Таълим жараёни мохияти, таълим жараёни ягона тизим сифатида - Pedagogika - Referatlar

Таълим жараёни мохияти, таълим жараёни ягона тизим сифатида

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

152.5 KB

Ko'chirib olish

Таълим жараёни моҳияти, таълим жараёни ягона тизим сифатида РЕЖА: 1. Таълим жараёнининг мазмун – моҳияти. 2. Таълим жараёни – ягона динамик тизим сифатида. 3. Таълим – борлиқни билишнинг ўзига хос шакли сифатида. 4. Ўқитиш ва ўқитиш жараёнлари таснифлари ва уларнинг таълим жараёнидаги ўзаро алоқадорлиги. 5. Шарқ ва Ғарб мутафаккирларининг таълим соҳасидаги ғоялари. 6. Таълим жараёни ва таълим олувчилар руҳиятидаги ўзаро алоқадорлик. 7.Ўқитишнинг таълимий, тарбиявий ва ривожлантирувчи вазифаларининг уйғунлиги. 8. Таълим қонуниятлари ва тамойиллари.

КИРИШ Инсонни ҳар томонлама баркамол қилиб тарбиялаш халқимизнинг азалий орзуси бўлиб, аждодларимиз маърифат, маънавият ва маданиятни қандай қилиб ёш авалодга ўргатиш - уларни комилликка етаклаш йўллари, қонун – қоидаларини мутассил излаганлар. Бу эса педагогика фанининг майдонга келишига сабаб бўлган. Чунки, инсоннинг маърифатли ва маънавий комилликка эришиши педгогика фанининг етакчилигида амалга оширилади. Маълумки, мамлакатимиз тараққиёти ва келажаги таълим – тарбия соҳасидаги юқори самарадорликка эришишга, уларнинг жаҳон таълими талаблари билан мослиги ва амалий ҳаётдаги ўрнини қай даражада топаётганлигига боғлиқ. Шу маънода таълим–тарбия бериш бўлажак мутахассисларни янгича шароитларда ишлашга тайёрловчи инновацион жараён бўлиб, олдинги эгаллаган билимлар асосида ижобий педагогик самараларни берувчи янгича ёндошув технологияларини яратиш ва жорий этишдан иборатдир. Бу талабларни бажариш таълим - тарбия жараёнини илм - фан ва техника – технологияларнинг энг сўнги ютуқлари асосида, замон талабларини ҳисобга олган ҳолда ташкил этиш муаммоси мавжудлигини таъкидлайди. ТАЯНЧ ТУШУНЧАЛАР : Таълим жараёни; мазмун – моҳият; динамик тизим; босқични билиш; ўқитиш алгоритми; интеллектуал аср; сезиш ва идрок қилиш; тасаввур; тафаккур; билим, кўникма ва малакалар; ўқитиш тушунчаси; ўқитиш жараёни; педагогик таълим; ўқув мақсади; ўқув вазифалари; таълим мақсади; таълим мазмуни; таълимнинг ўқув воситалари; таълимнинг усуллари; таълимда баҳолаш; ташкилий – тузилмавий схема; педагогик жараёнлар самарадорлиги; дарс; мустақил таълим; тарбиявий муносабатлар; тадбирлар; педагогик амалиёт; педагогик тажриба – синов; Даос мактаби; таълим қонуниятлари; таълим тамойиллари; илмлилик; кўргазмалилик тамойили.

1. Таълим жараёнининг мазмун – моҳияти. Таълим бериш ғоятда мураккаб ва масъулиятли иш, бунинг далили сифатида шуни айтиш мумкинки, педагогнинг таълим жараёнидаги раҳбарлик ролини таъминлашга уриниш ва ҳаракатларини сақлашга интилиши ўртасидаги таълимга хос диалектик зиддият аслида юксалишнинг манбаидир. Таълим мақсад, мазмун, ўқитувчининг шахси, талабалардаги дастлабки билимларнинг характери, ўқитишнинг моддий – техник базаси ва бошқа омиллар билан белгиладани. Бунда ўқитувчи талабалар ишининг боришини кузатиш ва улар эришган натижаларни баҳолаш асосида ўзининг кўрсатмалари, йўналтирувчи саволлари, тегишли тушунтиришлари ва ҳакозалар билан уларнинг ўқув фаолияти жараёнига тузатишлар киритади. Шунга кўра таълим биринчидан , ўқитиш, иккинчидан , ўқитишни, яъни ўқишни ва шу билан бирга уни назорат қилиш ҳамда тузатиш тадбирларини ўз ичига олади. “Таълим маълум қонуниятларга бўйсинади ва умумфалсафий методологияга мувофиқ бу қонунлар таълим жараёни билан анча кенгроқ ижтимоий жараёнлар ўртасидаги умумий, муҳим зарур, барқарор алоқалардан, шунингдек, таълимнинг алоҳида компонентлари, яъни унинг мақсади, мазмуни, шакли, усуллари ва услублари ўртасидаги ички боғланишлардан иборат. Аниқланган дидактик қонуниятлардан қатор асосий талаблар келиб чиқади, уларга риоя қилиш ўқитувчининг сифатли ва самарали амалга оширувини таъминлайди” [1]. Таълим натижасида шахс зарурий билимлар билан таъминланиб, келгусида турли даражадаги махсус маълумотни олиш имкониятига эга бўлади. Таълим жараёни маълум даражада кучли мотивлаштиришдан вужудга келади ва у шахснинг қарашлари, эътиқоди ҳатти – ҳаракатлари, умумий камолотига, пировардида эса унинг хулқига таъсир этадиган билимлар, кўникмалар ва малакалар мажмуасининг шаклланишига боғлиқ ҳолда намоён бўлади.

2. Таълим жараёни – ягона динамик тизим сифатида. Таълим жараёни ўзаро боғлиқ бўлган ташкил этувчилар (кўрсаткичлар) – нинг ўзаро узвий боғлиқлиги асосида тузилган ягона динамик тизимни ташкил этади. Динамик тизим дейишига сабаб, таълимни ва таълим жараёнини ташкил этувчилари жамият тараққиётига мос ҳолда мунтазам ривожланишда бўлиб, такомиллаштирилиб борилади. Бунда ташкил этувчилар қуйидагилардир: мақсад; мазмун; шакл, усул; услуб; ўқитувчи шахси; талабалардаги дастлабки билим; ўқитишнинг моддий – техник базаси ва шу кабилар. Бу таълим жараёнларини бир бутунликда, яъни ягона яхлит динамик тизим сифатида қараш лозимлигини тақозо этади ва бундай қараш таълим жараёнини бошқариш ва бошқаришнинг оптимал вариантини топишга ҳам имконият яратади. Қайд этилган таълим жараёнини тизим кўринишида қуйидагича ифодалаш мумкин (1 - шакл). 1 – шакл. Таълим жараёни ташкил этувчилари ва улар динамикаси. Шаклда ифодаланган кетма – кетлик ўқитиш жараёнининг алгоритмини ишлаб чиқишга имконият яратади. Ўқитиш алгоритмини ишлаб чиқиш орқали олиб бориладиган таълим жараёнининг узвийлигини ва узликсизлигини таъминловчи қатъий кетма –Мақсад вазифалар мазмун ТАЪЛИМ ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИ Шакл усул услуб ТАЪЛИМ БЕРУВЧИ ТАЪЛИМ ОЛУВЧИ

кетлик яратилади, шунингдек, таълим дидактикасини жорий этишнинг аниқ механизмларини яратиш борасидаги таълим – тарбиявий ва педагогик тадқиқотлар соҳаларидаги ишлар янада ривож топади. Ўқитиш алгоритми интеллектуал аср таълим – тарбиясида асосий педагогик терминлардан бири бўлади, чунки замонавий ўқитиш технологиялари шу каби терминлар асосида таълимда янгича сифат босқичига кўтарилади. 3. Таълим – борлиқни билишнинг ўзига хос шакли сифатида. Таълим – инсон билиш фаолиятининг энг мураккаб турларидан бири бўлиб, индивидуал психик ривожланишни ва билимларни ўзлаштиришни анча тезлаштиради. Ўқитувчи таълим жараёнида фақат билим бериш билан чегараланмайди, бу жараёнда у таълим олувчига таъсир кўрсатади, бу эса билим олишларини янада фаоллаштиради, натижада таълим олувчи таълим жараёнининг фаол иштирокчисига айланади. Таълим жараёнида таълим олувчилар онгига сингдирилаётган назарий билимлар амалий фаолият ёрдамида янада мустаҳкамланади. Инсон теварак – атрофдаги воқеалик, нарса ва ҳодисаларнинг моҳиятини амалий ҳаётда уларга тўқнаш келиш йўли билан билиб олади, уларни ўзлаштиради. Инсон амалий фаолият туфайлигина ижтимоий ишлаб чиқариш фаолияти жараёнини ташкил этувчи муносабатлар, шунингдек, табиат ҳодисалари сирини ўзлаштириб олади. Нарсалар, буюмлар билан амалий муомалада бўлиш натижасида буюмлар сезги органларига таъсир қилади, сезгилар идрокни келтириб чиқаради. Амалиётда инсоннинг фаол фикрлаш фаолияти юзага келади. Фикрлаш ёрдамида у реал воқеаликни чуқур тушунади. Билим манбаи саналган амалиётнинг аҳамияти хусусида сўз юритганда билиш жараёнининг моҳиятини ҳам таъкидлаб ўтиш жоиз. Билиш мураккаб диалектик жараён бўлиб, жонли мушоҳададан абстракт тафакурига, сўнгра амалиётга ўтиш йўлидир. Билиш шахс учун муҳим ҳам ўзлаштирилмаган нарса, воқеа ва ҳодисалар моҳиятининг онг ёрдамида

