Тажриба синов ишлари ва самарадорликни аниқлаш мезонлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.5595703125 KB

Ko'chirib olish

Тажриба синов ишлари ва самарадорликни аниқлаш мезонлари Режа: 1. Тажриба синов ишларининг мақсад вазифалари, предмети ва босқичлари 2. Тажриба синов ишларини режалаштириш 3. Тажриба синов ишлари мониторинги 9.4. ИЛМИЙ ФАРАЗНИНГ НАТИЖАЛАРИНИ СТАТИСТИК БАҲОЛАШ МЕТОДОЛОГИЯСИ 9.5. ТАЖРИБА-СИНОВ ИШЛАРИ НАТИЖАЛАРИГА ИШЛОВ БЕРИШДА МАТЕМАТИК СТАТИСТИКА МЕТОДЛАРИ 9.6. САМАРАДОРЛИКНИ АНИҚЛАШ МЕЗОНЛАРИ

Тажриба синов ишларининг мақсад вазифалари, предмети ва босқичлари Таянч иборалар ва атамалар: самарадорликни аниқлаш, тадқиқотчи, тажриба-синов ишлари, инновацион таълим, идентифика ция, оптималлаштириш, иерархик кетма-кетлик, таълим технологияси, асословчи босқич, тасдиқловчи босқич, шакллантирувчи босқич, илмий- назарий асос. Маълумки, ҳар бир тадқикотчи олдида инсоният яратган жамики бойликларни ўрганиш, ўзлаштириш ва ривожлантириш вазифаси туради. Инсон камолоти ва жамият ривожини бусиз тасаввур килиб бўлмайди. Мазкур вазифани амалга ошириш учун таълим тизимини мунтазам равишда такомиллаштириб бориш, ёш авлодни илм-фан асослари билан чуқур куроллантириш лозим. Зеро, илм олиш ва уни такомиллаштириш йўлидаги изланиш ҳамда захматлар инсоннинг эътиқоди ва дунёқарашини шакллантириб, уни маънавий-ахлокий камолат сари етаклайди. Бу борада олиб борилаётган педагогик тадқиқотлар ва уларнинг амалий аҳамиятининг роли беқиёсдир. Шу ўринда бизни ташвишга солаётган бир муаммо бор: аксарият ўқитувчилар ўз фаолиятида дарснинг маълум бир қисмида бир дидактик ўйин ташкил килиш ва шу кабилар орқали дарсда ЯПТни кўлладим, деб даъво киладилар. Ваҳоланки, ЯПТ бу ўқитувчининг ҳозирги замон фан- техника тараққиёти ютукларидан олий даражада фойдаланиб, ёшларнинг ўрганиш жараёнининг фаол иштирокчиси ҳамда ушбу жараённинг бажарувчисига айлантиришдир. Шу сабабли ҳам тадкиқотчининг мустақил фикрлаш, ижодий тафаккур малакаларига эга бўлишлари истиқлолимиз истиқболини таъминлашда ҳал қилувчи омиллардан бири эканлигини унутмаслигимиз керак. Бу муаммо педагогик тадқиқотлар ичида энг долзарб ҳамда ўз ечимини кутиб турган масалалардан ҳисобланади. Шунинг учун ҳам педагогик тадқиқотларнинг илмий-назарий асослари билан, биргаликда уларнинг амалий аҳамияти ҳам эътиборга олиниши лозим. Амалий аҳамиятни илмий асослаш илмий-назарий ишланмаларнинг нечоғлик амалиётга фойдаси тегишлигини ТСИ билан аниқланади. ТСИ нинг мақсади: яратилган амалий фаолият нуқтаи назаридан таълим

технологияси натижаларини таҳлил килиш, илмий ишланмалар натижалари кўрсаткичларини баҳолаш ва улардан амалиётга жорий этишга кулай ҳолга келтириш, яратилган инновацион таълим услубияти билан таълим олувчиларни куроллантириш, таълим олувчиларда ўрганилаётган мавзуни яратилиши ва уни ўрганиш босқичлари ҳамда ривожланиш даражаларида ҳақидаги билим ва тасаввурларни шакллантириш ҳамда улар шахсининг маънавий-ахлоқий тамойиллари тўғрисида, уларнинг бўлажак мутахассисларни тайёрлашдаги аҳамияти тўгрисида БКМ ва тасаввурларни ҳосил қилишдан иборатдир. • ТСИ макеадини белгилашда тажриба масаласининг кўйилиши, энг аввалоладқиқот олиб боришнинг самарадорлигига ижобий таъсир этади. Тажриба масаласини аник кўйиш бу - тадқиқот объектининг моделини математик, физик, ташкилий-тузилмавий ва ҳ.к.ни тузиш, у энг аввал тажрибанинг тадкикот ишчи фаразига асосан аник максад ва вазифани кўрсатишдир. Бунда тадкиқотчи тажрибаси, унинг илмий салоҳияти муҳим роль ўйнайди. ТСИ одатда илмий ишланманинг объектга ўхшашлигини текшириш ва шу жараённи оптималлаштириш қилиш учун ўтказилади. Идентификация (айнан ўхшаш) бу-тажриба натижасида олинган ахборотларнинг баъзи бир фараз килинган назарий алоқадорликка мое келиши яъни назарий тадқиқот натижаларини ва тажриба давомида олинган функционал ёки статистик боғлиқларни ўрнатиш. Оптималлаштириш бу - энг яхши ва қулай ечимни излаш. Бунда ТСИ максади аниқ ифодаланиши керак. Умумий фаразлар билан чекланиш етарли эмас. Тажриба назарий тадкикот натижаларини тасдиқлаш учун ёки қандайдир яратилаган таълим технологиясининг ҳаётийлигини тадқиқ килиш учун ўтказилади. ТСИ нинг вазифаси тадқиқот илмий-назарий асосларининг амалий аҳамиятини қайдаражадалигини баҳолашдан иборатдир. Бунда тадқи- қотнинг илмий-назарий асосларини эътиборга олиб таълим технологияларини яратишда куйидагиларга эътибор бериш керак:

