Улуғбек расадхонаси ва унинг очилиши - Pedagogika - Referatlar

Улуғбек расадхонаси ва унинг очилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

114 KB

Ko'chirib olish

Мирзо Улу ғбек даврида илм-фан ривожланиши Режа:  Мухаммад Тарағай Улуғбек хаёти  Мовароуннаҳрда Улуғбек ҳукмронлиги даври  Улуғбек даврида фан, санъат ва маданият  Улуғбек расадхонаси очилиши ва унинг илм фан ривожи йўлида аҳамияти  Хулоса  Фойдаланилган адабиётлар

Улуғбек 1394 йилнинг 22 мартида Эроннинг ғарбидаги Султония шаҳрида бобоси Соҳибқирон Амир Темурнинг ҳарбий юриши пайтида таваллуд топди. У Шоҳруҳ Мирзонинг тўнғич ўғли бўлиб, унга Муҳаммад Тарағай исми берилди. Лекин уни бобоси алоҳида меҳр билан «Улуғбек» деб атайвергани учун унинг асосий исми Улуғбек бўлиб қолади ва жаҳонга ана шу ном билан шуҳрат тарқатади. Улуғбекнинг отаси Шоҳруҳ Амир Темурнинг учинчи ўғли бўлиб, Хуросон ҳукмдори, маърифатли, илм-фанга қизиққон шоҳ эди. Онаси Гавҳаршодбегим ҳам ўз даврининг оқила, билимдон аёлларидан ҳисобланарди. ...«Тақдир бу улуғ зотнинг зиммасига беҳад улкан ва машаққатли вазифалар юклади. Буюк саркарда амир Темур бунёд этган салтанатнинг вориси бўлишдек мислсиз синов айнан унга насиб этди». 1 Улуғбекнинг болалик йиллари бобоси Темурнинг ҳарбий юришларида ўтди. Гарчи Улуғбек туғилганда бир оз заиф бўлган бўлса-да, ҳарбий юришлар даврида чиниқди. Амир Темур набираси Улуғбекнинг ўткир зеҳнли, ақлу фаросатли бўлганлиги учун жуда севарди. «Кўзимнинг нури, салтанатимнинг умидли ниҳоли», деб эркалатарди. Бироқ, Улуғбек Мирзо нозик бўлиб ўсди. Бунинг устига кўп вақтини китоб мутолаа қилиш билан ўтказар, давлат ишларига рағбати йўқ кўринар эди. Улуғбекнинг тарбияси билан бувиси Сарой Мулк хоним шуғулланиб, севимли набирасига ўқув-ёзувни ўргатгани, тарихий мавзуларда ҳикоя ва эртакларни сўйлаб бергани унинг ҳаётида ўзига хос мактаб бўлди. 1405—1411 йилларда, ўша даврнинг қонун-қоидаларига биноан амир шоҳ Малик ёш мирзога отабеги бўлиб тайинланган. Отабеги Улуғбекка асосан ҳарбий ва сиёсий тарбиядан илм ўргатган. Ўрта асрлардан сақланиб қолган китобларда маълум бўлишича, салтанатга ворислар давлатни бошқаришда муайян тартиб-қоидалар баён қилинган қўлланмалар асосида тайёрланган. Шулардан бири Шаҳзодалар ва Хонзодалар билиши зарур бўлган «Сулук ул-мулук» (Подшоҳларга қўлланма) китобидир. Улуғбек ҳам анъанага кўра мазкур китобни мукаммал ўрганар ва унда кўрсатилган давлатни идора қилиш санъати — турли лавозим эгаларини тайинлаш, солиқ тўплаш, руҳонийлар, мансабдорлар ҳамда бошқа юртлардан келган элчиларни қабул қилиш, хайру садақа бериш каби тартиб-қоидалар бўйича кўникмаларни эгаллайди. 1 И.А.Каримов. Исти=лол ва маънавият. Тошкент, «Ызбекистон», 1994й., 96-бет

