qancha badiiy asarlar bor, ular orasida M. Shayxzodaning «Mirzo Ulug`bek» tragedichsi alohida ajralib turadi. Ulug`bekdan so`z ochgan har bir qalamkash bu ajoyib tragediyani chetlab o`tishi mumkin emas. Odil Yoqubov ham M. Shayxzodaning tajribalaridan bahramand bo`lgan. Roman 1 N. Karimov. V. Nazarov. U. Normatov. Adabiyot. 9-sinf. O’qituvchilari uchun metodik qo’llanma. T. «Ma’naviyat» 2001 y. 112-113 b 3

www.arxiv.uz bilan tragediya orasida talay umumiyliklar mavjud. CHunonchi, roman ham xuddi tragediya kabi Ulug`bek hayotining so`nggi davrini hikoya qilishdan boshlanadi, tragediyadagi ko`pgina tarixiy faktlar romanda ham tilga olinadi, bir qancha tarixiy shaxslar bu erda ham ishtirok etadilar. Shu bilan barobar «Ulug`bek xazinasi» faktlar, tarixiy shaxslarning badiiy talqini, o`zining uslubiy, g`oyaviy-badiiy yo`nalishi jihatidan «Mirzo Ulug`bek» tragediyasidan kesikn farq qiladi. Shu o`rinda adabiyot muallimi 7-sinf darsligidan o`rin olgan M. Shayxzodaning «Mirzo Ulug`bek» tragediyasini eslatib o`tsa, foydadan xoli bo`lmaydi; imkon qadar «Ulug`bek xazinasi» romani bilan «Mirzo Ulug`bek» tragediyasi orasidagi o`xshash va farqli jihatlarga o`quvchilar e`tibori tortilsa,bunday qiyosiy tahlil Ulug`bekka bag`ishlangan ikki yuksak badiiy asar haqidagi o`quvchi tushuncha-tasavvurini mukammallashtirishga xizmat etadi. «Mirzo Ulug`bek» tragediyasi markazida shoh va olim Ulug`bek taqdiri turadi. U bevosita o`z davri ilg`or g`oyalarining tashuvchisi sifatida ko`rinadi. «Ulug`bek xazinasi» da esa Ulug`bekning ma`naviy xazinasi – u yaratgan ilm- fanning, u yiqqan syujeti mo`qimasini tashkil etadi. Kitob-ma`naviy xazina sifatida butun asarni tutib turadi. Romandagi barcha voqealar, kura shva olishuvlar shu muqaddas ma`naviy xazinaga munosabatda ochiladi, davr ziddiyatlari, tarixiy voqealar ham shu fon asosida ifoda etiladi. Qisqasi asarda ma`naviy-ahloqiy muammolar barinchi planga chiqadi. Asarning zamonaviy qimmati, bugungi kitobxonni hayajonga solishi siri shundaki, muallif Ulug`bek xazinasining taqdiri bahonasida hozirgi paytda butun jamoatchilikni qiziqtirayotgan ma`naviy-ahloqiy muammolarni ko`targan, ustoz va shogird, burchi va vijdon, ma`naviy e`tiqod masalalarini juda keskin qilib qo`ygan. Adib yuksak e`tiqod egalarini ulug`laydi, e`tiqoddan chikingan kimsalar dramasi va fojiasini butun shiddati bilan ko`rsatadi. Tarixiy janr ustasi Oybek: «Men, yozuvchi qaysi bir tarixiy murojaat qilmasin, mabodo u davrning g`ayri yoki hattoki g`alati ko`ringan barcha xususiyatlari orasidan o`ziga tanish bo`lgan his-tuyg`ular, fikrlar izlasa, mutlaqo xato qilmaydi, deb o`ylayman…»degan edi. 4

www.arxiv.uz Odil Yoqubov ham shunday yo`ldan borgan. Ulug`bek davrining bizdan uzoqlashtiradigan xususiyatlari orasida o`ziga tanish bo`lgan his-tuyg`ular, fikrlar qidirgan: asarning zamonaviy qimmati, bugungi kun bilan bog`laydigan tomonlari xususan Ali Qushchi, Abdullatif, Mavlono Muhiddin obrazlari tashiydagan ma`naviy-ahloqiy muammolar, his-tuyhular tahlili va talqinida yaqqol namoyon bo`ladi. Demak, «Mirzo Ulug`bek»da ham, «Ulug`bek xazinasi» da ham zamonaviy ruh kuchli, ammo zamonaviylikning namoyon bo`lishi, davr ruhining ifodasi jihatidan ular bir-birini aslo takrorlamaydi. Ulug`bek obraziga yondashuv ham ikki asarda ikki xil. Tragediya muallif Ulug`bek hayotining oxirgi davrini tasvir etsa-da, uni mumkin qadar xilma-xil holatda ko`rsatishga intiladi. Ulug`bek goh tinch-ijodiy ishlar ustida, goh tantanali marosimlar boshida, goh shaxsiy intim kechinmalar og`ushida, goh hazil keskin drmatik to`qnashuvlarda, goh g`olib, goh mag`lub holatlarda goh g`olib, goh mag`lub holatlarda ko`rinadi, uning ham olimlik muhiti, ham shohlik jasorati birdek ochiladi, muallif Ulug`bekning kuchli tomonlarini – undagi tadbirkorlik, mutafakkirlik, jasoratni xiyla bo`rttirib, qabartirib beradi, umuman, «Mirzo Ulug`bek»da, etakchi qahramon tasvirida shekspirona ruh ustun. «Ulug`bek xazinasi» da esa yozuvchi Ulug`bekning eng keskin dramatik damlardagi holatigina qiziqtiradi. Bir qarashda qahramonni xilma-xil tomondan ko`rsatish uchun tragediyaga ko`ra romanda tanlangan vaziyatda imkoniyat torroqdek ko`rinadi. Shunisi muhimki, roman muallifi qahramonning bir xil keskin dramatik daqiqalardagi hayotiy tanlab olsa-da, qahramon xarakterining xilma-xil qirralarini, undagi kuchli va ojiz jihatlarni echishga muvaffaq bo`ladi. M. Shayxzodadan farq qilaroq, O. Yoqubov xarakter tasivrida ko`tarinki romantik jilolardan qochadi, izchil realistik yo`ldan boradi. Ulug`bekdagi oddiy, insoniy, tabiiy xislatlar tahliliga alohida e`tibor beradi. «Ulug`bek xazinasi» dagi Ulug`bek – fojiaviy shaxs, ammo uning fojiasi zaminida qandaydir, hayotbaxsh ruh bor, qora kuchlar Ulug`bekni taxtidan judo qiladilar, yurtidan badarg`a etadilar, qonini to`kadilar, ammo uning ma`naviy 5