• режалаштирилган таълим технологиясига ижтимоий-педагогик асослар нималардан иборат эканлигини аниқлаш; • таълим технологиясининг жараённи босқичма-боскич амалга ошириладиган иерархик қатьий кетма-кетлиги мавжудлиги, уларнинг функционал тузилмаси нималардан иборат эканлигини белгилаш; • бу технология бугунги кун талаби ва жаҳон таълими талабларига мое келишлигини ўрганиб чикиш; • агар қаралаётган таълим технологией яхлит тизим сифатида каралса, у ҳолда унинг тузилмасини ташкилий-функционал кием тизимлар (элементлар) бўйича ифодалаш мумкинлигини ўрганиш; • таълим технологиясининг мақсадини ўрганилаётган ўкув предме- тининг (муайян тар жараёнининг) мақсадлари билан мое келтириш. Иерархик кегма-кетлик бу-бир бутун нарса ва ҳодисаларнинг айрим кисмлари ёки элементларининг юқоридан қуйига бир тартибда (қоида ёки хосса асосида) жойлашиб келиши. Таълим технологияси бу - аниқ бир ўкув предметини ўкитишнинг илмий асосланган конун-коида, метод ва усуллардан иборат бўлиб, у таълимда кўзланган максадга эришиш босқичларини ўзида акс эттирган ва таълим жараёнини мақсадга мувофиқ бошқаришга эришиш имконини берувчи жараёндир. Одатда ТСИ уч босқичдан иборат бўлади. Бунда аввало тадкиқот вазифаларини эътиборга олган ҳолда ТСИ предмета белгилаб олинади. ТСИ нинг предмета килиб қуйидагилар олиниши мумкин: таълим берувчи ва таълим олувчиларнинг шуғулланаётган соҳаси (йўналиш ёки технология ёки мавзу) бўйича тарихий илмий маълумотлар мажмуи ва уларнинг илмий-услубий салоҳияти; соҳа мутахассис олимларининг фалсафий-педагогик мероси; таълим берувчи ва таълим олувчиларнинг касбий ва маънавий-ахлоқий таълим- тарбиясининг мақсад ва вазифалари ҳақидаги БКМ; таълим берувчининг педагогик жараёнларда мураккаб ҳолатлар рўй берганда ЯПТларни кўллаш ёрдамида, рўй берган муаммоларни ҳал қилиши ҳақидаги билим ва

тасаввурлари; таълим берувчининг амалиётда ЯАТдан фойдалана олиш имкониятлари ва таълим олувчиларнинг яратилаган технологиялаштирган таълим вариантларини кабул кила олиш БКМ ва шу кабилар. Энди ТСИ босқичлари ҳақида қисқача тўхталамиз: Биринчи-асословчи босқич: Бунда ТСИнинг предмета билан боғлиқ бўлган саволлар бўйича таълим олувчилар билан суҳбатлар ўтказилади, ўқитувчилар билан давра суҳбатлари ўтказилади ва мутахассис олимлардан интервьюлар олинади. Анкета саволлари тузилиб, улар таҳлил қилинади. Ўтказилган суҳбатлар, интервьюлар анкета ва тест саволлари натижалари бўйича куйидагилар аниқланади: - таълим олувчиларнинг муайян таълим йўналишидан хабардорли-ги (йўналиш тарихи, ривожланиш босқичлари, улардан фойдаланилган илғор технологиялар ва уларнинг назарий ва амалий аҳамиятлари); - таълим берувчиларнинг муайян йўналиш бўйича илмий-услубий салоҳияти (бу соҳа бўйича фан-техника ютуқлари, технологияларни эгаллаганлиги, мазкур йўналиш бўйича таълим-тарбия жараёнини оптимал бошқара олиш кобилияти, таянч тушунчалари билан куролланганлиги ва илғор педагогик технологиялари билан танишлиги ҳамда улардан таълим-тарбия жараёнига мосларини танлай билиш кобилияти). Олинган натижалар таҳлилига асосланиб, таълим олувчилар ва таълим берувчилардаги бу билимлар КТМД билан белгиланган миллий йўналтириш тамойилларини тўлиқ амалга ошириш имкони етарли эмаслиги, аниқланади. Бунда асосан ТСИни амалга ошириш хусусиятларидан келиб чикиб, таълим олувчини тегишли ахборотлар билан таъминлашда ЯАТдан фойдаланиш шакллари, усуллари, вариантлари ва мазмуни ишлаб чиқилади. Иккинчи - тасдиқловчи босқич: Бунда, педагогик фаолиятда муаммонинг ҳолати, оммавий ва илғор тажрибалар ўрганилади. ТСИнинг режаси, дастури ва тажрибавий ишланмалар тайёрланади. ТСИни амалга ошириш хусусиятларидан келиб чиккан ҳолда ишлаб чиқилган таълим мазмуни ва услублари бевосита таълим-тарбия жараёнида синаб кўрилади.