Улуғбек ёшлигидан кўп китобларни мутолаа қиладиган бўлиб, у айниқса, математика, астрономия илмларига қизиқди. У бобсининг хос мунажжими мавлоно Бадриддин билан кўп вақтини ўтказар, ундан ҳисоб ва тақвимдан дарс олар, баъзи кечалари, қор тиниб осмон ёришган пайтларда юлдузларнинг ўрни ва ҳаракатини кузатиш билан машғул бўлар эди. Таниқли олим Бўрибой Аҳмедовнинг маълумотларига кўра мавлоно Бадриддин Самарқандда бўлган вақтда Улуғбекни Кўксаройдаги хос кутубхонасига бошлаб бориб, кутубхонага янги келиб тушган Абулқосим Фирдавсийнинг «Шоҳнома»сини кўрсатади. Шу ерда мавлоно Бадриддин Улуғбекка аллома ал-Фарғоний тарафидан битилган «Китоб фи жавомеъ илм ан-нужум ва усул ал ҳаракат ас-самовия» («Юлдузлар ҳақидаги илм билан осмон ёриткичлари ҳаракатининг асосини (бир-бирига) қўшувчи китоб»)ни кўрсатадилар. Шундай қилиб, Улуғбек болалик йилларидаёқ мавлоно Бадриддин Тусий, Абу Райҳон Беруний, Умар Ҳайём китоблари билан ҳамда Оқсулот ва Ўтрорда «Зижи Маликшоҳи» билан танишди. Фанга бўлган зўр муҳаббати, катта қобилияти ва меҳнатсеварлиги туфайлигина Улуғбек астрономия мактабининг асосчиси ва раҳбари сифатида ажойиб муваффақиятларга эриша олди. Бу мактаб бутун дунёда ҳамма томонидан эътироф этилди, шуҳратга сазовор бўлди. Зўр қобилият, ўткир хотира ва аста-секин билимларни тўплаш шунга олиб келдики, Улуғбекда фанга қизиқиш ва интилиш ривожлана борди. Улуғбек билимларини тинмай чуқурлаштириши ва ўз устида мунтазам равишда ишлаши натижасида ўзининг кўпгина замондошларидан ўзиб кетди. Шундай қилиб, олдин ўтган аждодлар — Марказий Осиёдаги қадимги халқларнинг маданий мероси Улуғбек билимларининг асосий манбаи бўлди. 1411 йилда 17 ёшли Улуғбек Мирзо Мовароуннаҳр ва Туркистоннинг ҳокими этиб тайинланиши Темурийлар хонадонида Улуғбекнинг мавқеи нақадар юксак эканлигидан далолат беради. Улуғбек ҳоким бўлгач, бобосидан фарқли ўлароқ ҳарбий юришлар билан қизиқмади. Аксинча, у ўрта асрлардаги бошқа ҳокимлардан ўзгача йўл тутди, кўпроқ илм-фанга мойил эди. Ҳақиқатан ҳам Қозизода 1360 йилларда туғилган бўлиб, 20—25 ёшларида, яъни Улуғбек туғилмасданоқ Темур саройига ўтади. Натижада Улуғбек умрининг илК давриданоқ Мавлоно Аҳмад ва Қозизода Румий — фалакиётшунос ва риёзиётчилар таъсирида улғаяди. Шу сабабли унинг ҳаётида аниқ фанлар муҳим аҳамият касб этади. Йигирма ёшларида у ўз даврининг йирик олимларидан бири бўлиб шаклланди. У ҳоким бўлган

пайтидаги оламшумул ўзгаришлар бутун ўрта аср маданияти тарихида бетакрор воқеа бўлиб қолди. Улуғбек ихлосмандларидан Ғиёсиддин Жамшид Коший 1417 йили Самарқанддан Кошондаги ўз отасига ёзган мактубида Улуғбекнинг фаолияти ва билимини қуйидагича таърифлайди: «Аллоҳга ва унинг неъматларига шукроналар бўлсинким, етти иқлимнинг фармонбардори, ислом подшоҳи Улуғбек донишманд кишидурлар. Мен бу нарсани одоб расми юзасидан айтаётганим йўқ. Ҳақиқат шуки, аввало у кишим Қуръони Каримнинг аксарият қисмини ёддан биладилар. Тафсирларни ва муфассирларнинг ҳар бир оят ҳақидаги сўзларини ақлда сақлайдилар ва ёддан биладилар, арабчада ғоят яхши ёзадилар. Шунингдек, у кишим фиқҳдан ҳабардорлар: мантиқ маъноларининг баёни ва усулларидан ҳам хабардорлар». 1 У киши риёзиёт (математика) фанининг барча тармоқларини мукаммал эгаллаган ва шундай жиддий маҳорат кўрсатганларки, ҳар қандай сонни тезлик билан қўшиш ва кўпайтириш иқтидорига эга бўлганлар. Инсон бино бўлганидан бери шу кунгача ҳали ҳеч кимса у қадар аниқ ва тез ҳисоблай олмаган. Улуғбек, Самарқанд, Бухоро ва Ғиждувонда учта мадраса барпо этди. Самарқанддаги мадраса қурилиши 1417 йили бошланиб, уч йилда қуриб битказилади. Тез орада Улуғбек мадрасага мударрис ва олимларни тўплай бошлайди ва шу тариқа унинг фалакиётшунослик мактаби шаклланади. Бу мактабнинг асосий мударрислари илмий ишларга қулай шароит ва паноҳ излаб Темур давридаёқ Самарқандга келган Тафтазоний, Мавлоно Аҳмад ва Қозизода Румий каби олимлар эди. Қозизоданинг маслаҳати билан Улуғбек отасининг мулки Хуросоннинг Кошон шаҳридан Ғиёсиддин Жамшид Кошийни чақиртирди. Шундай қилиб, Мовароуннаҳрнинг турли шаҳарларидан ва Хуросондан тўпланган олимлар сони 1417 йилга келиб 100 дан ортиб кетди. Улар орасида адиблар, муаррихлар, хаттотлар, рассомлар, меъморлар бор эди. Лекин юлдузшунослик ва риёзиёт соҳасидаги олимлар шарафлироқ ва обрўлироқ эди. Улар орасида Қозизода ва Коший энг салобатли ва нуфузли эдилар. 1420 йили Самарқанд мадрасасининг тантанали очилиши бўлди. Манбаларда қайд этилишича, «мадраса биноси битишига яқинлашганда, бу ерга тўпланган адабиёт, санъат ва фан намояндалари Улуғбекдан мадрасага кимни мударрис этиб тайинламоқчисиз, деб сўрашганда, Улуғбек, барча фанлардан хабардор бирор одамни қидириб топаман, деб жавоб берган. Шу ерда ғиштлар орасида оддий кийимда ўтирган мавлоно Муҳаммад 1 А.Ащмедов, «УлуІбек». Т; «Фан», 1991. 50-бет.