www.arxiv.uz xazinasini yo`qotishga kelganda qo`llari kaltalik qilib qoladi. Ulug`bek shu ma`naviy xazinasi, munosib shogirdlari bilan tirik qoladi. Asarning syujeti oqimidan shunday ma`no kelib chiqadi. «Mirzo Ulug`bek»da ham fojianing optimistik tomonini qayd etish bor. Biroq u erda o`zgacha, muallif bunday g`oyani Ulug`bekning o`lim oldidagi do`stlar qurshovida aytgan quyidagi so`zlari orqali oshkora ifoda etadi: «Men davramda do`stlarimni ko`raman yana, Demak, bizga o`lim yo`qdir men bo`lmasam-da» 2 «Mirzo Ulug`bek»da Ali Qushchi shunchaki mahram, shogird sifatida ko`rinadi, voqealar rivojida deyarli muhimroq rol o`ynamaydi. «Ulug`bek xazinasi» da esa etakchi personajlardan biriga aylanadi. Abdullatif tragediyada g`alamis bir shaxs sifatida ko`rinadi. «Ulug`bek xazinasi» da esa u etakchi figuralardan biriga aylanadi. Ali Qushchi, Abdullatif obrazlarining xarakteri, ayniqsa, Ulug`bek vafotidan keyingi voqealar rivojida chuqur ochiladi. Ulug`bek taxtdan tushadi, hokimiyat tepasiga johil, mutanisib qalloblar qo`lida qo`g`irchoq bo`lmish Abdullatif keladi, kuchlarning «davri davroni», ma`rifat ahlining esa qora kunlari boshlanadi. Romaning ikkinchi qismi anna shu mudhish kunlar tasviri va tahiliga bag`ishlangan. Yozuvchining mahorati, ijodiy individualligi, xususan, shu qismda yaxshi namoyon bo`lgan. Bir tomondan Abdullatif boshliq qora guruhlar – ularning ma`naviy rahnomosi shayx Nizomiddin Xomush, xoja Salohiddin Zargar, amir Jondor, ayg`oqchi Qashqir… Ikkinchi tomonda, Ali Qushchi boshliq ma`rifat fidoyilari… Ulug`bek xazinasi o`sha dahshatli kunlarda qora guruhlar nazaridan, tahdid shiddatli, xatarli kurashga keng xalq ommasi vakillari-madrasa talabasi-yosh shogird Miram CHalabiydan tortib xalq orasidan chiqqan shoir Qarnoqiygacha, oddiy temirchi usta Temur Samarqandiydan tortib ma`rifatli ayol Xurshidabonugacha barcha ishtirok etadi. Bu bilan yozuvchi muhim g`oyani Ulug`bek ma`naviy xazinasi xalq mulki ekanligini ta`kidlaydi. Ayni paytda, muallif Ulug`bek va xalq munosabatidagi murakkabliklarni – Ulug`bekning xalq 2 M. SHayxzoda 6