Учинчи - шакллантируви босқич: Бунда, тадкиқот максади ва уни амалга ошириш учун ишлаб чиқилган таълим (тарбия). технологияси бўйича ТСИ олиб борилади, олинган натижалар таҳлил қилинади ва умумлаштирилади. Бу босқичда педагогик самарадорликни аниқлаш мезонларига эътиборни (талабни) кучлироқ каратиш (кўйиш) лозим бўлади. Чунки, бир хилда таълим-тарбия жараёнидаги педагогик самарадорликни аниқлаш мезони ҳамма йўналишдаги таълим-тарбия жараёнидаги педагогик самарадорликни аниклашга етарли бўлавермайди. Бундай пайтларда тадқиқотчидан самарадорликни аниқлаш мезонлари ичидан тадқиқот йўналиши ва ТСИга мосини тиклаш учун юксак илмий-услубий салоҳият талаб этилади. Бу орқали эса шуғулланаётган йўналишни такомиллаштириш ва ривожлантириш учун услубий тавсиялар тизимининг оптимал вариантини тайёрлаш имкониятига эга бўлади. Тажриба синов ишларини режалаштириш Тажрибани режалаштириш-бу аник ва оптимал вариантлари мавжуд тажрибаларни уюштиришнинг алгоритмик тизими бўлиб, узгарувчиларни (кўрсаткичларни) илгарвдан (назарий тадқиқотлар пайтида) шплаб чиқилган схема бўйича кўйиши таъминланган тажриба ўтказиш тартиби. Режалаштириш максади - бу энг кам восита (технология) ва вақт сарфлаб, тадқиқот йуналиши бўйича максимум даражадаги маълумот олиш ва уларнинг етарли даражадаги аниқлигига эришиш. Ихтиёрий ТСИ қуйидаги босқичлар кетма-кетлиги асосида олиб борилса, тадкиқот мақсадига етиб бориш имконияти янада кучаяди. - тажриба давомида пайдо бўлган кўшимча мулоҳазаларни олдиндан шакллантирилган ишчи фаразни ҳисобга олган ҳолда тажриба муаммосига кўшиш; - тажрибани ташкиллаштириш; - тажриба натижаларини таҳлил қилиш ва шу асосда оптимал ечим ҳақидаги

хулосани чиқариш. Тажрибани режалаштиришда муҳим бўлган ТСИ ва уларнинг тузувчиларини куйидагича ифодалаш мақсадга мувофиқ бўлади . Демак, ТСИни олиб боришда, мазкур жараённи режалаштириш, ушбу жараёнга тайёрланиш боскичи, тажриба масаласининг кўйилиши, тажриба вариантини танлаш ва ўтказиш тартибини аниклаб олиш имконини берар экан, акс ҳолда тадкиқотчида керакли "манзил" га етиб боришда, яъни қўйилган муаммо ечимини топишда кўп вақт сарф килиниши мумкин ёки натижа олишнинг оптимал вариантига эта бўла олмаслиги мумкин ва ҳаттоки хато натижани қўлга киритиш ҳолати ҳам рўй бериши мумкин. Мониторинг бу - таълим жараёнининг кучли ёки заиф томонларини яққол кўрсатиб беради. Олинган рақамларни, маълумот ва кўрсаткичларни унумли тахдил этиш, кўзланган максад сари босқичма-боскич режали қадам босиш, самарали натижага эришиш заминини ҳам мониторинг ташкил этади. Маълумки, педагогик тадқиқотларда яратилган таълим технология- си бўйича иш олиб борилиб, таълим сифати ва самарадорлиги назорат қилинади. Бундай ҳолларда таълим мониторингини жорий қилиш таъ- лимни оптимал бошқаришнинг имкониятларидан бирини таъминлайди. Тажриба синов ишлари мониторинги Педагогик мониторинг эса мазмунига кўра куйидагиларни ўз ичига олади: • таълим олувчида психо-физиологик тест ўтказиш ва улар орқали таълим олувчиларда силжиш (дииамикаси) ҳақидаги фикрларни шакллантириш; • таълим олувчиларни дидактик тестдан ўтказиш ва улар орқали мавжуд маълумотлардан фойдаланиш ҳамда таҳлил килиш кўникмасини таълим олувчилар онгида шакллантириш; • таълим олувчилар онгида мавжуд маълумотларни йигиш, қайта ишлаш ва керакли мақсадлар бўйича кейиети боскичга узатиш кўникмаларини шакллантириш;