Улуғбекнинг бу гапини эшитиб қолган ва шу онда ўрнидан туриб, бу вазифага мен лойиқман, деган. Шундан кейин Улуғбек уни имтихон қилиб, унинг чинакам билимдон одам эканлигига ишонч ҳосил қилган ва уни ҳаммомда ювинтириб, яхши кийинтириш тўғрисида буйруқ берган. Мадрасанинг очилиш кунида мавлоно Муҳаммад мударрис сифатида маъруза ўқиган; мавлоно Муҳаммаднинг олимлардан 90 киши иштирокида қилган маърузасини Улуғбек билан Қозизода Румийдан бошқа ҳеч ким тушуна олмаган. Чунки бу маъруза ҳаддан ташқари илмий жиҳатдан кучли ва мураккаб масалаларни ўз ичига олган эди.» Бу ерда тилга олинган Қозизода Румий (Салоҳиддин Муса бин Маҳмуд) машҳур математик ва астрономдир. У Улуғбек мадрасасининг дастлабки мударрисларидан бири эди. Ғоят билимли бу олимни замондошлари «Ўз даврининг Афлотуни» деб атаганлар. Улуғбек асарларининг шарҳчиси, Қозизода ва Улуғбекнинг истеъдодли шогирди, самарқандлик математик ва астроном Алоуддин Али ибн Муҳаммад Қушчидир. У « Ўз даврининг Птоломейи » деб ном олган. Али Қушчи илмий ишда Улуғбекнинг энг яқин ёрдамчиларидан бири эди. Улуғбек мактаби намояндаси сифатида Улуғбек асарининг шархчиси, астроном Чалабий номи ҳам диққатга сазовордир. Мадрасада бошқа мударрислар билан бир қаторда, Улуғбекнинг ўзи ҳам астрономия бўйича маърузалар ўқир эди. Учинчи даражали алгебраик тенгламага олиб келган бир градус ёйнинг синусини аниқлаш — Улуғбек ва унинг мактаби эришган ажойиб ва энг муҳим муваффақиятлардан бири бўлди. Улуғбек атрофида тўпланган Самарқанд олимлари катта аҳамият берган энг муҳим илмий йўналишлардан бири фалакиётшунослик фани эди. Шуни ҳам айтиш керакки, мусулмон мамлакатларида ва умуман ислом маданиятида аниқ фанлар, айниқса фалакиётшунослик ва риёзиёт муҳим ўрин тутади. Чунки, мусулмон киши қаерда бўлишидан қатъий назар эрта тонгдан оқшомгача қадар унинг учун беш вақт намоз фарздир. Намоз юзни қиблага — Маккадаги Каъба йўналишига қараб ўқилади. Намознинг вақтлари эса ҳар бир жўғрофик кенгликда ҳам Қуёшнинг ердан баландлигига қараб белгиланади. Ундан ташқари, исломда қабул қилинган ҳижрий йил ҳисоби 354 кунни ташкил қилувчи 12 қамарий ойдан иборат бўлиб, янги ой — ҳилолни масжид минорасидан ёки расадхона тепасидан кўз билан кўриб аниқланган. Шунинг учун мусулмон кишининг ҳаёти фалакиётшунослик, риёзиёт, жўғрофия, ҳунармандчилик ва меъморчиликка алоқадор қуйидаги масалаларни ҳал қилиш билан боғлиқ бўлган: 1) жойнинг жўғрофик йўналишларини аниқлаш;

2) маҳаллий меридиан билан қибла йўналишини кўрсатувчи катта доира орасидаги бурчакни аниқлаш; 3) жўғрофик йўналишларни ҳисоблаш учун аниқ риёзий (тригонометрик) ҳисоблаш қоидалари ва усулларини билиш; 4) жўғрофик йўналиш асосида Қуёш баландлигини аниқлаш қоидаларини билиш; 5) қуёш, Ой, сайёралар ва бошқа ёритгичларнинг кеча-кундузнинг исталган вақтидаги ҳолатларини аниқлайдиган сферик астрономиянинг аниқ қоидаларини билиш; 6) турли шаҳарлар орасидаги масофаларни аниқлаш учун геодезик ўлчашларни бажариш; 7) турли вақт ўлчаш асбобларини ясаш; 8) ернинг маъмур қисми ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлиш учун хариталар тузиш; 9) хариталар тузиш учун риёзиётга тааллуқли кўриниш ҳолатларини билиш; 10) фалакиётшунослик, жўғрофия ва геодезияга тааллуқли ҳисобларни бажариш учун юксак аниқликдаги риёзий ҳисоблаш усулларини билиш; 11) ёриткичларни кузатиш об-ҳаво билан боғлиқ бўлганлиги учун метеорология ва геофизикадан маълумотга эга бўлиш; 12) масжид, мадраса ва расадхоналар барпо этиш учун меъморчилик санъати ва анъаналаридан хабардор бўлиш. Юқорида кўрсатилган ва бу рўйхатга кирмаган бошқа кўплаб масалалар шунчалик чамбарчас боғланиб кетганки, уларни ҳал қилиш учун олим ва ҳунармандларнинг катта жамоа ва гуруҳлари керак эди. Ана шунинг учун Улуғбек ўз атрофига турли илм ва ҳунар намояндаларини тўплаган. Келтирилган масалалар рўйхатидан кўриниб турибдики, уларнинг кўпи фалакиётшуносликка алоқадор. Исломдаги энг аввалги юлдузлар ҳақидаги асарлар «Зиж» деб аталиб, улар асосан жадваллардан иборат бўлган. Улуғбек бошчилик қилган астрономларнинг муваффақиятли равишда олиб борган таълим ва илмий ишлари уларни аниқроқ асбоблар билан таъминланган намунали расадхона қуриш керак деган фикрга олиб келди. Тарихий манбалар ана шундан далолат берадики, Мирзо Улуғбек ўз мадрасасини қурдириб битказгандан кейин орадан тўрт йил ўтгач, Қозизода Румий, мавлоно Ғиёсиддин Жамшид ва мавлоно Муиниддин Коший билан маслаҳатлашиб, Кўҳак этагида, Обираҳмат сойининг бўйида расадхона биносини қурдирди. Расадхона кутубхонаси кўплаб илмий асарлар, жаҳондаги машҳур кишиларнинг асарлари билан тўлдирилди ва у ерда сақланаётган китоблар сони 150 мингдан зиёд бўлди.