www.arxiv.uz kuchiga etarli baho bera bilmasligini, oddiy mehnat ahlining esa har doim ham Ulug`bekka ishonavermasligini imo-ishoralar orqali ta`kidlab boradi. Ma`lumki, bu murakkab hodisa «Mirzo Ulug`bek»da Bobo Kayfiy, Otamurod, Piri Zindoniy kabi personajlar vositasida o`ziga xos tarzda aniq, ta`sirchan ifoda etilgan. «Mirzo Ulug`bek»da asosan ilg`or kuchlarning tragediyasi ko`rsatiladi, ularning ruhiy dramasi yozuvchining diqqat markazida turadi. Qora kuchlar yozuv markazida turadi. Qora kuchlar yovuzlikning timsoli sifatidagina ko`rinadilar. Said Obidni mustasno qilganda ular qalbidagi ziddiyatlar muallifni u qadar qiziqtirmaydi. «Ulug`bek xazinasi» muallif esa ilg`or kuchlar bilan barobar qora kuchlarning, adashgan kimsalarning ruhiy dramasini, fojiasini ochadi. Bu jihatdan «Ulug`bek xazinasi»o`zbek adabiyotida yangilik bo`ldi. Adabiy tanqidchilik yozuvchining Abdullatif, Mavlono Muhiddin xarakteridagi Ziddiyatlar, fojeiy onlarni tasvirlashdagi mahoratini alohida ta`kidlab o`tdi. Darhaqiqat, ikki o`t orasida qolib telba holga tushgan mavlono Muhiddinning fojiali qismati asarda zo`r ta`sirchanlik kasb etgan. Abdullatifning ota o`limidan keyingi ruhiy qiynoqlari, talvasa-u vahimalar girdobidagi ayanchli qiyofasi, xususan, bog`da so`nggi kechadagi dahshatli holati butun keskinligi bilan ko`rsatilgan. Romandan olingan parcha tahlil paytida muallim ayni shu bobning tanqidchilikdagi quyidagi talqinidan foydalanishi mumkin. Yozuvchi bu erda nasriy asarlarda ko`p uchraydigan kontrast – qarama-qarshi qo`yish usulidan mohirona foydalanadi. Dastlab uzoq davom etgan dramatik keskinlikka ozgina dam beradi, Shahzodaning nisbiy osoyishta, quvonchli damlarini ifoda etadi. Vasvasa bosib, uyqu ko`rmay iztirobda yurgan shahzoda ovunish uchun «Bog`i Maydon»da kelgan. Yozuvchi dastlab bog`ning dilrabo manzarasini chizadi. «Peshinda quygan jaladan keyin bog` go`yo cho`milgan kelinchakday ochilib ketdi. Yomg`irda yuvilgan daraxtlar, xiyobonlarning ikki yonida saf tortgan sarvlar allaqanday muloyimlashib, yashnab, bo`lakcha bir go`zallik kasb etdi. Archalar orasida tovlangan oq, sariq, qizil gul kosachalarini lim-lim to`ldirgan tiniq tomchilar go`yo nafis piyolachalarga quyilgan mayday gul-gul yondi, 7

www.arxiv.uz borliqni bulbul xonishi tutdi. Go`yo har bir shox, har bir yaproq tagiga yashirinib olgan bulbulllar tobora avjiga chiqar, boshqa hamma qushlar ovozini bosib, yayrab-yayrab, to`lib-toshib sayrashardi» 3 Ana shu dilrabo, g`azal tabiat qo`ynida tabiatning bu nobakor farzandi barcha tashvish va g`am-anduhlardan soqit bo`lganda engil tortadi. U bu gulgun makonda o`tgan beg`ubor bolalik yillarini eslab, ko`ziga yosh oladi. O`sha kezlari yuragi jangi jadallar dabdabayu as`asalar, shon-shavkati toju taxt ishqida yonar, lekin bu toju taxt unga shon-shavkatu ulkan baxt emas, g`urbat va iztirob keltirar, degan xayol etti uxlab tushiga kirmagan edi… Boshkiydi, o`sha beg`ubor o`spirinlik yillari bir daqiqagina qaytib kelsa… Shu tariqa shahzoda dilidagi boyagi shodlik qandaydir mayuslik bilan almashinadi, lekin bu holat har kungi mudhish tuyg`ularga o`xshamagan, allaqanday pokiza hislar bilan chulg`angan. Shu erning o`zida muallif bu daqiqalar nihoyatda omonat ekanligiga ishora qiladi: «Shahzoda majruh qalbini iliq nurga yo`g`rilgan bu esdaliklar olami bilan vidolashgisi kelmay bir-bir bosib «CHil ustun»ga qaytdi». Go`yo shahzoda sal tezroq yursa ham bu omonat holat barbod bo`lib ketayotganday tuyuladi. Biroq uning ozgina oromi birdan avvalgidan yuz chandon mudhishroq dahshat bilan almashinadi. Tushida u yana toj-taxt tevaragida ketayotgan fitna, fisqu fasodlarga ro`baro keladi, xiyonatkor amir Jondor qo`lidagi barkashda o`zining qonga bo`yalgan, tirjayib yotgan boshini ko`radi. Muallif yozadi: «Shahzoda dod solib qichqirgancha… uyg`onib ketdi. U tushidagini emas, o`ngida ham dod solib baqirib yubordi chamasi, chang va setor ovozi kelayotgan yondosh xonadan balxlik saroybon bilan bir mahram yugurib chiqdi. Ular chiqqanda, shahzoda o`ng qo`lida yalang`och qilich, chap qo`li bilan ayvonninig ustunini quchoqlaganicha sarmast odamday chayqalib turar, uning bu turishi, olazarak ko`zlari, butun vajohati shunday mudhish ediki, yugurib chiqqan saroybon bilan mahram yaqin kela olmay bo`sag`ada to`xtab qolishdi». 4 3 O. YOqubov. «Ulug’bek xazinasi» roman. Toshkent. 4 O.YOqubov. «Ulug’bek xazinasi» roman. Toshkent. 8