• таълим олувчиларда ва таълим берувчида оралиқ назорат натижаларини баҳолай билиш кўникмаларини шакллантириш; • таълим жараёнида дастур-услубий таъминотни жорий қилиш натижаларини мунтазам равишда ДТС талабларидаги БКМ билан солиштириб бориш ва оралиқ натижалари тахлили бўйича таълимни бошқаришга тавсиялар бериш. Ҳар қандай педагогик тадқиқот жараёнида охирги натижа тадқиқот муаммоси мақсадига эришганликни ифодалаш имконини беради. Бунда ҳам максадга эришганлик, тадкикот ва ТСИ режаси, улардаги тадқиқот методлари ва воситалари алоқадорликлари эътиборга олинади. Булар асосида педагогик тадқиқотларнинг (ТСИни) мониторингини аниклашни куйидаги кетма- кетликда амалга ошириш мумкин: • тадқиқот объектни бўйича дастлабки маълумотларни йиғиш ва синф (тизим)ларга ажратиш; • маълумотлар ҳажмини ва қамровини аниклаш (назарий, амалий, справочник ва ҳ.к.); • тадқиқот учун ишлатиладиган маълумотлар (кўрсаткичлар) орасидаги боғланишларни аниқлаш, асосий ва асосий бўлмаган кўрсаткичларни аниклаш; • кўрсаткичларни аниклаш ва ўзгариш соҳаларини аниқлаш; • тадкикот кечиши жараёни ва улар орасидаги ТСИ жараёнининг ташкилий- тузилмавий моделини ўрнатиш; • ҳосил қилинган боғланишларни алгоритмлар ва бошқа аналитик ифодалар ёрдамида моделлаштириш ҳамда улардаги ўхшашлик шартини асослаш; • яратилган илмий шпланмалар алгоритм, модель, конун, қоида, метод, методология, техника, технология ва ҳ.к. дан ТСИда фойдаланиш мезонларини аниқлаш; • мунтазам равишда ТСИдаги тажриба жараёни мониторингини кузатиб бориш ва лозим топилганда керакли ростлаш ишларини амалга ошириш. Ушбу кетма-кетлик бўйича ТСИ ташкиллаштириш ва уюштириш, шубҳасиз, ИТИ (ТСИ)даги муаммо ечимини топишнинг оптимал йўли кафолатланади.

Энди педагогик мониторингини аник тадқиқотларда ҳисобга олиш жараёнини кўриб чиқайлик. Бу ерда таълим сифатини педагогик мониторингни амалга оширишга қисқача тўхталамиз. Айтайлик, мониторингни дастурли-услубий таъминоти ва тадқиқот технологиялари асосида муҳокамадан ўтказиш ва амалий фаолиятда улардан фойдаланиш мақсадида тадкикот натижаларини куйидаги кўрсаткичлар бўйича эксперт баҳолаш амалга оширилсин. I . ИТИнинг методологии асослари қуйидагилар: - «таълим», «таълим технологияси», «таълим сифати», «таълим сифати мониторинга» тушунчаларини ифодалашда аниклик; - «таълим сифати» кўрсаткичларини танлашдаги аниклик. II. Таълим сифати мониторингини аниқлаш даги таклиф этилаётган миллий тадқиқот воситалари ва методларининг ИТИ ва айниқса ТСИ ташкиллаштириш, қандай уюштиришга мослиги (яроқлилиги) аниқлаш. III. режалаштирилаётган таълим мониторингини дастурий- услубий таъминоти мавжудлиги ва уларнинг ИТИ жараёнига мослигини аниқлаш. IV. Таълим сифати педагогик мониторинг технологиясининг ИТИ жараёнига мослигини аниклаш. Уларни қуйидаги босқичлар бўйича амалга оширилади: тайёрлов босқичи; ижро этиш босқичи; умумлаштирувчи босқич. Энди педагогик тадкикотлар олиб боришда назарий тадкикотлар ва ТСИ таълим сифати мониторингини амалга оширишнинг қуйидаги ташкилий педагогик шарт-шароитларини яратиб олиш лозим бўлади: • мониторингнинг илмий-ахборотли таъминоти, уларнинг ИТИ ва ТСИ жараёнларига мое ҳолда тизимларга ажратиш; • мониторингнинг ташкилий-техник таъминланганлиги (бланкалар, анкета- сўровлари, кузатиш варакалари, шахеий сўровномалар, тестлар, баҳолаш мезонлари, оралик ва умумий натижалар ҳақидаги маълумот лар, компьютерлар ва ҳ.к.); • мониторингни ташкилий-технологик таъминланган-лигини аниклаш; • мониторингни ташкилий-методик таъминотини аниклаш;

• мониторингни ташкилий-аналитик таъминоти. • Юкоридаги баён этиилганларга асосланиб умумлаштириш асосида куйидаги хулосаларни келтириш мумкин: • педагогик тадкикотлар натижаларини тажриба кисмида синаш, умумлаштириш, таълим сифати мониторингининг алгоритмик тизимини ва технологиясининг амалийлигини ва ишончлилигини илмий-услубий жиҳатдан асослаш имконини беради; • таълим сифатининг оптимал даражасини кафолатловчи кўрсат-кичлар- омиллар мажмуасининг назарий таҳлилини ТСИга асосланиб хулосалаш мумкин; • таълим сифати мониторингини оптимал вариантини танлашда унинг юқорида ифодаланган ташкилий-педагогик шарт-шароитларга асосланиб иш олиб борилса, мақсадга етиб бориш кафолатланади; • назарий тахлил ва ТСИ натижалари, уларнинг статистик таҳлили ҳамда кўрсаткичлар орасидаги алоқадорлик қонуниятлари асосида тўлаконли таълим сифати мониторингини олиб бориш мумкин. Илмий фаразнинг натижаларини статистик баҳолаш методологияси Агар таксимот қонуни бирор тайин Ғ(х) кўринишига эга деб тахмин қилишга асос бўлса, у қолда қуйидаги гипотеза илгари сурилади: ~х - белгили бош тўплам Ғ(ж) кўринишли тақсимотга эга. Агар тақсимот қонунининг кўриниши маълум, аммо унда номаълум параметр бўлса, номаълум параметр у тайин у 0 қийматга тенг деган гипотезани қўйиш мумкин. 1-таъриф. Статистик гипотеза деб, номаълум тақсимотнинг кўриниши ҳақидаги ёки маълум тақсадотнинг номаълум параметри ҳақидаги гипотезага айтилади. 2-таъриф. Нолинчи гипотеза деб илгари сурилган (кўйилган) Но