Бу ҳақда тарихчи олим Вальтер «Улуғбек Самарқандда биринчи академияга асос солди, ер куррасини ўлчашни буюрди ва астрономик жадваллар тузишда иштирок этди», деб ёзган эди. Ўша вақтларда Самарқандда Улуғбек теварагида 100 дан ортиқ олимлар уюшган бўлиб, шунда расадхона академия вазифасини ўтаган эди. Мадраса билан расадхона орасида мустаҳкам алоқа бор эди. Расадхонада ишлаб турган илмий ходимларнинг бир қисми мадрасада мударрислик қилишган. Улар орасида Ғиёсиддин Жамшид Кошоний ва Мирзо Улуғбекнинг ўзи ҳам бўлган. Улуғбек мадраса толиблари билан тез-тез баҳслашиб, имтиҳон қилиб турган. Бир куни Улуғбек мадраса толибларини риёзат билан тақвимдан имтиҳон қилмоқчи бўлибди. У ўртага мана бу саволни ташлабди: «Қани, толиби илм, айтинг-чи, ҳижрий 818 йил, ражаб ойининг ўн иккинчи бирлан ўн бешинчи ўртаси, 918 йил ражаб ойининг ўн иккинчи бирлан ўн бешинчи ораси қайси айёмга тўғри келадур?» Бунинг учун жуда кўп рақамларни ёдда тута билиш зарур экан. Талабалардан бирортаси ҳам бу масалани ечолмабди. Шунда Улуғбек буни уйга вазифа қилиб топширибди ва устозларга хос ҳусну одоб билан меҳрибонлик кўрсатиб, ўртага қўйилган масалани тушунтирган ва ечиб берган. Сўнг Абу Райҳон Берунийнинг «Қонуни Масъудий» китобини очиб, олтинчи мақоласининг еттинчи бобидан парча ўқиб берган. Сўнг китобни ёпиб талабаларга бир неча саволлар берган. Жавоблардан қисман қониқиш ҳосил қилган устоз толибу илмларга бу асарни чуқурроқ таҳлил қилиб унинг моҳиятини англаб етишни уйга яна бир бор вазифа қилиб бериши, у талабчан олим эканлигидан далолат беради. Расадхона билан мадраса илм аҳлларининг биргаликдаги фаолияти Улуғбек илмий мактабида юлдуз илми ва риёзиётни ўрта асрлар даврида энг юқори поғонага кўтарди. У 1018 юлдузнинг ҳолати ва ҳаракатини аниқлади. Улуғбек илмий меросининг энг асосийси, маълум ва машҳури унинг “Зижи” бўлиб, бу асар “Зижи Улуғбек”дир. “Зижи жадиди кўрагоний” деб ҳам аталади. “Зижи”дан ташқари унинг қаламига мансуб риёзиёт асари — “Бир даража синусни аниқлаш ҳақида рисола”, юлдузларга бағишланган “Рисолаи Улуғбек” (ягона нусхаси Ҳиндистоннинг Алигарҳ университетининг кутубхонасида сақланади) ва тарихга доир “Тарихи арбаъ улус” асаридир. Улуғбек “Зижи” ўрта асрлардаги энг мукаммал асар бўлиб, тезда замондошларининг диққатини ўзига жалб этди. Энг аввал, бу асар Самарқандда Улуғбек атрофида тўпланган олимлар ижодига катта таъсир кўрсатди.