англаш жараёнидир. Объектив борлиқни билиш уни сезишдан бошланади. Сезиш онгнинг ташқи олам билан бўладиган чинакам алоқасидир. Сезиш теварак – атрофдаги воқеалик, нарса ва ҳодисаларнинг сезги органлари (бизга маълумки, улар бешта) га таъсир этувчи айрим сифат, белгиларнинг онгда акс этишидир. Бунда ҳар бир орган, ҳар бир анализатор И.П.Павлов таъкидлаб ўтганидек, нарсаларнинг айрим энг муҳим сифатларини ҳис эттиради. Сезиш муайян нарса, воқеа – ҳодисалар мазмунини онгда идрок этишига олиб келади. Идрок – сезиш аъзолари орқали онгга таъсир этиб турилган нарса ва ҳодисаларнинг унда (онгда) яхлитлигича акс этиш жараёнидир. Сезиш ва идрок қилиш ёрдамида билиш жараёнида тасаввур рўй беради. Тасаввур инсон онгида узоқ муддат сақланиб қоладиган сезишлар ва идрокнинг изидир. Ёки бошқача айтганда, тасаввур сезги аъзоларига қачонлардир таъсир этган ҳамда идрок қилинган нарса ва воқеа – ҳодисаларнинг онгдаги яққол ҳиссий образидир. Тажриба воситасида одамда тасаввур заҳираси бойиб, кўпайиб боради. Тасаввури фикрлашда, тушунчаларнинг таркиб топишида муҳим рол ўйнайди. Тасаввур муайян умумлашмаларнинг мавжудлиги билан боғлиқ. Сезиш, идрок ва тасаввур билишнинг муҳим таркибий қисимлари бўлса-да, улар ҳам ҳақиқий воқеаликни билиш муаммосини тўла ҳал этишмайди. Билиш жараёнининг энг юқори босқичида тафаккур юзага келади. Жонли мушоҳада ва тафаккур доимо одамнинг амалий фаолиятига асосланиши керак. Одам табиат ва ижтимоий жамият қонуниятларини очиб, ўз фаолиятида улардан фойдаланишга интилади. Ҳар қандай назарий билимнинг қиймати унинг амалиётга қанчалик хизмат қилиши билан белгиланади. Назария амалий фаолият моҳиятидан келиб чиқиб асосланади ҳамда амалий фаолиятнинг яхшироқ йўлга қўйилишига хизмат қилади. Бироқ, амалиёт айни вақтда билимнинг тўғрилигини текшириш воситаси ҳамдир. Назарий ғоя, фикр амалиётда текширилган ва у орқали

тасдиқлангандагина у инсон билимларининг муҳим таркибий қисмига айланади. Демак, бизга билим амалиётдан сезги идрок, тасаввур ва тафаккур асосида ҳосил бўлиши ва яна амалиётга қайтиб боришида намоён бўлади. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, билим амалиётга ўзининг илгариги кўринишида эмас, балки анча бойиган кўринишида, анча юқори даражада қайтиб боради. Биз бу ҳолни қуйидаги ҳолатда кўришимиз мумкин (2 – шаклга қаранг): 2 – шакл. Билимнинг амалиёт давомидаги юксалиши. Билиш жараёнида билим ҳосил бўлади. Билим – одамларнинг ижтимоий тарихий амалиёт жараёнида тўплаган умумлашган тажрибасидир. Билим объектив борлиқни тўғри акс эттиради. Энг тўғри ва мукаммал билимлар ҳам ўз навбатида доимий эмас, балки ижтимоий тараққиёт жараёнида ўзгариб боради. Билимлар асосида таълим олувчиларнинг кузатувчанлик, тафаккур, хотира сингари билиш қобилиятлари ривожланади, уларда эътиқод ҳосил бўлади, илмий дунёқаршни шакллантирувчи ғоялар тизими таркиб топади. Таълим жараёнида бирор бир фан соҳасида инсоният томонидан ўзлаштирилган барча билимларни ўрганиш мумкин эмас. Таълим жараёнида энг асосий, энг муҳим билимлар – фанларнинг асослари ўрганилади. Таълим муассасаларида ўрганиладиган ўқув предметлари сони ўз вазифалари ва хусусиятларига мувофиқ тарзда ортиб борилади. Бошланғич синфларда табиат ва жамият қонуниятлари борасидаги энг оддий Амалиёт (юқори даражадаги билим)Амалиёт (қуйи даражадаги билим) ТафаккурТасаввурИдрокСезиш

маълумотларни бериш асосида уларда дунёқараш шакллантирилиб борилади. Мазкур билимлар асосида таълим олувчилар объектив борлиқ моҳиятини англаб борадилар. Таълим жараёнида таълим олувчилар билимлар тизимини эгаллабгина қолмасдин, балки фаолият кўникма ва малакаларини ҳам ҳосил қиладилар. Кўникмалар муайян вазиятдагина эмас, балки дастлабки шарт - шароитлар ўзгарган вақтда ҳам маълум хатти – харакатлар қилиш (ҳосил бўлган тажриба асосида) қобилияти билан тавсифланади. Кўникмаларни билимлар билан аралаштириб юбориш ярамайди. Ҳар қандай кўникма асосида билим ётади. Билимлар фикр – мулоҳазаларда, кўникма эса хатти – харакатларда ифодаланади. Хатти – харакатлар ақлий ёки жисмоний бўлиши мумкин. Малака муайян усул билан бехато бажариладиган, ўрганиб қолинган автоматлашган онгли ҳаракатдир. Малака бир хатти – ҳаракатнинг ўзини бир хил шароитда кўп марта такрорлаш натижасида ҳосил қилинади. Малака қанчалик пухта бўлса, одам ишни шунчалик тез йўлга қўяди. Малакалар турлича бўлади, чунончи, ўқув малакалари – ўқиш, сезиш, оғзаки ҳисоблаш ва бошқалар; меҳнат малакалари иш қуроллари билан ишлаш, материаллар ва техника билан муомалада бўлиш ва ҳаказолар; ҳаракат малакалари – юриш, югуриш ва бошқалар. Кўникма каби малака ҳам эгалланган билимлар асосида ҳосил қилинади. Кўникма ва малака ўртасида фарқли томонлари ҳам бор. Хусусан, ўқувчилар томонидан ўзлаштирилган кўникма ва малакалар ҳар хил тавсифда бўлади. Юқорида айтиб ўтилгандек, билим, кўникма ва малакалар таълим жараёнида таркиб топади. Таълим – диалектик тарзда тараққий этиб борадиган ички зиддиятли жараён бўлиб, унда икки томон таълим олувчи ва таълим берувчи иштирок этади. Таълим бериш таълим олувчиларга билимлар бериш, уларда кўникма ва малакаларни ҳосил қилиш, янги

ҳақиқатларни очишга йўналтирилган ижодий, мантиқий тафаккурни тарбиялашдир [10]. 4. Ўқитиш, ўқитиш жараёнлари таснифлари ва уларнинг таълим жараёнидаги ўзаро алоқадорлиги. Ўқиш таълим олувчиларнинг ўзлаштириш, ўқитиш қобилияти, фикрлаш ҳамда муайян ҳаракатларни ҳосил қилиш жараёни саналади. Ўқиш жараёнида таълим олувчилар маълум бўлмаган, ўзлаштирмаган маълумотларни ўзлаштира борадилар. Ўқитиш тушунчаси – инсонлар орасида яшаш, ҳаётда турмуш кечириш ва фаолият кўрсатиш учун зарур билим, кўникма ва малакалар йиғиндисини ўзлаштиришга қаратилган онгли фаолият ифодасидир. Ўқитиш – ижтимоий хулқ – атворни одатий шаклга айлантириш мақсадида таълим олувчилар билан режали ва тизимли тарзда ташкил этиладиган турли ҳаракатлар, ташкилий ва амалий ишларга ундовчи фаолиятдир. Ўқитиш таълим олувчиларни тарбиялаш ва ривожлантиришнинг барча босқичларида самарали восита саналади. Ўқитиш жараёни – бу таълим жараёнида таълим берувчи ва таълим олувчи фаолиятининг қандай бўлиши, ўқитиш жараёнининг қандай ташкил этиши ва олиб бориш кераклигини ҳамда шу жараёнда таълим олувчилар қандай иш ҳаракатларини бажариш кераклигини белгилаб берувчи жараёндир. Педагогик таълим мазмун – моҳиятини баҳолаш ва унинг сифати ҳамда самарадорлигини ошириш таълим жараёнига тегишли бўлган ҳар бир компонентларга (жиҳатларга, омилларга, кўрсаткичларга) узвий равишда боғлиқ бўлади ва шу сабабли ҳам педагогик таълим тизимини ягона динамик тизим деб қаралади. Шу маънода ўқув жараёнининг ташкил этувчиларини қуйидагича ифодалаш мумкин (3-шакл):