гипотезага айтилади. 3-таъриф. Конкурент (зид) гипотеза деб Н 0 гипотезага зид Hi гипотеазга айтилади 4-таъриф. Статистик критерий (ёки одийгина критерий) деб Но гипотезани қабул қилиш ёки қабул қилмаслик ҳақидаги қоидага айтилади. Бу қоида куйидагидан иборат: Бунинг учун қандайдир У(Х„х 2 ,...,х п ) статистика олиниб, унинг (аник ёки такрибий) тақсимоти асосий гипотеза ўринли бўлганда топилади. Сўнгра статистиканинг кийматлар соҳаси иккига ажратилади. Агар статистиканинг кузатилган қиймати биринчи соҳага тушса, Н 0 гипотеза кабул қилинади, агар иккинчисига тушса Н 0 гипотеза қабул қилинмайди. Биринчи соҳа гипотезанинг кабул килиниши соҳаси, иккинчи соҳа критик соҳаси дейилади. У(Х и х 2 ,...,х„) статистиканинг қабул қилиши мумкин бўлган барча кийматлари бирор интервалга тегишли бўлади. Шу сабабли критик соҳа ва гипотезанинг кабул қилиниш соҳаси ҳам интерваллар бўлади. Уларни нуқталар ажратиб туради. Бу нукталар критик нукталар дейилади ва У,р билан белгиланади. Критик соҳалар куйидагича бўлиши мумкин: а) ўнг томонлама критик соҳа: у > y v б) чап томонлама критик соҳа: У < У^ в) икки томонлама критик coxa : |у| > y v У(А',,Х,,...,Л' я ) статистиканинг критик соҳага тушиш эҳтимоли а унинг аниқлик даражаси дейилади. Гипотезани статистик текшириш натижасида икки хил хатога йўл қўйиш мумкин. Биринчи тур хато шуки, бунда тўғри гипотеза қабул килинади. Иккинчи тур хато шуки, бунда нотўғри гипотеза қабул килинади. 5-таъриф. Мезоннинг куввати деб конкрент гипотеза ўринли бўлиш шартида у мезоннинг критик соҳага тушиши эҳтимолига айтилади. Критериянинг куввати қанчалик катта бўлса, иккинчи тур хатога йўл қўйиш