1449 йили Улуғбекнинг фожиали ҳалокатидан сўнг Самарқанд олимлари аста-секин Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатлари бўйлаб тарқалиб кетадилар. Улар ўзлари борган ерларга Самарқанд олимларининг ютуқларини ва “Зижи”нинг нусхаларини ҳам етказадилар. Жумладан, Али Қушчи 1473 йили Истамбулга бориб, у ерда расадхона қуради. Шу тариқа Улуғбек “Зижи” Туркияда тарқалади ва Туркия орқали Оврўпа мамлакатларига ҳам етиб боради. Ҳозирги кундаги маълумотларга кўра “Зиж”нинг 120 га яқин форсий ва 15 дан ортиқ арабий нусхаси мавжуд. Ўрта асрларда ёзилган ҳеч бир астрономик ёки риёзий асар бунчалик оммалашмаган. “Зиж” мусулмон мамлакатларининг деярли барчасида ўрганилган. Улуғбек “Зижи”, айниқса, Ҳиндистон олимларига кучли таъсир кўрсатди. Самарқанд олимларининг илмий анъаналарини Ҳиндистонга Бобурнинг ўзи етгазган деган маълумот бор. Бобурнинг ворислари ўтмишдаги шоҳларга ўхшаб атрофига олимларни тўплайдилар ва уларнинг илмий изланишларига шароит яратадилар. “Зиж”нинг Ғарбий Оврўпа фанига ҳам таъсири катта бўлди. Умуман олганда, Ғарбий Оврўпа Темур ва унинг фарзандларини, айниқса, Улуғбекни XV асрданоқ биларди. Али Қушчининг Истамбулдаги фаолияти туфайли Улуғбекнинг олимлиги ҳақидаги хабар ҳам Оврўпага тарқалади. 1638 йили Истамбулга инглиз олими ва шарқшуноси, Оксфорд дорифунунининг профессори Жўн Гривс (1602—1652) келади. Қайтишида у ўзи билан Улуғбек “Зижи”нинг бир нусхасини Англияга олиб кетади. 1648 йили аввал “Зиж”даги 98 юлдуз жадвалини чоп этади. Ўша йилнинг ўзида Гривс “Зиж”даги жўғрофий жадвални ҳам нашр этади. 1650 йили эса у “Зиж” биринчи мақоласининг лотинча таржимасини нашр этади. Чексиз ақл-идроки, азму қатъияти, одилона сиёсати билан Мирзо Улуғбек қарийб қирқ йил мобайнида Мовароуннаҳр диёрининг донишманд ҳукмдори бўлиб, халқларнинг азалий орзуси — тинчлик, тотувлик, ҳар томонлама тараққиётни қарор топтириш йўлида мислсиз шижоат ва матонат кўрсатди. Мирзо Улуғбек, аввало, илмий фаразлар билан эмас, балки соф амалий услубда ижод қилди. Минглаб юлдузларни жамлаган мукаммал ҳарита ва бугунги энг замонавий ҳисоблардан деярли фарқ этмайдиган мукаммал астрономик жадвалини яратди. Унинг ҳаёти ва ижоди ўзбек халқи маънавияти пойдеворига қўйилган тамал тошларидан бири бўлиб, халқимизнинг ўрта асрларда фундаментал фанга нечоғлик буюк аҳамият берганини кўрсатади.

Мирзо Улуғбек ўз умрини келажак учун, бугунги ҳаёт учун фидо этди. Ўша узоқ замонларда башарият тараққиётини ўйлаб яшади, ўз авлодлари асрлар оша тартиб этажак маърифатли бир жамиятни орзу қилди. Ҳар қандай миллат ҳам Улуғбекдай фарзандни тарбия этгани учун ғурурланиши табиий ҳолдир, чунки бундай инсонлар фақат ўз халқига эмас, балки умубашарий гуллаб-яшнаш учун хизмат қилади ва жаҳоннинг эътиборини қозонади. “...Мирзо Улуғбекнинг умумбашарий қадриятларга қўшган ҳиссаси беқиёс бўлиб, у бугунги кунда ҳам ҳаётимизда улкан аҳамият касб этмоқда ва Ўзбекистоннинг халқаро обрўсини ошириш йўлида катта хизмат қилмоқда. Буюк аждодимиз Улуғбек номи берилган маънавият масканлари, маҳаллалар, кўчалар ва шаҳарлар жуда кўп. Юртимизда дунёга келиб кўз очаётган ҳар ўн чақалоқнинг бирига эзгу ният билан Улуғбекнинг муборак исми бериляпти деб айтсак, муболаға бўлмайди. Буларнинг барчаси — миллатимизнинг буюк алломага бўлган чексиз ҳурмати ва эҳтиромларидан дарак беради. 1 ” Мирзо Улуғбек хизматларидан яна бири шундаки, у аввало ёш авлоднинг ақлий ва маърифий тарбиясига катта аҳамият бериб, уларни дунёвий билимларни эгаллашга даъват этди, ҳар қандай жоҳиллик ва билимсизликка қарши курашди. У инсоннинг имкониятлари чексиз эканлигига ишора қилиб, ёшларни илм эгаллашга, инсофли ва ҳимматли бўлишга, ҳалоллик ва ростгўйликка даъват этади. Улуғбекнинг билимларини нафақат китоблардан, балки бевосита ҳаётнинг ўзидан ҳам олишни тавсия этади. Улуғбек янги-янги илмий кашфиётлар қилишни инсон учун олий фазилат деб билади. У Мовароуннаҳр шаҳарларини, хусусан Самарқанд ва Бухорони илму маърифат даргоҳига айлантиради. Улуғбек “Билимга интилиш ҳар бир муслим ва муслима учун фарздир” деган шиорни илгари суради ва уни мадрасанинг пештоқига ёздириб қўяди. Мадрасада эса илмнинг турли соҳаларининг ўқитилишига жиддий эътибор берилади. Масалан, Самарқанд мадрасасида илоҳиёт илмлари: Қуръон, Ҳадис, Тафсир, фиқҳ билан бирга риёзиёт, ҳандаса илми, ҳайъат (фалакиёт), тиббиёт, тарих, география, илми аруз, илми қофия, араб тили каби дунёвий илмлар ўргатилган. Улуғбек илм фани равнақи учун курашган, таълим-тарбия ривожига ҳисса қўшган фуқароларни доимо рағбатлантириб, ўқитувчи-устоз, мударрисга ҳурмат эҳтиром билан қарашни тарғиб этган. Унинг мана шу сайъи ҳаракатлари туфайли таълим-тарбия сифати яхшилана борди, мадрасаларда ўқиш-ўқитиш таълимни жонлантиришга катта аҳамият 1 И.А.Каримов. Исти=лол ва маънавият. Т., «Ызбекистон», 1994 й., 97—98-бетлар.