3 – шакл. Ўқув жараёнининг ташкилий – тузилмавий схемаси. Таълим жараёнини олиб боришнинг сифати ва самарадорлиги кўп жиҳатдан уларни ташкил этувчиларнинг нечоғлик ўзаро алоқадорликда фаолият юритишига боғлиқ. Бунда албатта таълимнинг сифат назоратини илмий асосда тўғри ташкил этиш механизмларини ишлаб чиқиш лозим бўлади ва таълим сифатини белгиловчи омилларни ҳамда улардан фойдаланишнинг мантиқий кетма – кетлигини алгоритмик тарзда асослашни тақозо қилади. Таълим сифатини белгиловчи омилларга 3 – шаклдаги таълим тизими компонентлари билан қуйидагиларни ҳам киритиш мумкин: ЎҚУВ МАҚСАДИ ЎҚУВ ВАЗИФАЛАРИ ЎҚУВ ЖАРАЁНИ Т А Ъ Л И М Б Е Р У В Ч И Т А Ъ Л И М О Л У В Ч ИҚандай ўқитиш Нима билан ўқитишНимани ўқитиш Нима учун ўқитиш Қандай баҳолашТаълимда баҳолашТаълимнинг усуллариТаълимнинг ўқув воситалари Таълимнинг мазмуниТаълим мақсади

 таълим берувчилар;  ДТС, ўқув режа ва ўқув дастурлар;  дарслик, ўқув қўлланма ва шу кабилар;  ўқитиш воситалари;  фанлар бўйича назарий материаллар;  фанлар бўйича амалий материаллар;  фанлар бўйича дидактик материаллар;  лабаратория ва устахоналар жиҳозлари;  амалиётлар;  ахборот – коммуникацион технология воситалари. Таълим жараёнига бундай ёндашув кадрлар тайёрлашнинг меъёрий, ташкилий, ўқув – услубий, ахборот ва моддий – техник шароитлар тизимининг бажарилишини таъминлашдан иборатдир. Бунда фанларни ўқитишга эътибор янада кучайтирилган бўлади. Фанларни ўқитиш – бу ўқитиш хусусиятларини тарбиялаш ва такомиллаштириш жараёни бўлиб, у таълим берувчида илмий муносабатни ва қуйидаги хусусиятларни шакллантириш мақсадини кўзлайди:  қизиқиш (билиш хоҳиши) ва фаолият (бирор нарсани анқилаш учун бирор нарса қилиш хоҳиши);  скептицизм (тез – тез учрайдиган фикрларни синчиклаб кўриб чиқиш хоҳиши);  далиллар (билим олишда исботлаш мантиқи ва қоидаларидан фойдаланиш маҳоратлари);  хабардорлик (унинг ёрдамида ўйлаш мумкин бўлиши учун олам хақида ахборотлар фондининг мавжудлиги);  стратегиялар (излаш учун қоидалар мавжудлиги ва улардан фойдаланиш хоҳишлари);  мойиллик (янги билимларни олиш натижасида таълим берувчи ўзини олам ҳақидаги фикрлаш усулини қайта қуришни бошлаши учун

бошқаларнинг фикр ва тушунчаларини қонуният асосида бир чизиққа жойлаши). Демак, фанларни ўқитиш жараёни бутун бир педагогик жараёнда самарали фаолият кўрсатишнинг дидактик асосидан иборат экан. “Қуйидаги шаклда таклиф этилаётган лойиҳа педагогик жараёнларнинг ўзаро боғлиқлиги ва алоқадорлигини таъминлаш орқали таълим – тарбия жараёнлари натижавийлиги ҳисобланган педагогик жараёнлар самарадорлигини таъминлашга хизмат қилади” [6]. 4-шакл. Педагогик жараёнлар самарадорлигини таъминлаш кетма – кетлиги. Таълим жараёнида фанлар бўйича амалга ошириладиган семинар, амалий ва лабаратория машғулотлари назарий билимларни мустаҳкамлашга ҳамда уларни кўникмага айлантиришгагина эмас, балки уларни амалий иш жараёнида қўллашга имкон беради. Бундай машғулотлар танланган касби тўғри эканлигига ишонч ҳиссини тўғдиради. 5. Шарқ ва Ғарб мутафаккирларининг таълим соҳасидаги ғоялари. Умуман олганда таълим назарияси бўйича донишманд алломаларимиз ва мутахассис – олимлар кўплаб шуғулланганлар. П Е Д А Г О Г И К Ж А Р А Ё Н Л А Р ДАРС (маъруза, семинар, амалий машғулот, семинар) МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМ (мустақил иш, мустақил маълумот, ўз – ўзини тарбиялаш) ТАРБИЯВИЙ МУНОСАБАТЛАР (инсон – инсон, инсон- китоб-инсон, инсон- техника-инсон, инсон- табиат-инсон, инсон- санъат-инсон муносабатлари) ТАДБИРЛАР ПЕДАГОГИК АМАЛИЁТ ПЕДАГОГИК ТАЖРИБА - СИНОВ П Е Д А Г О Г И К Ж А Р А Ё Н Л А Р С А М А Р А Д О Р Л И Г И

“Антик педагогикада табиатга, атроф – муҳитга, ўзаро инсоний муносабатлар мажмуаси бўлган донишмандлик педагогикаси шаклланган. Бу вақтларда таълим – тарбиянинг бош мақсади ҳам ёшларда донишмандлик сифатларини шакллантириш бўлган. Донишмандлик педагогикасида ёшларда меҳнатсеварлик, маънавий – ахлоқий сифатлар билан уйғун ривожлантирилиши мақсадга мувофиқ эканлиги илгари сурилган. Бу педагогик қарашлар машҳур “ Авесто ” (эр. ав. VII аср) асарида ва қадимги Хитойнинг Даос мактаби (эр. ав. III аср) тажрибаларида акс этган эди. Эрамиздан аввалги II асрларга келиб Ўрта Осиё, қадимги Ҳиндистон педагогикасида сахийлик, софдиллик, инсон қалби каби тушунчалар илгари сурилди. 610 йилларга келиб, ислом динининг муқаддас китоблари “Қуръони Карим”, “Ҳадиси шариф” да инсон моҳияти тўла очиб берилиб, комил инсон тарбияси бош мақсад қилиб қўйилган эди. Қуръони Каримдаги таълим – тарбияга оид улуғ хазина Ал – Бухорий ҳазратларининг ҳадисларида берилади. Таълим – тарбия инсоний муносабатларнинг фалсафий асослари тасаввуф илмида очиб берила бошлади. Антик фалсафада ҳам зоҳирий ва ботиний илмлар уйғун қаралар эди. Демокрит, Плутон, Арасту асарларида инсонпарварлик ғоялари илгари сурилган эди. Ал – Фаробий, Абу Райҳон Беруний, Ибн Сино асарларида онг ва фан ўзвийлиги илгари сурилди. Ал – Хоразмий, Умар Хайём, Аҳмад Фарғоний таълимда амалий фаолият устиворлиги ғоясини илгари суришди. XIII-XIV асрларда Абдулҳолиқ Ғиждувоний, Баҳоуддин Нақшбандий ҳазратларининг улуғ тариқатларида меҳнатсеварлик, инсонпарварлик, поклик, софликнинг асоси эканлигини назарий ва амалий исботлаб: “Қулинг меҳнатда бўлсин, Оллоҳ қалбингда бўлсин” деган шиорини илгари сурдилар ва унга ўзлари ҳаётларида ибратона амал қилдилар.