$эҳтимоли шунчалик юқори бўлади. Энди масаланинг кўйилишини куйидаги мисол асосида баён киламиз: Мисол 1. Иккита корхона электр ёритгич лампаси тайёрлаётган бўлсин. Биринчи корхона (А) тайёрлаётган электр ёриткич лампалар яроқлилиги X , иккинчи корхона (В) тайёрлаётган электр ёриткич лампалар яроқлилиги У бўлсин. X ва У ларни нормал, тент тақсимланган ва ўзаро боғлик эмас деб ҳисоблаш мумкин. Демак, булар орқали G x ва G y ларни топиш мумкин. Ҳар бир корхонадан 50 донадан электр ёриткич лампа олинган ва улар яроқлилиги текширилганда электр ёриткич лампаларнинг ўртача яроқлилигини куйидагича ифодалаш имконини берди: X = а - биринчи корхона (А) учун; Ў = в- иккинчи корхона (В) учун. Бу ерда а *Ь бўлиб, ўртача мустаҳкамликлар орасида фарк мавжудлигини кўрсатади. Энди улар орасидаги фарқни текшириш лозим бўлади, яъни улар тасодифийми ёки аҳамиятлими? Бунинг учун бу фарқни тасодифий, яъни, мустаҳкамликнинг ҳақиқий ўртачаси бузилиш билан тўғри келади деган гипотезани ўртага ташлаймиз. У ҳолда бошланғич гипотеза - Н 0 куйидагича ифодаланиши мумкин: МХ = МУ Бу гипотезаларда Z Z = х ~ у = ( Х ~ У ^" миқдор N ( x ; 0.1)қонунбўйичатаксимланади. ,[ЩХ-У) pl + G ; Аник танлаш z учун Z нинг қийматини беради. Агар |г| > г 0 бўлса, у ҳолда z критик соҳада ётади. У ҳолда бир марталик синов натижасида эҳтимоли а дан кичик бўлган ҳодиса рўй беради ва мх = ж гипотеза қабул қилинмайди, ҳамда кузатилаётган фарк етарли даражада катта деб ҳисобланади. Агар \ z \< z a бўлса, у ҳолда илгари сурилган гипотеза кабул килинади. Тажриба синов ишлари натижаларига ишлов беришда математик статистика методлари$ $Танламалар ҳақидаги материаллар асосида Н 0 - бошланғич гипотезани текшириш талаб қилинган бўлсин. Н 0 - бошланғич гипотезаларга қуйидагилар мисол бўлиши мумкин: • тақсимот маълум параметрларининг тенглиги ҳақидаги гипотеза; • тенглик ҳақидаги тақсимот қонунлари; • • икки тасодифий миқдорнинг кореллияцион боғланишга эга эмаслиги ва шу кабилар. • Бундай кўринишдаги гипотезаларни текширишда одатда назорат килинадиган миқдор (қиймат) - Т эътиборга олинади ва у танланган ва масаласига мое бўлади. а миқдорнинг берилган аҳамиятлилик даражаси орқали В критик соҳаси аниқланади ва у қуйидаги шарт орқали топилади: • />(Ге В|Я 0 ишончли) < а • Кўпчилик ҳолларда а нинг қиймати 0,05 ёки 0,02 ёки 0,01 лардан иборат қилиб танланади. • Агарда назорат қиймат - Тнинг тақсимоти аниқ бўлса (ҳеч бўлмаганда асимптотик тақсимоти аниқ бўлганда) ҳар доим В-критик соҳани амалда топиш мумкин. • Текшириш методи қуйидагича олиб борилади: • Т- назорат қийматнинг хусусий ҳоли ( t ) ни берувчи танламани ўтказиш керак. Бунда агарда te В бўлса, яъни а энг кичик эҳтимоллик ҳодисасидан иборат бўлса, у ҳолда Но - бошланғич гипотезадан воз кечилади, акс ҳолда яъни te В бўлса, у ҳолда қаралаётган кузатув қабул қилинган гипотезани инкор қилиш ҳақидаги хулосани бермайди. Н 0 - бошланғич гипотеза, ҳаттоки тўғри бўлганда ҳам инкор қилингандаги ҳосил бўладиган хато ечимлар биринчи жинсли хато дейилади. • а нинг кичик қийматларида унинг эҳтимоллари ҳам кичик бўлганда биринчи жинсли хатолар рўй беради. • Но - бошланғич гипотеза, ҳаттоки у нотўғри бўлганда ҳам инкор килинмаганда ҳам ҳосил бўладиган ечимлар иккиичи жинсли хато дейилади. • Бизга а берилган бўлсин, у ҳолда Р(Те Ё\Н а ишончпи)<а шартга асосан В$ $критик соҳани турли йўллар билан аниқлаш мумкин. • Уни иккинчи жинсли хатоси имкони борича энг кичик бўлиш эҳтимолини эътиборга олиб танланади. • I . t -мезон. • t - мезон бош тўпламда нормал тақсимланган иккита ўртача қийматни таққослашга хизмат қилади ва улардаги G x ва G y дисперсиялар тенг бўлади. • Демак, назорат қидинаётган Н 0 - бошланғич гипотеза мх = му муносабатнинг тўғрилигини тасдиқлайди. • (Х„х 7 ,...,х^)ва (У,,У„...,У^) лар иккита бош тўпламдан олинган, ўзаро боғлиқ бўлмаган тасодифий танламалар бўлсин ( улар турли ҳажмларга (элементларга) эга бўлиши мумкин). Назорат сифатида қуйидаги миқдор қаралади: • г Х-У \ n x n 2 { n x + n 2 -7) • ^и,-1)5/+(и, -1)5/ V *.+•»* • Агарда бу формула бўйича хисоблашда / - мезон ///>*„., тенгсизликни қаноатлантирса, у ҳолда Н 0 инкор қилинади. • t - мезон «нормал тақсимланган» ҳолатлар учун жуда ҳам сезувчан мунособатларда бўлмайди. Уни статистик тақсимотлари танланмалари бир нечта чўкҳилар ёки жудаям ассиметрик бўлмаганда амалда кўллаш мумкин. • Кўпгина ҳолларда G „ = G y лиги чукур асосланган бўлиши керак. G x = G y лигини Ғ - мезон ёрдамида текшириш мумкин. • П. Ғ- мезон. • Бу мезон дисперсия билан боғлиқ бўлиб, амалиётда катта аҳамиятга эга. • F - мезондан X ва Улар нормал тақсимланганда G x = G y шартни бажарилишини текширишда фойдаланилади. • Ҳар бир бош тўпламдан ni ва п 2 ҳажмдан иборат танлама олинади. Бунда назорат киймат сифатида куйидаги эмпирик дисперсиялардан фойдаланилади: • F = S 2 JSl ёки F = SJ/S 7 X • бу ерда , масаланинг қаралашига караб катта қийматга эга бўлган$

дисперсия махраж сифатида қаралади . F - миқдор (от,, от 2 ) озодлик даражасига эга бўлган F - тақсимотни қанаотлантиради. Бунда т, = я, -1 ва »г, = п 2 -1 Критик соҳа қуйидагича танланади: • Р = — ва унга мое ( m „ m 2 ) озодлик даражасига эга бўлганда а нинг қийматлилик даражасиучун (ғ р ; т и т г ) нинг қийматитанланади • Агарда а танлама бўйича ҳисобланган f критик қийматдан катта бўлса гипотеза а нинг хатолик эҳтимоли билан инкор этилиши керак. • III . % 2 - мезон • Шу вақтгача караб чиқилган мезонлар орқали иккита тажриба натижалари бўйича олинган микдорларни танламаларнинг фарқларини аҳамиятлилиги ёки тасодифийлилигини текшириш мумкинлиги кўрилди. Энди биз ҒоОс) тақсимот қонунини % миқдорнинг • қаноатлантиришини текшириш мезонига эътиборни қаратамиз ва улар рухсат этилганлик мезони дейилади. • % 2 - мезон Но - бошланғич гипотезанинг ғ.,(л:) = Ғ 0 0:)муносабатни қаноатлантиришини текшириш учун хизмат қилади. • Бу ерда Ғ х (х)- % нинг тақсимот функпияси; • ғ 0 (х) - олдиндан берилган (гипотеза қилинган) тақсимот функцияси. • Дастлаб, ғ 0 (х) ни тўлиқ аниқланган деб оламиз. % тасодифий микдорнинг аникланиш соҳасини чекли сондаги ўзаро кесишмайдиган тўпламларга бўламиз: D u D 2 ,..., D k . • Агар д.=[а,Д] бўлса,уҳолда ^ = Ғ 0 (6 ( )-Ғ 0 (а,) бўлади. • Энди X дан n -ҳажмга эга бўлган ( X lt x 2 ,..., x „) танламалар олинади. Д даги танламадан соннинг қиймати - л/, бўлсин, у ҳолда • Синфларга ажратиш етарлича ихтиёрий, аммо, синфлар чегараси учун и/> > 1 тенгеизлик ва қолган синфлар учун пР, > 5 тенгеизлик бажарилиши зарур. Бунта эса ҳар доим ҳам синфларни йириклаштириш орқали доимо эришиш мумкин. Агарда синфларга бўлиш қайд этилган талабларни бажарса, у ҳолда назорат киймат қуйидагича бўлади: • ii " Pi ii " Pi