берилди. Мадрасадаги ўқув тизими ислоҳ қилиниб, унда фалакиёт, математика, география каби аниқ фанларни ўқитишни жорий этди, таълим мазмунининг сифатини оширди, мадрасаларда ўқиш муддатини 15—20 йилдан 8 йилга туширди. Улуғбек ўз педагогик қарашларида болаларнинг жисмонан соғлом, ҳарбий ҳунарни пухта эгаллаган, жасур, мард бўлиб етишувига алоҳида аҳамият беради. Улуғбекнинг фикрича, таълим-тарбияда математика, фалакиёт фанлари боланинг ақлий қудрати ва қобилиятини ўстиришда муҳим восита бўлса, тарих ва адабиёт фанлари эса болаларнинг ватанпарвар бўлиб етишишларига хизмат қилади. Улуғбек таълим-тарбияда мударрисларнинг одил ва ҳалол бўлишига, ўз педагогик маҳоратларини, билимларини ошириб боришга, ҳар бир машғулотни юксак савияда ўтказишга даъват қилади, ана шу билангина ўқувчиларда билимга қизиқиш орттириш мумкинлигини таъкидлайди. Унинг фикрича, тарбиячи аввал ўзини тарбиялаши, билим ва малакаларини эгаллаши лозим. Улуғбек болаларни тарбиялашда уй шароити ва ота-оналарнинг фаолиятига юқори баҳо беради, уларни ҳаётда чидамли, меҳнатсевар қилиб тарбиялаш жуда зарур дейди. Бунинг далили сифатида “Зиж” устида ишлаш пайтидаги қийинчиликлар ҳақида шундай дейди: “Юлдузлар жадвалини тузиш мақсадида биз кечаю кундуз ишладик, ўз мўлжаллаган мақсадимизга етгунча биз ўзимизга қадар яратилган жадвалларни таққосладик, қайта туздик ва шу тариқа юз қайталаб тузатишлар киритгач, ўн саккиз йилдан сўнггина ўз кўзлаган ниятимизга етдик” 1 . Улуғбек ахлоқий тарбия ҳақида гапирар экан, бу масалада инсонлар орасидаги ўзаро муносабат, дўстлик ва биродарлик алоҳида аҳамият касб этиш кераклигини таъкидлайди. Унинг фикрича, ҳақиқий ва сохта дўстларни ажрата билиш лозим, ғаразли киши ҳеч вақт дўст бўлмайди, кишиларни у тўғри йўлдан оздиради. Шу боис ғаразли кишилардан ҳар қандай йўл билан бўлса-да, йироқ бўлиш, касби ва хулқ-атвори яхши, ҳамма ҳурмат қиладиган, хушфеъл киши билан дўстлашиш лозимлигини тавсия этади. Ҳар бир киши дўстона ҳамкорлик билан ҳаётий муаммоларни ҳал этиши мумкин, киши ёлғиз ўзи, дўстларсиз ҳеч нарса қила олмайди. Унинг таъкидлашича, ҳар бир инсоннинг ахлоқий шаклланиши олимлар ўртасидаги муносабатларга ҳам боғлиқдир, улар ўртасидаги яхши ҳамкорлик талабаларнинг ахлоқий тарбиясида ғоят муҳимдир. Бундай дўстона ва беғараз ҳамкорлик моҳиятини биз Улуғбек фаолияти мисолида кўришимиз 1 Улугбек. Новые Гураганова астрономические таблицы. Т., идз. «Фан» АН. РУз, 1994й. 31—32-бетлар

мумкин. Масалан, Али Қушчи умрининг охиригача унга содиқ қолди. Улуғбек ўзининг кўп йиллик меҳнати эвазига яратилган “Зижи Кўрагоний” асарини унга ишониб топширди ва у ўз навбатида устозининг ишончини оқлади. Улуғбек расадхонаси Самарқанд архетектура ёдигорликлари ичида урта аср меъморчилик саънатининг энг нодир асарларидан хисобланиб, уз вакитида унинг донги шаркмамлакатларининг маърифат ахли орасида жуда кенг таркалган эди. Мазкур расадхонанинг шухирати аник фанлар б¢йича билимлар хали бери диний акидалар кишанидан озод булмаган Европагача кириб борди. Расадхона асосчиси аллома Улуғбек xvii аср машхур поляк Астраноми Ян Гевелийнинг юлдузлари атласида акс эттирилган аллегорик гравюраларида, осмон худоси Урания ёнида –машхур Птолемей, ал-Баттоний, Тихо Браге ва Коперниклар каторидан урин олди. Андижонга поездда бориб, сунгра отлар сотиб олмокчи ва улар билан Олойга утмокчи булишади. Уш йули В. Вяткинга яхши таниш эди,чунки у Уш рес-тузем мактабида укитувчи булиб ишлаган даврида,уезд бошкармасининг илтимосига кура, бир канча ишларни бажариш учун таржимон сифатида Олойга уни бир неча бор таклиф этишган эди. У йиллари В.Вяткинга, Гулчига ва кучманчиларнинг отарларига хам марта боришга тугри келган эди. В.Л. Вяткин Абу Саид Магзум билан маслахатни бир жойга куйиб, Андижон поездига чикишганда, кун пешинга якинлашган эди. Василий Леврентьевич Абу саид Магзумни зериктирмаслик Учун «Олой кироличаси»- машхур Курбонжон Додхо ҳақида суз очади. У такдири жуда кизик кечган аёл эди Курбонжон Гулчили Маматбой исмли киргизнинг кизи булиб, ёшлигидаёк ювош кабиласидан булгач унга турмушга узатишади. Бирок эрига кунгли булмаган Курбонжон тезда отасиникига кайтиб келади. Бу даврда Гулчи вохасига Худ оё рхон томонидан хоким килиб Алибек Додхо тайинланган эди. Кунларнинг бирида Алибек Додхо уз вохаси буйлаб сафарда юриб Курбонжонга кузи тушади. Бек уни шу кадар севиб коладики, натижада уни эридан бутунлай ажратиб, узига хотинликка олади. Бу акилли ва гузал аёл кейинчалик уз маслахатлари ва ёрдами билан Алибекни хаётда жуда инок яшаб, бешта угилли булишади. Кукон хонлари тез-тез алмашиб турадиган, мамлакат галамисликларга бой бир даврда, Алибакни захарлашади. Кцрбонжон жудолик азобида жуда куп кийинчиликларни бошидан кечиради ва охири болаларини олиб уз она юртига кучишга мажбур