Мирзо Улуғбек таълимда тадқиқот, кузатиш, умумлаштириш ғоясини ишлаб чиқди, бу ғояни амалда тадбиқ қилиб мактаблар очди, дарсликлар ёзди, обсерватория ташкил қилинди. XV-XVI асрларда Алишер Навоий бошчилигидаги мутафаккирлар инсонпарварлик ғояси назарияси ва амалиёти бўйича улуғ ишлар қилдилар. Маълумки, таълимда асосий роль таълим берувчига юклатилади ва узлуксиз равишда таълим олувчига билим берилади. Таълим олувчилар фаолияти эса таълим берувчидан чуқур ва онгли равишда билим олишдан иборатдир. Бу борада Ғарб мутаффаккирларидан Гелвеций, Дидро, Р.Оуенлар тарбияни устуворлиги ғоясини илгари суришди. К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой таълим ва тарбияни уйғунлиги ғоясини илгари суришди. С.Г.Шацкий, Л.В.Занков, Сухомлинскийлар таълимда амалиётни тадбиқий, онгли ўзлаштириш аҳамиятига эга эканлигини ишлаб чиқишди. Айниқса, Немис файласуфи, педагог ва психологи Иоганн Фридрих Гербарт (1776 - 1841) нинг хизматлари катта бўлиб, у таълим олувчиларнинг ақлий ривожланиши ва уларнинг интеллектуал кўникмаларини шакллантириш мақсадида таълим назариясини ишлаб чиқишга ҳаракат қилган. У таълим олувчиларга берилаётган билим уларнинг сезги ва иродасини ривожлантириши ва таълимнинг тарбиявий характерига таъсирига алоҳида эътибор берган. Ҳозирги вақтгача таълимнинг авторитар моделини қўллаб – қувватлайдиган мактабларда, анъанавий таълим сифатида Гербарт тамойиллари қўлланилиб келинмоқда. Таълим назариясига катта ҳисса қўшган мутахассис – олимлардан бири Ян Амос Коменский (1592 - 1670)дир. У таълим назарияси бўйича биринчи фундаментал асар ёзган олимдир. Унинг асарининг номи “Буюк дидактика”, деб аталиб, у 1657 йилда нашр қилинган. Я.А.Коменский ўз асарида қунт билан кўп сонли бўлимдан фойдаланган ҳолда таълим хусусиятларини кўриб чиқади, нарсалар табиатига таяниб таълимнинг “келиб чиқишини” ва тамойилларни шакллантиради.

Америкалик файласуф, психолог ва педагог Жон Дъюи (1859 - 1952) таълим олувчи фаолиятини фаоллаштирувчи соҳа тарафдори сифатида мактабларни кескин янгилашда қатнашди. Бош мақсад билимни етказиб бермасдан, балки таълимни шахсий тажриба асосида, яъни болаларнинг туғма қобилиятини ривожлантириш учун шароит яратиш мақсадида у мактаб тизимини ислоҳ қилишни таклиф этди. Анъанавий таълим тизимига қарши Дъюи ва унинг ҳамкорлари яратган концепцияси (қарашлари тизими) “ илғор ” деб аталди. Илғорлар дидактикаси кўпинча эркин тарбия ғоясига таянган. Эркин тарбияни француз файласуф – маърифатпарвари Ж.Ж. Руссо (1712 - 1778), немис педагоги Ф.А.Дистерверг ва ўша даврдаги маърифатпарвар педагоглардан, рус ёзувчиси, мутафаккир ва педагог Л.Н.Толстой (1828 – 1910) Яснополянадаги мактабда болаларни эркин тарбиялаш ғоясини намоён этган. [9]. 6. Таълим жараёни ва таълим олувчилар руҳиятидаги ўзаро алоқадорлик. Таълим жараёни – таълим жараёнининг компонентларини ўз ичига олиб, унда ўқитиш ва фойдаланиладиган воситалар, муайян мақсад – вазифаларни ҳал қилиш учун таълимнинг усуллари, мазкур жараёнда мустақил ишлайдиган таълим олувчи ва таълим берувчи ҳамда кўргазмали ва техник воситалар иштироки таъминланади. Таълим жараёни – бу таълим олувчининг интеллектуал салоҳиятини юксалтиришга қаратилган педагог фаолият бўлиб, инсоннинг ақлий фаолиятини ривожлантириш жараёнидир. Таълим жараёни таълим олувчиларнинг ўқиш – ўқитиш жараёнининг мазмун – моҳиятини онгли равишда англаб етишлари орқали амалга оширилади. Таълим жараёнини амалга оширишнинг самарали йўллари таълим берувчи ва таълим олувчи ўртасидаги узвий алоқа орқали қўлга киритилади. Шу сабабли ҳам таълим жараёнида ва уни бошқаришда тескари алоқа (таълим жараёнини боришини назорат қилиб боришдаги жорий ва оралиқ натижаларни аниқлаш воситаси) таълим олувчилар томонидан ўқув

материалини англаб етишнинг асосий воситаси ҳисобланади. Бу ерда тескари алоқа таълим берувчи ва таълим олувчи режалаштирилган мақсад сари тўғри бораётганлигини аниқлаб ва керакли ҳолларда жараён кечишини ростлашда ниҳоятда катта аҳамиятга эга. Унинг ёрдамида режалаштирилган мақсадга эришишнинг оптимал вариантини танлаш кафолатланади. Бу орқали таълим олувчилар ўқув материали моҳиятини англаб етадилар, оптимал ечимларни излаб топадилар, педагогик амалиётда маълум бўлган ғоялар ва қонуниятларни, шунингдек, таълим олувчилар ўзларининг интеллектуал салоҳиятларини такомиллаштирадилар. Демак, таълим жараёни, таълим берувчи ва таълим олувчи ўртасида узвийлик ҳамда узлуксизлик, яъни алоқадорлик педагогик жараённинг муҳим компонентлари экан. Бунда ўқиш жараёнининг қуйидаги ғояларига доимо аҳамият беришга тўғри келади:  ўқиш – бевосита бажариладиган жараён бўлиб, унинг ёрдамида таълим олувчилар бутун ҳаётлари давомида янги ахборотлар олади;  болаларни ўқитишга ўргатишнинг ўзи камлик қилади, уларни чуқур ўйланиб ўқишга ўргатиш керак ва булар натижасида таълим олувчиларда янги фикр пайдо бўлиб, уларнинг илмий ижодга кириб келиши таъминланади;  ўқиш – оддий ўрганиш фани эмас, балки фикрлаш ва дунёни билиш қуролидир;  ўқиш ва ўқиганда жавобан таъсирланиш танқидий таҳлилнинг асосий йўлидир;  ҳар хил фанларни ўрганиш, одатда таълим олувчидан жуда кўп мустақил ўқишни талаб қилади, шунинг учун ўқиш жараёнини тушуниш аниқ фан бўйича ўқилганни ўзлаштиришни ва таҳлил қилишни яхшилаш мумкин. Демак, таълим жараёнидаги таълим олувчи ҳолати ҳам ушбу соҳадаги фаолиятни оптимал вариантларини қўлга киритишда мустаҳкам дидактик асос бўлар экан. Бу борада таълим олувчининг интеллектуал салоҳиятини,

руҳий ва физиологик саломатлиги ҳамда улардаги қувонч ҳисси таълим жараёнида ўта муҳимдир. “Таълим олувчининг қувонч ҳисси – бу уларнинг дарс жараёнида ўқув топшириқларини бажаришга муваффақиятли вазиятни яратишдаги маънавий муҳим ҳосиласидир. Бу таълим жараёнидаги асосий жиҳатлардан бири бўлиб, унда ўқишга ҳавасни рағбатлантиришнинг таъсирчан усулларидан бири амалга оширилади ва уларда қувонч ҳиссини рўёбга чиқарилади. Маълумки, таълим олувчи муваффақият қувончларини бошидан кечирмас экан, кейинги муваффақиятларга тўла ишона олмайди. Шунинг учун тажрибали ўқитувчилар таълим олувчилар учун топшириқларни шундай танлайдиларки, улар тегишли босқичда ечилиши осон топшириқларга айланади. Бунда икки турдаги топшириқлардан фойдаланилади, улардан бирини таълим олувчи бемалол бажаради ва нисбатан мураккаброқ бошқа топшириқни ечиш учун унда интилиш базаси яратилади. Муваффақият базаси бир хил мураккабликдаги топшириқларни табақалаштириш йўли билан яратилади. Муваффақият вазиятини яратишда ўқув топшириқларини бажариш учун қулай маънавий муҳитни танлаш муҳим роль ўйнайди. Қулай микро – ижтимоий муҳит ўқиш вақтида ўзаро ишончсизлик, чўчиш ёки қўрқиш, ийманиш туйғуларига барҳам беради. Бунда иккиланиш ҳолати ишонч ҳолати билан алмашинади [2]. Таълим жараёни ва унинг қатнашчилари орасидаги алоқадорликни таъминлашда ўқув ўйин фаолияти технологиясининг аҳамияти ҳам катта. Бундай технология табақалашган ўқитиш технологиясига ўхшашроқ бўлиб, унда ўқув ўйини таълим берувчи ва таълим олувчи ўзаро фаол бўлганда мазмунли бўлади. Бунинг учун ўқув ўйини лойиҳаси олдиндан ишлаб чиқилади ва режалаштирилган натижаларнинг баҳоланиши олдиндан аниқланади, шунингдек, ўқув вазифалари аниқ белгиланган, мураккаб вазиятдан чиқиб кетишнинг методик усуллари, имкониятлари аниқланган бўлиши керак.