• Агар Xm = k - i озодлик даражасига эга бўлган % 2 асимпотик тақсимотга эга бўлса Н 0 гипотеза ишончли бўлади. Демак, % 2 фараз қилинган тақсимот билан ҳақиқий тақсимот орасидаги четланишни ифодалар экан. Агарда охирги формуладаги қиймат юқорида қайд этилган талабларни бажара олмаса, яъни критик кийматлардан ошиб кетса, у ҳолда % 2 - мезон инкор қилинади. Самарадорликни аниқлаш мезонлари Ҳозирги пайтда таълимни технологиялаштиришга эътибор кучайганлиги сабабли таълим самарадорлигини аниқлашга ҳам турли хил ёндашувлар бўлмокда ёки бир хил муаммонинг ечимини топишда турли хил (ЯПТни ёки ЯАТни ёки бошка бир инновацион таълим технологиясини қўллаш) ёндашувлар қилинмоқда, яъни бир хил вазифани ҳал қилиш учун турли усуллар таклиф килинмоқда. Шунинг учун бу усулларнинг тадқиқот муаммоси, мақсад вазифалари, ишчи фарази ва айниқса ТСИнинг босқичларига нисбатан муносабатлари, имкониятлари ва афзалликлари ўрганилиб чиқилиши керак. Ушбу ўрганилиш жараёнида белгиланган кўрсаткичларнинг табиати тадқиқот мазмунига мое келиши танланган услубга эквивалент услуб борлиги ва у мавжуд услублар ичида режалаштирилган тадқиқотга энг муқобил эканлиги аниқланмоғи лозим. ИТИнинг ушбу жараён оркали солиштирма тадқиқотлар муаммоси пайдо бўлади. Унинг хусусияти, солиштиришниш рационал мезонларини кидириш зарурлигини ва мое соҳа (йўналиш) бўйича етарли илмий салоҳият талаб этилади. Бу илмий салоҳиятнинг ифодаларидан бири умумлаштириш номли тадқиқот методи бўлиб, у илм-фан учун хусусийдан умумийга ривожланишни ифодалайди ва уни индукция усули, деб юритилади. Умумлаштиришнинг борлиги шуғулланаётган илмий йўналиш тараққиётининг юқори эканлиги белгиси бўлади. Хусусий илмларни умумлаштириш - ИТИнинг энг муҳим хусусиятларидан (методларидан) биридир. Ушбу тадкикот методи ТСИ натижаларини таҳлил қилишда ҳам ўз

аҳамиятини йўқотмайди ва айниқса ИТИни хулосалашда, улар бўйича тавсиялар беришда умумлаштиришнинг аҳамияти каттадир. Дарсликнинг ушбу қисмида ИТИни, унинг натижаларини микдорий солиштириш жараёнини ва натижалари бўйича умумлаштиришларни шакллантириш ҳолатларини кўриб ўтамиз. • Буни аник мисолларда кўриб ўтамиз. 1. Мазкур дарсликнинг 9.5. - қисмида келтирилган бемор кўз ички босими ва кўриш майдони кўрсаткичлари моделли мисолини кўриб чиқайлик. Унда кўрсатилишча битта бемордан олинган дастлабки маълумот, бўйича ДТТни тузиш ва унинг ечимини ҳосил қилиш жараёни баён қилинди. Бемордан 4 марта ўлчаш натижасида олинган дастлабки маълумотлар билан математик модель ечими жадвал ва график кўринишларда солиштирилди ва бу моделлаш жараёни бир неча беморларда синаб кўрилиб, натижалар яна жадвал кўринишда ифодаланди. Жадвал шифохона шароитида бемордан олинган дастлабки маълумотлар билан ДТТ ечимларини солиштиришни эътиборга олиб тўлдирилди ва қуйидагича хулосаларга келинди: шифохона шароитида олинган дастлабки маълумотлар бўйича тузилган ДТТ тадкиқот объектни адекват (айнан) тарзда акс эттиради; энди шифохонага тушган беморни 4 марта (0, 30, 60, 90 минутларда) безовта қилинмайди, яъни бемор шифохонага тушганда бир марта кўз ички босими ва кўриш майдони мервдианлари бўйича дастлабки маълумот олинса бўлди, кейин модель ечими асосида даволашни давом эттирилаверади; бемордан 4 марта ўлчаш давомида кетадиган дори-дармон миқдори бир мартага тушади; беморни даволашнинг оптимал йўли топилади, беморга караш муддати кискаради ва натижада унинг ўрнига бошқа беморга тиббий ёрдам бериш имконияти кенгаяди. 2. Педагогик тадқиқотларда самарадорликни аниклаш. Бунинг учун тажриба ва назорат гуруҳлари ташкил этилади. Тадқиқотчи ишчи фарази асосида тажриба гуруҳида таълим-тарбия берувчи ва талабалар билан тадқиқот ҳақида қисқача суҳбатлар утказилади ва шу каби ипшар амалга опшрилиб ТСИ ишлари бошланади ва у уч босқичда амалга оширилади.