булади. У Яга-Чарт деган жойга кучиб боради. Донолиги ва гузаллиги туфайли катта обру ва эътибор козонган Курбонжонни Хитойдан то Туркиягача танимайдиган одам йук эди, деб таърифлашади. Бу даврда хонликлар ва тог ёнбагирлари бекликлари Бухоро амири кулида булиб, у Курбонжанга кабилани бошкариш хукукини беради ва бунга тасдикловчи Додхо ( бошкарувчи деган маънони беради) ёрлигини юборади, Кукон хонлиги кейинрок яна Худоёр кулига утгач, у Курбонжонни хонликка таклиф этади. Сухбатда Курбонжон Додхо Худоёрга донолиги ва гузаллиги билан жуда ёкиб колади ва у бу аёлга берилган Додхо унвонини кайта тасдик килади. Киргиз …. Абу Саид бироз узига келгач,В.Вяткин доктор Лебедовдан Олайга жунаш учун рухсат олади ваулар Олайга йул олишади. Мехмонлар бир неча кун йул юриб 0, Олайга етиб келишади ва Курбонжон Додхо томонидан иззат ва хурмат билан кутиб олинадилар. Эртаси куни Додхо кулида Кукон хонлигининг кутубхонаси ва канцелярияси борлигини уеда хоннинг хужжатлари ва дастурхонлари билан бирга рахматли эри Алимбекнинг Кукон хонлиги ва чет элдаги кушин хонликлари билан мулокати акс этган хужжатлари борлигини мехмонларга малум килиб,шуларни куриб тартибга солишни ва руйхатга олишни илтимос килади.Додхо мехмонларга калин аркон билан богланган бешта сандикни курсатади. Эртаси куни Абу Саид Магзум хужжатлар билан танишиш максадида биринчи сондикни очганда,Худоёрхоннинг архивига тегишли хужжатларга тула бу сандика когазлар тортиб билан тах-тах килиб боглаб терилган булади. В.Вяткин Абу Саиддан Темурийлар авлодига тегишли хужжатларни алохида руйхат килиб урганишни илтимос килади. Бир неча ойдан сунг Абу Саид Магзум анча согайиб Олайдан Самарқандга кайтади. У узи билан Курбонжон Додхони холи урганиб улгурмаган вокуф хужжатлари сакланадиган охирги бир сандикни хам олиб келди. Мазкур сандикдаги хужжатларни тартибга солаётганда, xvi - асрга тегишли бир хужжат Абу Саиднинг эътиборини тотради. Бу хужжат бир тул хотининг махала масжиди фойдасига уз томоркасдан воз кечиши хакда булиб томорка бир томдан Обр –Рахмат ариги билан иккинчи томандан бедазор билан учинчи томондан махалланинг жомеъ масжиди билан ва нихоят туртинчи томондан Толе-Расад тепалиги билан чегараланганлигини маълум киларди.Толе –Расаддаган гап Улуғбек расатхонаси устида келаётганини англаган Абу Саид Магзум топган янглигидан узида йук хурсанд булди, вабу хушхабарни тезрок етказиш учун В. Вяткин хузурига йул олди.