www.arxiv.uz Shahzodja bir oz o`ziga keladi, ko`rganlari tush ekanini anglab, ko`nglida taskin beradi, lekin qonga bo`yalgan bosh ko`z oldidan ketmay uni vahimayu sarosimaga soladi. Shunda uning olazarak ko`zlari to`satdan tokchadagi kitoblarga tushadi. Asarda o`qiymiz: «Shahzoda nigohi oldidagi sovuq manzarani quvish umidida ko`k charm jildiga zarhol bezak solingan qalin kitobni oldi. Nizomiy Ganjaviy!...» Shahzoda yoshligidan, madrasada ta`lim olib yurgan chog`larida Nizamiyning musiqaday tiniq she`rlarini, puch hikmat rivoyatlari va dostonlari ko`p mutolaa qilgan edi. Shu sababdanmi, shahzodaning dilida umidga o`xshash qandaydir bir narsa «milt» etdi. Go`yo xayolini chulg`ab olgan mudhish jumboqqa Nizomiy Ganjaviydan javob topadiganday shosha-pisha kitobni ochib, birinchi misralarga ko`z yugurtirdi, yugurtirdi-yu, xuddi boshiga og`iz gurzi tushganday chayqalib ketdi. Ko`z oldi qorong`ilashib, ko`k charm jildlik oo`ig` kitob, xuddi tushida ko`rgan oltin barkashday qo`lidan sirpanib tushib, yirtiq varaqlari gilamga sochilib ketdi… Yorab! Hozir kitobni ochganda dafatan ko`zi tushgan ilk misralar… tushida ko`rgan qonli kalladan ham dahshatli edi. Shahzoda yuragini sangallagancha ko`zini yumdi, lekin zarhal harflar bilan bitilgan sirli misralar xuddi boyagi qonli kalladay ko`z oldidan ketmay, olovday lovillab turar edi. Shahzoda dilida dahshat solgan bu ikki baytni oxirigacha o`qidimi, yo`qmi, o`zi ham bilmas edi. Lekin undagi «Padarkush, toji taxt, olti oy …» degan so`zlar xuddi qidirilgan temir bilan o`yib yozilganday miyasini jaz-jaz kuydirib nigohi oldida yal-yal yonib turar edi: «Padarkush taxtga o`tirganida necha oy bo`ldi? … Sha`bon oyi edi. Bu ham chabburul avval … olti oy … bo`lmish!...» Shahzoda turgan joyida gilamga tiz cho`kib, sajdaga bosh qo`yarkan, ko`ksidan achchiq faryod aralash bir nido otilib chiqdi: «Osiy bandangga o`zing shafqat qilgaysen, e parvardigori olam! Va lekin yozug`im nedur?» 9

www.arxiv.uz Shahzoda yor o`pganicha ko`kka tavallo qilib, rahm-shafqat tilar, yum-yum yig`lab, telbalanib allanimalarni so`zlar edi…» 5 Matn tahlil qilinayotganda muallim tasvirdagi ana shu fazilatlarni o`quvchilarga etkazishi darkor. Bunda darslikdagi «Badiiy adabiyotda ruhiyat tahlili» degan nazariy ma`lumotlarni berishda erishish mumkin. Akademik liseylarda «Ulug`bek xazinasi» romanini o`rganishda innovasion usullarni qo`llash Akademik lisey va kasb-hunar kollejlari adabiyot ta`limida epik asarlarni o`rganishning umumta`lim maktablari ta`limidan maqsad va vazifalariga ko`ra farqli jihatlari mavjud. Uzluksiz ta`limning mazkur bo`g`inida badiiy asarning o`ziga xos syujet iva kompozisiyasini, tasvir usulini, asar qahramonlarini o`rganish orqali muallif nuqtai nazarini mushohada qilish, epik asarning badiiy tafakkur tarzini tahlil eti shva asarga estetik baho berish me`yorlarini o`quvchilarning o`zlashtirib olishlariga erishish asosiy ta`limiy maqsadni tashkil etadi. Yozuvchilarning turli janrlarda yaratilgan epik asarlarini o`rganish jarayonida o`quvchilar adabiy asarlar muayyan janr talabi asosida yaratilishini o`ziga xos kompozision qurilishiga, badiiy tasvir usuliga, bayon tarziga, hayotiy hodisalarni kamrab olish xususiyatiga ega ekanligini tushunib oladilar. Ular, shuningdek, muayyan bir janrda ijod qilgan yozuvchilar asarlarining o`ziga xos uslubi, tafakkur tarzi, mavzusi, hayotiy materiali, muammolari, syujeti, qahramonlari, badiiy tili kabi qator unsurlarga ko`ra bir-biridan farq qilishini anglab etadilar. Ayni paytda ular har qanday badiiy asar markazida inson timsoli turishini, nasriy asarlarni o`rganishda ularga ham boshqa adabiy turga mansub asarlar kabi badiiyat talablari asosida yondoshish lozimligini tushunib oladilar. Hayotiy hodisalar va badiiy timsollarning ta`sirchanligi, ijodkorning badiiy bo`yoqlardan foydalanishdagi san`atkorligi badiiy asarga estetik baho berishda muhim ahamiyatga ega ekanligiga ishonch hosil qiladilar. epik asarlarni o`rganish va tahlil qilish vositasida o`quvchilarning og`zaki hamda yozma nutqlari takomillashib boradi, ular asardan badiiy zavq 5 O. Yo’ldoshev, V. Qodirov, Y. Yo’ldoshbekov. Adabiyot. 9-sinf uchun darslik majmua. T. 2006 y. 281-bet. 10