Уларнинг натижапари бўйича самарадорлик аниқланади. Самарадорликни аниқлаш куйидаги йўналишлар бўйича олиб борилиши мумкин: • айнан бир тушунчани ўрганшп бўйича; • айнан бир кўникма ва малакани шакллантириш бўйича; • ЯПТ ва ЯАТларни ўзлаштирганлик бўйича; • талабаларнинг илмий дунёкарашини кенгайтириш бўйича; • талабаларнинг ахборотли-ўқув муҳити бўйича; • талабаларнинг муайян ғоялар билан суғорилганлиги бўйича; • талабаларнинг касбга ўргатиш методологиясини эгаллаганлиги бўйича ва ҳ.к. Бу кайд этилган йўналишларнинг ҳаммаси бўйича ҳам самарадорлик аниқланиши талаб этилса, албатта таккослаш ва умумлаштиришлардан фойдаланилади. Айтайлик, ушбу дарсликнинг 9.4.-қисмида кўрсатилгандек, тажри ба натижаларига турли вариантдаги статистик ишловлар берилиб (мав- зу, тушунча, соҳа, йўналиш ёки бирор бир саводхонлик тури бўйича), умумий бир натижа олинган бўлсин ва у куйидаги жадвалдагидек ифодаланган бўлсин (9.6.1 - жадвалга каранг): Талабалардан олинган ёзма ипшарнинг тўғри жавобларининг таққосламаси (ўзлаштириш % ҳисобида талабалар сони 25 нафардан килиб олинди ҳамда ҳар бир савол тўғри жавобига 10 баллик тизимда баҳо кўйилади). Ушбу жадвалдан кўринадики, тажриба гуруҳидаги ЯПТ асосида таълим беришда ўзлаштириш 91,4 фоизни ташкил этган бўлса, назорат гуруҳида анъанавий услуб билан таълим берганимизда 71,4 фоизни ташкил этди. Демак, S = 91,4-71,4 =20. Савол- Тажриба гуруҳи Назорат гуруҳи |

лар№ Гуруҳнинг ёзма иш бў - йича ту пла тан ба ли Гуруҳ бўйича ўзлаштириш фоиз ҳисобида Гуруҳнинг ёзма иш бў - йича тўпла- ган фоизи Гуруҳ бўйича 1 тўпланган фоизнинг ўртача қиймати 1 240 96 200 80 2 200 80 185 74 | 3 245 98 210 84 | 4 250 100 150 60 | 5 200 80 140 56 6 210 84 170 68 7 225 90 180 72 8 230 92 185 74 9 235 94 185 74 | j 10 250 100 180 42 | | жами 2285 91,4 1785 71,4 Яъни ЯПТ асосида таълим бериш давомида таълим самарадорлиги 20%га кўтарилади. Бу натижаларнинг талабаларнинг ўзлаштиришидаги сифат кўрсаткичлари бўйича ҳам олишимиз мумкин ва ҳ.к. Яна уларни геометрик тарзда ифодалаш мумкин (7.5.1 — шаклга қаранг): 9.6.1-шакл. Талабаларнинг ўзлаштириш диаграммаси Бундай натижаларнинг ТСИнинг иккинчи босқичидан бошлаб олиб борилса макеадга мувофиқ бўлади. Демак, ўтказилган педагогик тадқиқотимиз натижасини жадвал шаклида ҳам, график шаклида ҳам ифодалаб кўрдик. Хусусий тасдиқларда ҳар бир топшириқ бўйича ҳам самарадорлик аниқланди, яъни умумлаштириш жараёни ҳам бўлди. Улар назорат ва тажриба гурухларидаги талабалар билимини мое равишда солиштириш орқали амалга оширилди.

Энди навбат хулосага ва демак тадқиқотчи томонидан таклиф килинаётган таълим технологияси анъанавий таълим технологиясига нисбатан самаралироқ экан. Биз бу ерда педагогик тадқиқотлар натижаларини тахлил қилишнинг энг содда усулани келтирдик. Тадқиқот характерига қараб улар ҳам такомиллашиб бораверади.

Адабиётлар рўйхати: 1.Ўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. Т.: Фан, 2007 . 2.Тўрақулов Х.А. Педагогик тадқиқотларда ахборот тизимлари ва технологиялари. Т.: Фан, 2006. 3.Абдураҳмонов А. Саодатга элтувчи билим. Т.: Мовароуннаҳр, 2002. 4.Тўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. Т.: Фан, 2007. 5.Фалсафа: Қомусий луғат. Т.: Шарқ, 2004 6.Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 4 ж. Т.: ЎМЭ Давлат илмий нашриёти, 2002. 7.Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 8 ж. Т.: ЎМЭ Давлат илмий нашриёти, 2004.

O'xshashlar

Илмий тадқиқот ишларини олиб бориш босқичлари ва уни амалга ошириш йўллари

Ижтимоий педагогика мезонлари ва принциплари

Бир факторли ва куп факторли тажриба

Тажриба натижаларини график тасвирлаш

Педагогик тажрибаларни ташкил этиш методикаси