Васийли Лаврентьевич хужжат билан танишгач,Толе –Расад хакикатан хам у купдан буён излаётган Улуғбек расатхонасининг курилган жойи эканина ишонч хосил килади.Эртасигаёк Абу Саид Магзум билан биргаликда хужжатда эслатилган кишлокнинг жоме масжиди ва бедазор эгасининг курсатилган номи б¢йича Оби –Рахмарнинг буйида расатхона курилган тепаликни излаб топишга ахд килишади.Маълум булишича,Толе –Расад тепалиги,Самарқанднинг шарк томонида Оби –Рахмат ариги буйидаги Накиши жахон деб аталадиган ва Чулпон ота кирига туташган тепалик экан. Мазкур хужжат ёрдамида расад хона урнининг аник топилиши археголагик козув ишлари учун маблаг ажратиш имконини беради.В.В.Бартольднинг илтимосига биноан Толе –Расад тепалигида дастлабки архиялагик ишлар учун маблаг ажратилади.В.Л.Вяткин рахбарлигида 1908 ва 1909 йилларнинг ёз фаслларида дастлабки кидирув –казув ишлари амалга оширилади. Асрлар давомида урни йуколиб кетаётган Самарқанд расадхонасининг ХХ асрда кайта «тугилиши» нинг кискача тарихи ана шундай булган эди. Ундан сунг келадиган турт кисимдан иборат шеърий мисралар куйдагиларни маълум килади: «Тугулиш пайтида Асад юлдузи туркуми чикаётган эди… Самарқандга жунатилганлиги, уларнинг асарларида маълум килинди. 1396 йили барча кариндошлари Темурни машхур «беш йиллик» юришидан кайтаётганда Хазарда кутиб олишади. Улуг амир Хиндистонга юришда Сароймулк хоним ва Улуғбек Унинг кабулига кузатишади. Тарихчи Гиёз-ад-дин маълум килишича Темурга севимли набираси билан ажралиш жуда кийин Булса-да бирок у Хиндиснонинг иссик иклими боланинг саломанлигига салбий таъсир килишдан куркиб 1398йили Уларни Самарқандга кайтариб юборди.1399йилнинг30мартида Шахризода ваамирнинг хотинлари, жумладан,беш ёшли Улуғбек бобосини Хиндистондан кайтишда Амударё сохилларида кутиб кутиб олиш учун пешвоз чикади. Улуғбек, Иброхим ва бошка шахзодалар, Сароймулк хоним ва Амирни кузатиб чиккан бошка аёнлар билан доимо уркида булиб 1400/1401, 1402/1403 йиларда улар куп вакитларини Султонияда утказардилар. 1403 йилда Улуғбек, Иброхим ва бошка шахзодалар Темурни Арзирумда кутиб олдилар. «мухофаза килиш, ахволини кузатиб бориш, одатда, юкори унвонлик ва давлат нишонли» амирларнинг кулига топширилган. «Шахзодалар савод чикарганларидан кейин «гузаликлар ва

латифаларни накл этувчи» каламдан фойдаланиш урнига «сувдек накшлик ханжар ва олов сочувчи» килични ишлатиш, найзабозлик ва камондон ук отиш саньатини урганганлар,чунки «чакконлик билан бел боглаб,олам очувчи шамшир ишга туширилмаса, билим мумкинки, мамлакат калам воситасида мухофазат этилмайди». Бундан ташкари, шахзода, хонзода ва бекзодлар от чопиш, чавгон уйнашни хам урганганлар, Шундан кейин, «Сулук ул-мулук»да яна айтилишича, булажак хукумдорга давлатни идора килиш саньати турли лавозим эгаларини тайинлаш, солик тулаш, рухонийлар, мансабдорлар хамда бошка юртлардан элчиларни кабул килиш, хайру садака бериш каби тартиб- коидалар б¢йича хам куникма ва маьлумотлар берилган. Шубхасиз, Улуғбек хам подшохлар, хонлар ва бекларнинг болалари учун мажбурий булган мана шундай мактабни утаган, албатта…, дея хулоса килади олим. Тарихий манбаларда, Улуғбекнинг ёшлик даври, унда ва кимлар Томонидан аник фанларга қизиқиш уйготилганлиги тугрисидаги маьлумотлар деярли учрайди.Болалик ва усмирлик йилларида Улуғбек Темурнинг авлодлари, биринчи галда унинг набиралари орасида маьлумотлилиги билан алохида ажралганлиги ҳақида хам далиллар айтарли йук. Шу боисдан унинг аник фанларга, жумладан, юлдузлар илмига қизиқиши ва бу борада тадкикот ишлари б¢йича фаоллик курсатиш афтидан, анча кеч, В.Бартольднинг фикрича, унинг Мовароуннахрни бошкариш учун Тахтга давридан бошланган. Улуғбекнинг табиат фанларига, жумладан, илму нужумга илк қизиқишнинг тугилишга оид яна бир вокеа ҳақида Б.Ахмедов Амир Темурнинг «етти йиллик юриши»нинг (1398-1404) учинчи йили угрук Озарбайжоннинг кадимий пойтахти Марогада тухтаганда, Сароймулк хоним топширигига биноан сарой киссахони жияни Хамза ибн Али ва Улуғбекни Мароганинг диккатга сазовор ёдгорликлари билан таништирганини маьлум килади.

АДАБИЁТ : 1. А.Паннекук, Истроия астрономии, М., "Наука" 1966. 2. Г.Матвиевская, Б.Розенфельд, Математики и астрономы мусульманского средневековья и их труды ( VIII - XVII вв), I - III т., М., "Наука" 1983. 3. П.Г.Булгаков, Жизнь и труды Беруни, Т., "Фан" 1972. 4. Г.Мамедбейли, Насриддин Туси – основатель Марагинской обсерватории, Баку, 1963. 5. Т.Н.Кары-Ниязов, Астрономическая школа Улегбека, М.Л. изд. АН СССР, 1950. 6. С.Х.Сирожиддинов, Г.Матвиевская, Ал-Харезми–астроном и математик, Т., "Фан" 1978. 7. Ал-Беруний, Қонуни Масъудий, V т., 1-2 китоб, Т., "Фан" 1976.

O'xshashlar

Муҳаммад Тарағай Улуғбек

Ислом динининг маърифий ва маданий тараккиётдаги урни

Дарс ва унинг турлари

Парламент тушунчаси ва унинг мохияти

Дидактика фани ва унинг вазифалари