7. Ўқитишнинг таълимий, тарбиявий ва ривожлантирувчи вазифаларининг уйғунлиги. Таълим берувчи таълим олувчиларнинг билиш фаолиятини ташкил қилиш мақсадида ўқув ишларини олиб борар экан, аввало, таълим жараёни орқали уч вазифани, яъни билим бериш орқали уч мақсадни ҳал қилиши лозимлигини унутмаслиги керак. Бу мақсадлар таълим берувчи ва таълим олувчилар фаолиятини бирлаштиради. 1. Таълимий мақсад – ўқув материалларининг мазмунини билиш, яъни ушбу фанга тегишли илмий билимларни ўзлаштириш ва амалиётга тадбиқ қила олишдир. 2. Тарбиявий мақсад – фан асосларини ўзлаштириш орқали унинг мазмунида ётган ғоялар, дунёқарашлар таъсирида ўзининг шахсий сифатларини, иймон – эътиқодларини шакллантиришдир. 3. Ривожлантирувчи мақсад – таълим жараёни таъсирида шахснинг ақлий камолотини, билиш қобилиятини, ўқишга, меҳнатга бўлган муносабатини ривожлантиришдан иборат. Бу мақсадларни амалга ошириш натижасида таълим олувчида мустақил ишлаш истеъдоди пайдо бўлади, уни ўйлашга ўргатади, таълим жараёнида тафаккур ҳукмронлик қилади. Ушбу жараённинг самарали амалга оширилишида таълимдаги замонавийлик, таълимда интеллектуал соҳани ривожлантириш, таълимда инновацион соҳани ривожлантириш, таълимда эмационал соҳани ривожлантириш ва шу кабилар муҳим аҳамият касб этади. Қуйида улар тўғрисида қисқача маълумотларни келтирамиз Таълимда замонавийлик – таълим амалиётига илмий асосланган ва тажрибада синалган дидактикага оид янгиликлар, фаол методлар ва шакллар, тартиб – қоидаларни жорий этишнинг мажбурийлиги миллий дастур ғоясидир. Таълимнинг тараққиёт даражаси унинг мазмунига киритилаётган фан – техника янгиликлари билан тавсифланади.

“Таълимда интеллектуал соҳани ривожлантириш – таълим олувчининг фикрлашини (билишини, ижодини) хотирасини, диққатини, ақл сифатларини (теранлик, эгилувчанлик, тежамкорлик, мустақиллик), фикрлаш кўникмаларини (ажратиш, қўшиш, таҳлил ва ҳ.к.), билиш (таълим олувчиларни қарама – қаршилик ва муаммоларни кўриш, саволлар қўйиш, фаразларни илгари суриш ва ҳ.к.), ўрганишни билишини ривожлантириш, предметга оид билим, ўқув ва кўникмаларни шакллантириш жараёни. Таълимда ирода соҳасини ривожлантириш – таълим олувчида мақсадга интилишни шакллантириш жараёни бўлиб, унда асаб ва мускулларнинг зўриқишини енга олиш, ташаббускорлик, ўз кучига ишониш, ўзини бошқара олишни ривожлантириш, билимларни ўқитиш (қандай фаолият кўрсатиш), фаолиятни ривожлантириш, уни қандай амалга ошириш ва назоратни ташқи кўникмасиз олиб бориш каби қобилиятлар муҳим ҳисобланади. Таълимда мотивацион соҳани ривожлантириш – таълим олувчининг интеллектуал билимларга, табиатни англашга, жамиятга, инсонга фикрлаш ва билиш қонуниятларига бўлган эҳтиёжларини шакллантириш жараёни. Таълимда эмационал соҳани ривожлантириш – таълим олувчида ўз ҳиссиёти ва руҳий ҳолатларини бошқариш бўйича зарурий кўникмаларни шакллантириш жараёни бўлиб, унда ортиқча хавотирни енгиш ва ўзини холисона баҳолаш кўникмасига эга бўлишликни тарбиялаш муҳим ҳисобланади [7]. Умуман, таълим жараёни 4 та асосий босқичдан ташкил топади: 1.Ўзлаштирилиши лозим бўлган материални идрок этиш. 2.Уни танлаб олиши тушунчаларини ҳосил бўлиши. 3.Билимларни мустаҳкамлаш ва такомиллаштириш кўникма ва малакаларини ҳосил қилиш. 4. Ҳосил қилинган кўникма ва малакаларни амалда қўллаш.

Ҳар бир босқич учун таълим олувчиларнинг муайян тавсифидаги билиш фаолияти характерлидир. Бу фаолият таълим берувчи томонидан алоҳида раҳбарликни талаб этади. Таълим жараёнининг бошланғич босқичида ўзлаштирадиган билимлар моҳияти анализ ва синтез методлари ёрдамида англанади. Анализ (бўлакларига ажратиш) – нарса, воқеа ва ҳодисаларни таркибий қисмларга, бўлакларга ажратишдир. Масалан, анорни қаттиқ пўст, қат – қат парда ва доначаларга ажратиш. Синтез (бирикиш, қўшилиш) – анализга қарама – қарши бўлган фикрлаш жараёнидир. Унда ўрганилаётган нарса, воқеа ва ҳодисаларнинг алоҳида қисмларини, бўлаклари бир бутун қилиб бирлаштириш. Таълим олувчиларнинг фикрлаш фаолияти таққослашларда ҳам намоён бўлади. Таққослаш – нарса ва ҳодисалардаги тафовут ҳамда ўхшашликни, тенглик ва нотенгликни топа олишга йўналтирилган фикрлаш операцияси демакдир. Индуктив ва дедуктив тафаккур ўқув материалини тушуниб олишда муҳим аҳамиятга эга. Индуктив тафаккур (келтириб чиқариш) – жузъий ёки якка ҳоллардан умумийга, айрим далиллардан умумлашмаларга қараб борадиган, хулоса чиқаришга асосланган мантиқий билиш методи, тафаккур шаклларидан биридир. Дедуктив хулоса (иккига ажратиш, келтириб чиқариш), умумий ҳукмлардан хусусий ҳукмларга қараб бориш орқали мантиқий хулоса чиқаришдан иборат метод, тафаккур шаклларидан биридир. Анализ, синтез, таққослаш, индуктив тафаккур ва дедуктив хулоса методларидан фойдаланиш асосида таълим олувчиларда тушунчалар ҳосил бўлади. Тушунча – воқеликдаги нарса ҳодисаларнинг муҳим белги ва хусусиятларини бир сўз ёки сўзлар бирикмаси билан ифодалашдан иборат

тафаккур шакл. Таълим жараёнинг диалектик ҳарактерга эгалиги боис, тушунчалар аста секин чуқурлашиб ва мураккаблашиб боради. Маълумотларнинг ўзлаштирилиши, тушунчаларнинг таркиб топиши, билимларнинг ўзлаштириб олиниши умумий жараёндаги муҳим вазият ҳисобланади. Ўрганилган материални мулоҳаза қила олмаслик, уни таълим ва меҳнат фаолиятида мустақил бўла олмаслик, уларга нисбатан ижодий ёндашмаслик билимларнинг юзаки ўзлаштирилишига олиб келади. 8. Таълим қонуниятлари ва тамойиллари. Таълимнинг қуйидаги қонуниятлари мавжуд: тарбияловчининг тарбия қонуни; ҳар қандай таълим фақат ўқитилаётган, ўқиётган ва ўрганаётган объектнинг маълум бир мақсадга ўзаро таъсири ёрдамида амалга оширилади; таълим фақатгина таълим берувчининг фаолиятига ва ўй – фикирларига мувофиқ равишда таълим олувчиларнинг фаол фаолиятлари давомида юз беради; ўқув жараёни таълим берувчи ҳамда таълим олувчининг мақсадларига мувофиқ келган ҳолда юз беради; алоҳида бир шахсни у ёки бу фаолияти ўрганишга йўллаш уни ушбу фаолиятга жалб этиш орқали эришилади; таълимнинг мақсади, билим олишнинг мазмуни ва таълим методлари орасида доимий боғлиқлик мавжуд бўлади; таълимнинг мақсади таълим мазмунини ва методини белгилаб беради. Таълим жараёни билан ижтимоий тизимлар ва шарт – шароитлар орасидаги қонуний алоқаларни ўрганиш имкониятини берадиган тизимли – таркибий тузилиш бизга таълим қонуниятларини ўрганиш учун етакчи методологик манба, асос деб ҳисоблаймиз. Кейин эса таълим таркибига кирадиган ўқитиш ва ўрганиш жараёнлари орасидаги алоқалари, энг охирида эса ўқув жараёнининг вазифалари, мазмуни қаралади. Таълим қонуниятлари таркибий қисм сифатида таълим жараёнига кирадиган, унинг қонуниятларидан келиб чиқадиган яхлит педагогик жараён билан кенг ижтимоий – иқтисодий жараёнларнинг ўзаро алоқаларини таҳлил этишдан келиб чиқади.