www.arxiv.uz olishga, hayratlanishga o`rganadilar. eng muhimi, o`quvchining estetik didi shakllanib boradi: go`zallik yo dag`allik, noziklik yo qo`pollik tushunchalariga nisbatan o`quvchi munosabati tarkib toptiriladi. Zero, har qanday ta`lim-tarbiya yoshlarning hayotga, odamlarga, el-yurtga, ezgu maqsad va tilaklarga sog`lom munosabatini shakllantirishga yo`naltirilsagina samarali yakunlanadi. Har qanday adabiy asar tahlili qahramonlar timsolini o`rganish orqali amalga oshiriladi. epik adabiy turga mansub hikoya, qissa, roman, epopeya singari janrlarda yaratilgan asarlarning syujeti, kompazisiya unsurlari markaziy qahramonlar timsolini yoritishga yo`naltirilgan holda shaklan yaxlit va uzviy birlikni tashkil etgan bo`ladi. Bosh qahramonlar timsollari orqali o`quvchilar yozuvchining hayotiy muammolarga, inson shaxsiga, ziddiyatli hodisalarga munosabatini anglab boradi. Asarning barcha shakliy unsurlari bilan uning mazmunini yoritishga xizmat qiluvchi vositalar epik tafakkur miqyosini yuzaga keltiradi. Inson va uni qurshab turgan odamdagi chigal munosabatlar, hayotiy ziddiyatlarni o`quvchi kuzatib, bu hodisalarning jonli guvohiga aylanadi, har bir masalaga o`z munosabatini bildirish imkoniga ega bo`ladi. Boshqa adabiy tur va janrlarda yaratilgan asarlardan farqli ravishda epik asarlardagi qahramon timsoli amaliy ish olib borish uchun o`quvchiga katta imkoniyat beradi. epik asardagi qahramon timsoli ustida ish olib borilganda o`qituvchi ikki muhim jihatga e`tibor berishi zarur. 1. Asardagi qahramonlar timsoli insonning tipik timsolini namoyon etadi. 2. Asar qahramoni yozuvchining ijodiy fantaziyasi, san`atkorligi natijasida yaratilgan badiiy timsoldir. Demak, o`quvchi ongida ana shu ikki tasavvur va tushunchani timsollar tahlili davomida uyg`unlashtirishga erishish lozim. Shundagina o`quvchi badiiy asarlarni o`rganish ma`naviy ehtiyojga aylanishi zarurligini anglab etadi. «Nima uchun hamisha ezgulik bilan yovuzlik, yaxshilik bilan yomonlik o`rtasida kurash kechadi? Nima uchun Inson muammosi hamisha adabiyot va san`atning bosh masalasi bo`lib kelgan? Adabiyot insonshunoslikdir, deyilishining boisi nimada?» kabi savollarga o`quvchilar asar markazidagi timsollarni o`rganish orqali javob 11

www.arxiv.uz topishlari mumkin. Ayni paytda, timollar ustida amaliy ish olib borish davomida o`quvchining har bir timsolga nisbatan munosabati, uni baholovchi ma`naviy me`yorlari, shaxsiy xulosasi yuzaga keladi. U o`zining mustaqil qarashlarini dalillar asosida bayon etishga o`rganadi. Epik asarlarni o`rganish quyidagi yo`nalishda tashkil etiladi: 1. Asar matni ustida ishlash (asardagi nutq qatlamlarini o`rganish, portret, peyzaj, joy va badiiy detallar tasviriga e`tiborni qaratib, yorqin manazaralar tasvirini ifodali o`qish va sharhlash kabilar). 2. Asarning badiiy til xususiyatlariga e`tibor qaratib, yozuvchining uslubi va mahoratini o`rganish. 3. Asar syujeti, kompozisiyasi, timsollarini uzviylikda o`rganish. ehtirosli g`oya ruhi singdirilgan badiiy tasvir obrazli ifodalar vositasida o`quvchiga ta`sir ko`rsatadi, qahramonning har bir hatti-harakati, har bir so`zi, holati orqali anglashiladigan mazmunni chuqur tushunishga yo`llaydi. Holatlar, kechinmalar, harakatlarning haqqoniy tasviri kitobxonda hamdardlik tuyg`ularini hosil qiladi yoki tabiiy ravishda g`azab-nafrat hissini qo`zg`ab, ezgulikni ulug`lashga chorlaydi. O`quvchilarga singdirilishi lozim bo`lgan amaliy ko`nikma va nazariy bilimlar badiiy ijodning ana shunday muhim qonuniyatlarini chuqr tushunishlari uchun imkon yaratmog`i shart. Buning uchun o`qituvchi o`z oldiga quyidagi maqsadlarni qo`yadi: 1. epik asar timsollari, syujeti va kompozisiyasi, epizodlari ustida ish olib borish orqali asar g`oyasini, qahramonning ruhiyatini yoritishga va adabiy timsol qiyofasini gavdalantirishga xizmat qiluvchi tasvirlarni tanlash, ifodali o`qish, sharhlash; 2. o`quvchilarni asar matni ustida ishlash jarayonida badiiy til xususiyatini o`rganishga yo`llash; 3. yozuvchi uslubining o`ziga xos jihatlarini aniqlashga erishish vositasida o`quvchilarni san`at asarlarini badiiylik va haqqoniylik tamoyillari asosida baholashga o`rgatish. 12