Таълим жараёнининг таркибий қисмлари: мақсадлилик, рағбатантирувчи – изоҳли, мазмуний, операцион фаолиятлари (таълимнинг методлари, шакллари) назорат, тўғирлов, баҳо, натижавий баҳолардан иборатдир. Таълим жараёниниг таркибий қисмлари педагоглар ва ўқитилаётганларнинг ўз олдига мақсад танлаш, мақсад қўйишдан тортиб, уларнинг амалга оширилиб ҳаққоний натижалар келтирилишига қадар бўлган ҳамжиҳатликларнинг ривожланишини акс эттиради. Шу билан бирга, таълим жараёнининг ушбу таркибий қисмлари педагоглар ва таълим олувчиларнинг маълум даражада белгиланган даврий ҳамжиҳатликларини назарда тутиш лозим. “Таълим тўғрисида”ги Қонуннинг мақсади – фуқароларга таълим – тарбия бериш, касб – ҳунар ўргатишнинг ҳуқуқий асосларини белгилаш ҳамда ҳар кимнинг билим олишдан иборат конститутцион таъминлаш. “Таълим қонунлари:  Ўзаро боғлиқлик қонуни – таълим – тарбия жараёнида иккита руҳий ҳаракатнинг ўзаро боғлиқлигидаги ривожланиш қонуни. Бу қонун бўйича таълим – тарбия жараёни таълим берувчи ва таълим олувчи руҳининг бир йўналишдаги ҳаракатини тақозо этади. Бу қонунга биноан, таълим – тарбия жараёнини ташкил қилувчи икки шахсдан бирининг ҳаракати иккинчисиники билан мос келмаса, таълим – тарбия жараёни содир бўлмайди. Бунда дарсни самарали ташкил қилиш ва уни сифатли, мазмунли амалга ошириш учун педагог синфда ёки аудиторияда бир хилдаги ҳолатни, яъни, билим бериш ва билим олиш ҳолатини шакллантириш керак;  Машқ қонуни – қонун бўйича, эгалланган билимни кўникма, сўнг малакага айлантиришда, машқни иложи борича тез амалга оширишни тақозо этади;  Интенсивлик қонуни – бу қонун бўйича, машқлар жавоби қанчалик интенсив равишда бўлса, шунчалик тез ўзлаштирилади;

 Ассимиляция қонуни – бўйича ҳар бир янги “туртки” қайтар реакцияни вужудга келтиради, дейилади. Шунинг учун эгаллаган билимни қайтариш йўли билимни “туртиб” туриш керак, дейилади;  Натижавий қонунда – реакция ижобий бўлса, билим мустаҳкамланади, агар салбий бўлса, хотира уни ўчириб ташлайди, дейилади [1] . Таълим тамойиллари – таълим берувчининг фаолиятини ва таълим олувчининг билиш фаолияти хусусиятини белгиловчи асосий бошланмалардир. Таълим тамойиллари таълим берувчи ва таълим олувчи фаолиятининг муҳим ички томонларини акс эттиради ҳамда турли формада, турли мазмунда ва ҳар хил йўсинда ташкил этиладиган таълимнинг самарадорлигини белгилайди. Шунинг учун таълим тамойиллари таълим беришнинг маълум объектив қонуниятларини ўзида акс эттиради. Олимларнинг таълим тамойилларининг сони ва номи тўғрисидаги фикрлари бир – биридан фарқ қилса ҳам, аммо, уларнинг мазмуни ва ўқитиш қонуниятларини тушуниш анъанаси асосан бир хилдир. Бинобарин, қуйидаги таълим тамойиллари тизимини таклиф қилиш мумкин: таълимнинг устиворлиги, таълимнинг демократлашуви, таълимнинг инсонпарварлашуви, таълимнинг ижтимоийлашувчи, таълимнинг миллий йўналганлиги, таълим ва тарбиянинг узвий боғлиқлиги, иқтидорли ёшларни аниқлаш, юқори даражада билим олишлари учун шарт – шароитлар яратиш кабилар. Жамият талаб қилаётган узлуксиз таълимга тегишли бу қонун – қоидалар, ўқитиш, билим бериш, яъни таълим жараёнига самарали таъсир кўрсатади. Педагогика таълимнинг илмий – назарий, услубий асослари алоҳида ўрганилади. Таълим тамойиллари ўқув юртлари олдида турган улкан вазифалар асосида белгиланади. Улар ўзаро бир – бири билан мустаҳкам боғлиқ ҳолда бир тизимни ташкил этади, ҳар бир дарсда дидактик тамойилларнинг бир нечтаси иштирок этиши мумкин. Улар таълим олдида турган асосий мақсадларни ҳал этишга ўз ҳиссасини қўшади. Таълим тизими ислоҳ қилинаётган ҳозирги жараёнда таълим олувчиларга мустаҳкам билим бериш,

уларни эркин, мустақил фикрлай оладиган инсонлар қилиб тарбиялашда, таълим тамойилларининг моҳиятини чуқур англаш ва ҳаётга татбиқ этиш муҳим муаммолардан биридир. Ўқув юртида бериладиган билим илмий ҳарактерга эга бўлиши, фан – техниканинг сўнгги ютуқ ва кашфиётларини ўзида ифода этиши лозим. Шундай экан таълим олувчи илм – фандаги янгиликлардан хабардор бўлиши лозим, чунки ўқув фанлари ҳам илм – фан асосида яратилади. Ўқитишнинг илмий тамойиллари таълим жараёнида таълим олувчиларни ҳозирги замон фан – техника тараққиёти даражасидаги олий билимлар билан қуроллантириш, айниқса таълим олувчиларни илмий тадқиқот усуллари билан таништириб боришга қаратилган. Илмийлик таълимнинг мазмунига ҳам, усулларига ҳам алоқадордир. Шундай экан, билим, илм – фан билан ўқув предмети ўртасида ҳамкорлик ўзаро боғлиқлик бўлишига эришиш лозим. Таълимнинг ҳамма босқичларида илмий изоҳлардан фойдаланмоқ лозим. Назарий билимларни амалиёт билан, турмуш тажрибалари билан боғлаб олиб бориш таълимнинг етакчи қоидаларидан ҳисобланади. Таълим – тарбия соҳасидаги ютуқлар, энг аввало, назарий билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлигига асосланади. Шундагина таълим олувчи ўрганаётган ўқув – материалининг туб моҳиятини тушуниб етади ва амалиётда улардан фойдалана олади. Бунинг учун таълим берувчи таълим жараёнида таълим олувчиларнинг фаол иштирок этишларига эришмоғи лозим. Фаол иштирок эса билимларни онгли, тушуниб ўзлаштиришга олиб келади. Таълимдаги онглилик ва фаоллик таълим олувчилардаги кўтаринки кайфият, кўпроқ билишга интилиш, мустақил фикрлаш ва хулосалар чиқаришга ундайди. Билимларни онгли ва фаол ўзлаштириш ўзиқтиш жараёнининг психологик томонларида ўз ифодасини топади. Ўқитишда назарий билимлар қанчалик қатъий баён этилса, таълим олувчиларнинг фикр юритиши ҳам шунчалик аниқ ва равшан бўлади ва ўқув материалларини онгли ўзлаштириш даражаси ҳам ошади. Таълим тизими

ислоҳ қилинаётган ҳозирги жараёнда ёшларнинг мустақил фикр юритиши, мустақил суръатда билим олишга интилиши талаб қилинади. Бунинг натижасида билимларни ўзлаштириш жараёни ижодий тус олади. Бундай шароитда таълим берувчи таълим олувчининг машғулотларга муносабати ва бу жараёнда ўзини қандай тутишга эътибор бермоғи лозим. Ёшларни ўқиш истаги таълим жараёнининг зарурий ва мантиқий қисмидир. Шундай экан, таълимнинг самарадорлиги таълим берувчининг таълим олувчиларнинг ўқишга изчил ва мунтазам қизиқтириб боришига боғлиқдир. Бунинг учун таълим берувчи, уларни ўқишга ижодий муносабатда бўлишга, мустақилликка, ишчанликка одатлантириши лозим. Таълим жараёни, унинг мазмуни унда кўтарилган ҳаётий масалалар ёшлар тарбиясига ижобий таъсир кўрсатади. Шу сабабли таълим шахс – шаклланишининг асосий манбаидир. Умуман, билимлар воқеаликнинг ҳақиқат инъикосидир. Аммо, воқеликнинг ҳар қандай тарзда тўғри акс эттирилиши илмий билим бўла олмайди. Масалан, мактаб ёшига етмаган бола теварак – атрофидаги дунёни тўғри билади, лекин ундаги инъикос етарлича чуқурмас, шунинг учун унинг билимларини илмий билим деб бўлмайди. Теварак – атрофни ўраб олган дунёнинг қонуниятларини, нарса ва ҳодисаларнинг ички муҳим хоссаларини ва ўзаро алоқаларини акс эттирувчи билимларгина илмий ҳисобланади. Бу билимлар ақлий жиҳатдан ўзишга ҳал қилувчи ижобий таъсир кўрсатади, чунки улар ҳозирги замон фани, техникасини ишлаб чиқаришни, маданият ва санъатни ўзлаштириш имкониятини беради. Таълимнинг илмийлиги таълим олувчининг ўқув материалидаги қонуниятларини акс эттириши, тушуниши ва ўзлаштириши учун тўғри шароит яратиш мақсадида зарурдир. Ўқитиш, тарбия бериш деганда биз таълим ва тарбиянинг бир – биридан ажралмаслигини тушунамиз. Шундай экан, мактаб обрўси, ўқитувчи обрўси, аввало, дарсда шаклланади. Тил ва адабиёт дарсими, математика дарсими ҳар