www.arxiv.uz 3. Portret asosida qahramon ruhiyatini o`rganish Yozuvchi uslubini o`rganish adabiyotshunosligimizning doimo va aktual masalalaridan biridir. CHunki yozuvchilarimizning uslubiy izlanishlari va ana shu izlanishlar jarayonida erishilgan ijodiy muvaffaqiyatlari evaziga adabiyotimiz boyib, rivojlanib boradi. Binobarin, har bir yozuvchining o`z individual uslubi bo`lib, juda ham serqirradir. Uslubning har bir qirrasi esa o`z navbatida maxsus tadqiqotlar olib borishini taqozo qiladi. Personojni jonli, o`quvchi tasavvur qila oladigan tarzda tasvirlashda uning qiyofasi – portreti, bo`y-basti, haraktatlari, nigohi, ovozi, gapirishidagi o`ziga xoslik va boshqa ko`p tomonlari alohida ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, tarixiy asarlarda, bosh qahramon tarixiy shaxs, ulug` siymo bo`lgan asarlarda portret yaratishning o`ziga xos murakkab tomonlari yo`q. emas. Biz fikr yuritmoqchi bo`lgan «Ulug`bek xazinasi» roman qahramoni Ulug`bek ular hayot vaqtlarida va undan so`ng o`tgan besh asr mobaynida turli adabiy-tarixiy memuar xarakterdagi asarlar bitilgan bo`lib, ularda ulug` siymolar qiyofalariga doir ma`lumotlar ham mavjud. Mo`yqalam sohiblari, shartli bir tarzda bo`lsa ham, o`z minatyuralarida ularning portretlarini yaratishda harakat qilganlar. Odil Yoqubov mavjud materiallar asosida o`z fantaziyalariga erk bergan holda, tarixiy haqiqatdan uzoq bo`lmagan Ulug`bek va boshqa tarixiy va to`qima obrazlarning portretlarini yaratdi. «Ulug`bek xazinasida bosh qahramon hayotining oxirgi yil va oylari tasvir asosida olinadi, lekin lirik chekinishlar, xotiralar, tush va boshqa yo`llar orqali uning yoshligi, taxtda o`ltirgan podsholik yillari bilan bog`liq voqealar ham kiritiladi. Natijada Ulug`bekning portreti bilan bog`liq tasvirlar o`ziga xo sbir xarakter kasb etadi. O`quvchi Ulug`bekni aksari o`ylayotgan, o`z-o`zi bilan beadad kurashayotgan vaziyatda ko`radi. Ulug`bek obrazini yozuvchi asosan uning shogirdi, Ulug`bek o`limidan so`ng ham unga sodiq qolgan, u yaratgan va yiqqan asarlarni kelajak avlodlarga ulgurmagan tadqiqotlarni tugatish choralarini ko`rgan zamonasining katta allomasi 13

www.arxiv.uz Ali Qushchi (tarixiy shaxs) ning zahmatli mehnati, boshqa shogirdlarining faoliyatlari yordamida yaratadi. Zamondoshlaridan Ali Qushchidan boshqa kim ham Ulug`bek donishmand podsho haqida mushohada yurita olar edi. Roman sahifalarida Ali Qushchi vazifasi Ulug`beknikidan ko`plik qiladi. U o`z faoliyatini ham shoh va ham olim Ulug`bek faoliyatini ko`rsatish vazifasini bajaradi. Shu tariqa o`quvchi Ulug`bek portretini asosan Ali Qushchi tasavvurida, tushunishida, izohida, sharhida ko`rishga muayyan bo`ladi. Ulug`bekni asar voqealariga birinchi olib kirgan ham Ali Qushchi bo`ladi. «Uning sal to`lisha boshlagan novcha bo`y-bastida, misday qoramtir uzunchoq yozida, qalin qoshlar tagidan tikilib qaragan o`ychan nigohida ham temuriylarga xos kishini o`ziga rom etuvchi shiddat, ham qandaydir pinhoniy majruhlik bor edi» 6 O`g`li Abdullatifning otasi tomon qo`shin tortib kelayotgani, shu munosabat bilan Ulug`bekni band etgan, unga tinchlik bermas ziddiyatlarga to`la fikr-o`ylar, ruhiy kichinmalar uning tashqi ko`rinishida yaqqol aks etadi. «Uning cho`zinchoq qoramag`iz yuzi so`lgan, keng peshonasi va qiyg`ir burnining ikki yonidagi ajinlar quyuqlashgan» edi. Yozuvchi bu tasvirda yuqorida keltirilgan portret chiziqlarni to`ldiradi va bu chiziqlar uning ruhiy kechinmalari darajasini ifodalashga ko`maklashib turadi. Axir Ulug`bekning boshqa tarixda o`tgan behisob hukmronlardan eng muhim farqi ham uning fikrlovchiligi, izlanuvchanligi, biror bir taxt sohibini qiziqtirmagan osmon sirlarini o`rganishga hayotning ko`p vaqtini bag`ishlashi emasmidi. Uning asosiy maqsadi, nima bo`lsa ham, qanday badnomlik hisobiga bo`lmasin, taxtni saqlab qolish bo`lmagan. Romanning eng dramatik sahifalaridan bo`lgan Ulug`bekning Abdullatif bilan ko`ksaroyda uchrashuvi voqeasi sanaladi. Ulug`bek bilan Abdullatif uchrashuvlari ota va bola tarzida emas, balki ikki bir-birini tushunishi mumkin bo`lmagan ashaddiy dushmanlar uchrashuvlari tarzida kechadi. Ulug`bek taxtdan mahrum etilgan bo`lsa ham uchrashuvni Ulug`bek boshqaradi. Podsho Abdullatif esa, otasi Ulug`bek ko`ziga tik qarab, uning harakatlarini, qiyofasini kuzatishga jasorat etmaydi. Ulug`bek o`ziga qilich 6 YOqubov. O. «Ulug’bek xazinasi» T. 1993 y. 14