доим уларнинг тарбиявий имкониятларини кўра билиш, тарбия усулларидан фойдаланиш лозим. Таълим олувчилар илмий билимларни ўзлаштирар экан, унинг дунёқараши ҳам, иродаси ва ахлоқий сифатлари, иймон – эътиқоди ва қобилияти ҳам ўсиб ривожланиб боради. Таълимнинг тарбиявий имкониятларидан фойдаланишда таълим берувчи аввало, таълимни усулбий жиҳатдан тўғри ташкил этишга, ўқув материалларининг мазмуни билан боғлиқ тарбиявий мақсадларни аниқ белгилашга ва билим олишга қизиқтира олишга боғлиқдир. Шу билан бирга, таълим берувчининг таълим олувчилар олдидаги обрў – эътибори ҳам муҳим тарбиявий аҳамиятга эгадир. Ўқитиш жараёнини кўргазмали ташкил қилиш зарур. Ҳам эшитиш, ҳам кўрсатиш орқали ўқув материалларини идрок қилиш, уларни онгли ва пухта ўзлаштириш, билимларни турмушдаги заруриятини англаб етишларига асос солади, диққатни барқарорлаштиради. Шунинг учун кўргазмали материаллар ўрганилаётган мавзунинг мазмунига мос келиши, таълим олувчининг ёши ва билим даражасига мувофиқлашган бўлиши ҳамда улардан фойдаланишнинг самарали йўл ва воситалар ишлаб чиқилган бўлиши лозим. Билимлар турли йўл, воситалар орқали пухта ўзлаштиргандагина, у мустаҳкам эсда қолади, бу эса ўқув материалларини онгли ўзлаштиришга, назария билан амалиётни боғлашга, кўрсатмаликка амал қилишга ва билимларни такрорлаш орқали мустаҳкамлашга боғлиқдир. Таълимнинг бош мақсади эса билимларни тизимли ва пухта ўзлаштиришдир. Юқоридаги қайд этилган таълим тамойилларининг умумий тавсифлари муайян таълим тамойиллари ҳақида ихчам мукаммал маълумот беришга асос бўла олади. Қуйида улар тўғрисидаги маълумотларни келтирамиз. Таълим тамойиллари:  Таълим мазмунини унификациялаш ва табақалаштириш тамойили – таълим мазмунини унификациялаш ва табақалаштириш, биринчидан , маълум бир йўналиш бўйича мутахассис тайёрланаётганда уни

бир неча тур модификацияни (хилларини) тайёрлаш имконини берувчи унификациялашган ўқув режаларини тизимни кўзда тутса, иккинчидан , умумтехник ва умум педагогик ҳамда махсус предметлар мазмунини табақалаштириш, ижтимоий ишлаб чиқариш ривожланиши анъаналарини ҳисобга олади [4];  Таълим – тарбия тизими ва узвийлик тамойили – бу таълим – тарбияда қатъий мантиқий изчилликка риоя қилиш керак бўлган жараёндан иборат бўлиб, бунда ўрганилган билимлар ва шаклланган тасаввурлар олдинги ўрганилганлардан келиб чиқади, уларни мустаҳкамлайди, чуқурлаштиради ва кейинги таълим – тарбиявий жараёнга замин ҳозирланади. Мазкур тамойил ўқиш жараёнида дидактиканинг умумийликдан хусусийликка (дедукция) ва аксинча хусусийликдан умумийликка (индукция) қоидасини ва ўқув фанларининг бир – бири билан узвий боғлиқ бўлишини таъминлайди;  Таълим – тарбиянинг амалиёт билан боғлиқлиги тамойили – бу таълим мазмунининг амалда ўз ифодасини топиш жараёни билан узвий боғлиқ бўлиб, унда тарбияни ҳаёт билан узвийликда олиб боришлик жараёни қаралади. Ушбу тамойил дидактиканинг асосий қоидаларидан бири бўлиб, руҳий ҳодисалар билан яхлит таълим – тарбия жараёнини ташкил этади;  Таълим ва тарбиянинг бирлиги тамойили – бу кишиларга билим ва тарбия бериш жараёнидан иборат бўлиб, унда эгалланган билим ва кўникмаларни ҳаётга қўллай олишга ўргатилади ҳаётда таълим олувчиларнинг ҳам интеллектуал, ҳам маънавий жиҳатдан уйғунликда ривожланиши таъминланади. Яхлит таълим – тарбия жараёнида икки ўзаро боғлиқ жуфтлик, яъни, билим бериш ва тарбиявий кўникмаларни шакллантириш ҳамда шаклланган таълимий – тарбиявий билимлар ва кўникмалар бўйича фаолият кўрсатишга ўргатиш, объектив борлиқдаги қонуниятларни ўрганиш ва унинг амалий муносабатларини таркиб топтиришда намоён бўлади. Шу сабабли таълим олувчиларга билим беришда

эгаллаган билимни амалда ишлатишга ўргатиш, яъни, тарбиялаш жараёни ҳам уйғунликда олиб борилмоғи лозим бўлади;  Таълим – тарбиянинг мунтазамийлик ва давомийлик тамойили – бу таълим – тарбиядаги зарур физиологик – психологик қонуният ҳисобланиб, у билимни мантиқий боғлиқликда ўрганишни таъминлаб беради. Бу тамойил ҳар бир фан бўйича тузилган ўқув режа ва дастурларда дастурий ва услубий тавсияномаларни яратишда тадбиқ этилади. Амалиётчи ўқитувчи ўқув режа ва дастурларидан четга чиқмаслиги лозим. Бу қонуният тушунчалар, далиллар ва бошқа фикрлар орасидаги, уларнинг тадрижидан келиб чиққан алоқадорликлар қонун ва қоидалар билан амалий ишларни бажариш ўртасидаги мантиқий боғлиқларни ўрганиш орқали амалга оширилади. Бу қонуният ўқиш фаолиятини ташкил этишнинг асоси ҳисобланади. Унга амал қилмаслик таълим олувчилар тафаккурида ўзаро боғлиқ бўлмаган узуқ – юлуқ билимларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Бундай билимлардан кишининг ижтимоий моҳиятига наф бўлмайди, улар тафаккурни чарчатади холос [1];  Таълим – тарбияда онглилик ва фаоллик тамойили – таълим олувчилар олаётган билимини ҳаётда қўллай билишлари учун таълим бериш жараёнини фаол фикрлашга айлантириш керак. Бунда ўқитишни шундай ташкил этиш керакки, таълим олувчилар билимларини машғулотларда онгли ва фаол қатнашиб эгаллаб олишсин. Шунда талабаларда онг ўсиб, ижтимоий ташаббускорлик ва ўқув фаолиятида мустақиллик таркиб топади. Таълим – тарбиянинг онглилик тамойили таълим олувчиларда таъриф, тушунча ва қоидаларни ёдлаш ва эсда сақлаш билан уларни эгаллаш эмас, балки бу билимларни, ҳаётий ҳодисалар, жараёнлар билан боғлиқ бўлган мазмунини тушунтиришларини талаб этади. Билимларни онгли равишда ўзлаштириш таълим олувчиларда билимларга нисбатан маълум муносабат ҳосил қилишни, ҳиссий кечинмалар уйғотишини ўз ичига олади. Бу тамойил тафаккурини шакллантирувчи қоида бўлганлиги учун муаммони мустақил