www.arxiv.uz ko`tarib chiqqan o`g`lini obdon kuzatadi, uning har bir harakatini, qiyofasini o`rganadi va sharhlaydi. Abdullatifning portret chiziqlari Ulug`bekning sharxi orqali allaqanday qo`rqinchli bo`lib keladi. Bu uchrashuv asnosida, Ulug`bekning har bir gapidan asablari jumbushga kelgan bo`ladi. Ulug`bek ustidan kutub bo`lmasligi ma`lum bo`ladi. Ulug`bek ustidan chiqariladigan hukm ham aniqlanadi. Podsho Abdullatif otasi bilan suhbatdan o`ziga aniq xulosa chiqaradi. Ulug`bek tirik yurar ekan, u qaerda bo`lmasin, nima bilan shug`ullanmasin aqli, iste`dodi, odamlarga o`z ta`sirini o`tkaza olish iqtidori bilan unitilib ketishi aslo mumkin emas edi. Demak, Ulug`bekning yo`qotish kerakligiga Abdullatif shu suhbat asnosida yana bir bor ishonch hosil qiladi, undan qo`rqdi. Ulug`bek qatl ettirgach, Abdullatif qisqa vaqt tinchigandek ham bo`ladi. Lekin bu tinchlik uzoqqa cho`zilmaydi, uning so`nggi holati Ali Qushchi bilan bo`lgan muloqotlarida ham ko`rinadi. Oxirgi marta Abdullatif bilan uchrashgan Ali Qushchi hayron qoladi. O`zi bilan o`zi ovora bo`lib qolgan, ko`ziga taxtdan, jonidan boshqa narsa ko`rinmay qolgan Abdullatif Ali Qushchining yuziga tikilish, sinash, umuman qiyofasini o`rganishga holi qolmasligi bilan ham tasdiqlanadi. Abdullatifning holati uning jon talvasasidan darak berib turadi., u hayotining oxirida yolg`iz qoladi, unga na sirdosh, dardkash, na bir maslahatchi topiladi. Romanlarda asar voqealarida ishtirok etmagan, lekin ishtirok etganlar orqali sirtdan kiritilgan personajlar ham bor. Ularning asardagi o`rni va roli turlicha. Bizni qiziqtirgan tomoni ular portretlarining yaratilishi bilan bog`liq. Shundaylardan biri Amir Temur obrazidir. O`z taqdiri haqida ko`p o`y suradigan bo`lib qolgan Ulug`bek kuni bitib qolganiga aqli etadi. Shunday damlarda uning xayollari uzoq o`tmishga, baxtli, beteshvish kunlarga – yoshligi, bobosi Temur, momosi Saroymulk xonim bilan kechgan osuda davrlarga ketadi: «Bobosi Amir Temur ot, yuzli, qiyg`ir burun, siyrakkina cho`qqi soqol odam edi. Undan hamma hayiqar, u siyrak qoshlarini chimirib, o`tkir ko`zlari qadalib qaraganda, hech ham tob berolmas edi…». Bu portretda ob`ektiv tasvir etaklovchi qiladi. 15

www.arxiv.uz Xulosa. Odil Yoqubov – o`zbek adabiyoti taraqqiyotining 50-yillar o`rtalaridan boshlangan yangi bosqichida etishgan avlodning karvonboshilaridandir. U o`zining faol ijtimoiy ishlari, jurnaliktik va ijodiy faoliyati bilan respublikamizdagi adabiy- badiiy tafakkur rivojiga samarali ta`sir ko`rsatgan adib sifatida e`zozlanadi. Uning «Muqaddas», «Qanot juft bo`ladi», «Matluba» qissalari, «Ulug`bek xazinasi», «Ko`hna dunyo», «Diyonat», «Oq qushlar, oppoq qushlar», «Adolat manzili» romanlari o`z vaqtida keng jamoatchilik e`tiborini o`ziga tortadi, qizg`in bahs- munozaralarga sabab bo`ldi. Adibning «Ulug`bek xazinasi» va «Diyonat» romanlari jahon xalqlarining ko`pgina tillariga tarjima qilingan. Adib asarlari avvalo hayotiyligi, davrning o`tkir ijtimoiy, ma`naviy-ahloqiy masalalarini dadil o`rtaga qo`yganligi, inson va uning qalbi haqidagi haqiqatni yangi tomonlardan ochishga qaratilganligi, inson hayoti ma`nosi xususidagi ehtirosli bahs- munozaralari bilan ajralib turadi. Yozuvchi o`zbek romani poetikasiga ko`pgina yangiliklar olib kirdi. «Ulug`bek xazinasi» faqat adib ijodida emas, o`zbek romanchiligi rivojida ham yangi bir bosqichni tashkil etadi. Unda yozuvi bor mahoratini, qahramon dunyosidagi iztirobli kechinmalarni tabiiy tasvirlashga yo`naltirgan. Til imkoniyatlarining ma`lum bir qismi o`sha iztiroblar iskanjasidagi inson qiyofasini ko`z oldimizda gavdalantirishga xizmat qilgan bo`lsa, boshqa qismi uning ruhiy holatini tasvirlashga, kechinmalar, tuyg`ular ruhini to`laligicha ifoda etishga qaratilgan. Bosh qahramon dunyosidagi iztiroblar chuqurlashib, kechinmalardagi murakkablikni ifoda qiladi. Yozuvchi obraz yaratish, asar mag`zini ochi shva unga milliy tarovat baxsh etishda ruhiy holatlar tasviridan ustalik bilan fodalanadi. Adabiy ta`limda «Ulug`bek xazinasi» romanini o`rganishda asarda ma`naviy- ahloqiy muammolarning asosiy o`ringa qo`yilgani (ota-o`g`il munosabatlari, o`g`li 16