ҳал қилиш мақсадида дарсда таълим олувчиларга муаммоли вазиятлар тавсия этилади [2].  Таълимда ўқув фаолиятини яхлит шакллантириш тамойили – таълим олувчиларнинг диққатини бошқариш, уларга бажариладиган ишларни тушунтириш, зарурий эҳтиёж – мотивацион ҳолатларни фаоллаштариш, фаолиятга ёрдам бериш, тузатиш киритиш жараёни ва таълим олувчилар ўқув фаолиятининг натижасини баҳолаш жараёни [7];  Таълимни илмий асосда ташкил этиш тамойили – таълим олувчилардаги ўқитиш ишларини фаоллаштирадиган, онгини ўстирадиган, уларни мустақил билим олишга йўналтирадиган усулларга ўргатади ҳамда педагогик, техник атамалардан тўғри фойдаланишга одатлантиради;  Таълимнинг кўргазмалилик тамойили – бу ўрганилаётган ҳодиса ва воқеаларни жонли идрок этиш асосида ўзлаштиришни кўзда тутади. Бу тамойил ўқув материалини аниқ образлар орқали бевосита идрок қилишни таъминлайди. Таълим жараёнида кўргазмали воситалардан тўғри фойдаланиш талабаларнинг педагогика, психология, тарбиявий ишлар методикаси, ўқитиш услубияти ва техникага оид фанларни пухта ўзлаштириб олишга, уларда малака ҳосил бўлишига ёрдам беради. Агар кўргазмали қурол бирор фикрни билдириш учун ёрдамчи восита бўлса, нутқ асосий қурол ҳисобланади. Кўргазмали қурол кузатишни ривожлантириш учун қўлланилса, нутқ қисқа бўлиб кузатишнинг мақсад ва вазифаларини амалга оширишга қаратилган бўлади [4] ; Демак, таълимнинг кўргазмалилик тамойили – бу таълим жараёнидаги сифатни таълим оширишга, талабаларнинг билим олишларини осонлаштиришга (ойдинлаштиришга) қаратилган фаолият бўлиб, унда талабалардаги ўрганилаётган жараёнларни (нарса ва ҳодисаларни) бевосита ҳиссий – амалий жиҳатдан идрок қилиш асосида билимларни онгли равишда ўзлаштириш жараёнига асосий эътибор қаратилади. VI. МАВЗУНИ МУСТАҲКАМЛАШГА ОИД АМАЛИЙ ТОПШИРИҚЛАР:

1. Таълим жараёнини ягона динамик тизим деб аташга асос бўладиган жараённи мисол келтиринг ва уни нима учун динамик тизим деб аташимизни асосланг. 2. Нима учун таълимни борлиқни билшнинг асоси деймиз. Бунда сезиш ва идрокнинг аҳамиятини қандай баҳолайсиз. 3. Ўқитиш жараёнида билимнинг ўрнини баҳолаш деганда нимани тушунасиз. Аниқ далиллар асосида тушунтириб беринг. 4. Шарқ ва Ғарб мутафаккирларининг таълим соҳасидаги ғояларининг замонавий педагогика ривожига таъсирини қандай баҳолайсиз? Аниқ далиллар асосида асослаб беринг. . Таълим, таълим берувчи ва таълим олувчини таълим жараёнидаги уйғун фаолиятни қандай тушунасиз? 6. Ўқитишга нима учун таълимий, тарбиявий ва ривожлантирувчи вазифалар қўйилади? 7. Таълим қонуниятларининг муайян фанларни ўқитишдаги аҳамиятини изоҳлаб беринг. 8. Таълим тамойиллари ўқитиш жараёнида қандай вазифаларни бажаради. Аниқ бир мавзуни ўрганиш жараёнида изоҳлаб беринг. VII. ТАЪЛИМ ОЛУВЧИЛАРНИНГ МАВЗУ БЎЙИЧА ЎЗ – ЎЗИНИ ТЕКШИРИШГА ОИД САВОЛЛАР: 1. Таълим ва таълим жараёнидаги умумийлик ва хусусийлик қандай? 2.Ягона динамик тизим нима? Айнан динамик педагогик тизим деганда нимани тушунасиз? 3. Нима учун таълим борлиқни билишнинг асоси деб юритилади? 4. Таълим тизимининг ташкил этувчилари ва уларнинг ўзаро боғлиқликлари ҳақида хулосавий фикрлар деганда нимани тушунасиз? . Мутафаккирларнинг таълим тўғрисидаги ғоялари ҳозирги таълим тизими учун дидактик асос бўла оладими?

6. Таълим қонуниятлари билан таълим тамойиллари орасида боғлиқлик борми? Агар бўлса улар қандай кўринишларда учрайди. 7. Ўқитиш вазифалари (таълимий, тарбиявий ва ривожлантирувчи)га доимо эътибор бериш керак деб ўйлайсизми? 8. Таълим, таълим берувчи ва таълим олувчилар ҳамкорлиги – самарали таълим жараёнининг асоси сифатида деганда нимани тушунасиз? VIII. МАВЗУНИ ЎРГАНИШ БЎЙИЧА ИЖОДИЙ ЁНДАШУВНИ АМАЛГА ОШИРИШГА ОИД ТАВСИЯЛАР:  таълим жараёнининг умумий қонуниятларини муайян фан (мавзу)ни ўрганишда фойдаланишни амалга ошириб кўриш керак. Бу орқали таълим олувчининг интеллектуал салоҳиятини оширишга ва қўлланилаётган қонунни пухта ўзлаштирганликка эришилади;  таълим тизими ва жараёни жамият тараққиётига мос ҳолда ўзгариб, такомиллаштирилиб турганлиги сабабли ҳам уни динамик тизим дейилади. Ушбу жараённи индукция тадқиқот усули ёрдамида янада такомиллаштириш мумкин. Сиз уни айрим тушунчани шаклланиш тараққиёти мисолида кўриб чиқинг;  мутафаккирларнинг таълим тўғрисидаги ғояларидан таълим назариясида дидактик асос сифатида фойдаланиш мумкин ва шу орқали ўрганилаётган манбани чуқур ва ҳар томонлама ўрганишга эришилади. Сиз ҳам муайян йўналиш бўйича таълимнинг тарихий илдизлари кетма – кетлигини асослаш борасида ижод қилиб кўришингиз мумкин;  таълим, таълим жараёни, таълим берувчи ва таълим олувчилар уйғунлиги асосидаги ижодий фаолият ниҳоятда истиқболлидир. Сиз уни ўқитиш технологияларини жорий этишда қўлласангиз режалаштирилган мақсадга эришиш кафолатланади;  таълим қонуниятларини амалиётга қўллашда айрим оралиқ хулосаларга эришилади. Бу эришилган хулосани ифодалайдиган қонуниятни

таълим қонунлари қаторига киритса бўладими ёки уларни аксиома деб олаверса бўладими;  таълим тамойиллари уни амалиётга жорий этишда мақсаддан четланмасликка шароит яратади. Бу таълимнинг амалийлик ва илмийлик тамойилларидан мақсадга мувофиқ фойдаланиш лозимлигини кўрсатади. Сиз буни муайян бир мавзни ўрганишда синаб кўринг. Хулосавий фикрингизни ёзиб яна бир ўқиб чиқинг.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ: 1. Зиёмуҳаммадов Б. Педагогика. Ўқув қўлланма. – Тошкент: 2. Зиёмуҳаммадов Б. Комилликка элтувчи китоб. – Тошкент: Турон – Иқбол, 2006. – 299 б. 3. Зуннунов А., Маҳкамов У. Дидактика. – Тошкент: “Шарқ” нашриёт – матбаа акциядорлик компанияси бош тахририяти, 2006. – 128 б. 4. Исмоилова З. Тарбиявий ишлар методикаси. – Тошкент: Истиқлол, 2003. – 150 б. 5. Рапацевич Е.С. Педагогика: Большая современная энциклопедия. – МИНСК: Соврем. Слова, 2005. – 720 с. 6. Турғунов С.Т., Мақсудова Л.А. Умумий ўрта таълим муассасаларида ташкил этиладиган педагогик жараёнларнинг ўзига хос хусусиятлари // Узлуксиз таълим. – Тошкент: 2009. - № 6. – Б. 14 – 19. 7. Тўрақулов О.Х. Ахборотлаштирилган таълим муҳитини яратишнинг методологик асослари. – Тошкент: 2010. – 242 б. 8. Тўрақулов Х.А. Педагогик тадқиқотларда ахборот тизимлари ва технологиялари. – Тошкент: Фан, 2006. – 240 б. 9. Ғайбуллаев Н.Р., Ёдгоров Р., Маматқулов Р. Педагогика. – Тошкент: 2005. – 176 б. 10. Ҳасанбоев Ж. ва бошқалар. Педагогика. Ўқув қўлланма. – Тошкент: Фан, 2006. – 282 б. www.ziyonet resursidan foydalanildi

O'xshashlar

Таълим жараёни ягона тизим сифатида

Таълим жараёни яхлит тизим сифатида. Таълим тамойиллари

Таълим жараёни. Дидактика хакида тушунча

Ўқитиш жараёни таълим мазмуни ва воситалари

Таълим жараёни психологияси. Укув фаолиятини бошкариш