www.arxiv.uz padarkush nomini olmasin degan maqsadda Ulug`bekning taxtdan voz kechishi va boshqalar) ta`kidlash zarur. Asar markazida Ulug`bekning ma`naviy xazinasi – u yaratgan ilm-fan, u to`plagan kitoblar taqdiri masalasi turganligini o`quvchiga etkaza olish zarur. Mohir o`qituvchilarimizning muvaffaqiyatlaridan biri o`quvchilar faoliyatini boshqarishni bilish, ularning psixologiyasi, qiziqishlari va salohiyatini hisobga olgan holda usul tanlashdir. Mazkur BMI yozishda biz quyidagi usullarni tanladik. Ma`lumki, ta`lim ko`p qirrali jarayon bo`lib, uning natijasi ko`p jihatdan o`qituvi va o`quvchi faoliyatini to`g`ri tashkil etishga bog`liq. Umuman, ta`lim jarayoni o`qituvchi bilan o`quvchi faoliyatini uyg`unlashishini taqozo etadi. O`qituvchi va o`quvchi faoliyatini uyg`unlashtirshda ular orasidagi muhim vosita - o`quv topshirig`idir. Adabiyot o`qitishda o`quv topshirig`i matn ustida ishlash va o`quv savollari shaklida namoyon bo`ladi. Matn ustida ishlash – topshiriqning keng tarqalgan turi. U o`quvchilarning egallagan bilimi, malaka va ko`nikmalarini mustahkamlash bilan birga, egallanishi ko`zda tutilgan o`quv materialini ijodiy izlanish orqali o`rganishga qaratilganligi bilan ham xarakterlidir. YUqorida biz amaliyot davrida olgan tajribamizdan kelib chiqqan holda, ta`limning turli bosqichlarida Odil Yoqubovning «Ulug`bek xazinasi» romanini o`qitishning «Taqqoslash», «Guruhlash», «Umumlashtirish» kabi samarali usullaridan foydalanish haqida to`xtalib o`tdik. Bu usullardan foydalanishimizdan maqsad o`quvchilarda ijodkorlik, erkin fikrlash, so`zlash madaniyatini rivojlantirish va so`z boyligini oshirishdir. Bunda quyidagilarga e`tibor beriladi: Asarning syujeti, timsollari asosida muammoli vaziyatlarni, bu muammolar asosida qay tariqa aks etganligi va o`quvchilarning ularga munosabatini aniqlab olish; o`quvchilarni asar tahliliga jalb qilib, tahlil asosida Odil Yoqubovning uslubi va mahoratining yangi qirralari, jozibasini ko`rsatib berish, asar yuzasidan o`tkazilgan bahs-munozara natijasida o`quvchilarning mustaqil ijodiy fikrlash malakalarini takomillashtirish . 17

www.arxiv.uz Xulosa qilib aytish mumkinki, o`qituvchining mavjud bilimlarni o`quvchilarga tayyor holda berganidan ko`ra, egallanishi lozim bo`lgan bilimlarni yuqorida bayon etilgandek, o`quvchilarning o`zlari o`zlashtirishlariga erishilsa, uning natijasi yaxshi bo`ladi. O`quvchining o`zi bevosita ishtirok etgan bilim olish jarayoni doimo esida qoladi. 18

www.arxiv.uz FOYLANILGAN ADABIYoTLAR 1. I.A. Karimov «Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q» Toshkent. «Sharq» nashriyoti. 1998 y 2. O. Sharofiddinov. «Birinchi mo`jiza» Toshkent. 1978 y 3. D. Mo`minov, O`. Muhiddinov. «Adabiy portretlar» Toshkent. 1985 y 4. A. Xudoyberdiev. «Parvoz davom etadi» Toshkent. 1980 y 5. M. Qo`shjonov. «Qalb pokligi» Saylanma. 1-tom. Toshkent. 1987 y 6. S. Mirvaliev. «Roman va zamon» Toshkent. 1983 y 7. U. Normatov. «Etuklik» Toshkent. 1979 y 8. G. Imomova «Ruhiy iztiroblar» Toshkent. «Yozuvchi» nashriyoti. 1992 y 9. N. Karimov. «Ijod va iste`dod» Toshkent. 1985 y 10. O. Tog`aev. «Ibratli saboqlar» Toshkent. G`afur G`ulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti. 1987 y 11. Q. Yo`ldoshev. «Yoniq so`z». Toshkent. «YAngi asr avlodi» 2006 y 12. R. Otaev. «El ardog`idagi yozuvchi» Til va adabiyot ta`limi jurnali. 2006 y 6-son. 13. X. Sodiqova. «Potretlarda yozuvchi qiyofasi» «Jahon adabiyoti» jurnali 2004 yil. Avgust oyi. 14. D. Usmonova. «YUqori sinflarda O. Yoqubov asarlarini o`rganish. «Til va adabiyot ta`limi» jurnali. 2002 y 1-son. 19

O'xshashlar

«Ulug’bek xasinasi» romanini o’qitishning samarali usullaridan foydalanib o’rganish

Chеt tiliga o`qitishning o`rtacha bosqichlari (harakteristika)

Bolalar bog`chasidagi o`qitishning shakllari

Kasb-hunar kollejlarida o`qitish jarayoni. o`qitishning tashkiliy shakllari

Chеt til o`qitishning boshlang`ich bosqichi