Таълим методлари ва воситалари 1 - Pedagogika - Referatlar

Таълим методлари ва воситалари 1

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

111 KB

Ko'chirib olish

Таълим методлари ва воситалари РЕЖА: 1.Таълим методлари ва усуллари ҳақида маълумот. 2. Ҳозирги замон дидактикаси ва хусусий методикасида таълим методларини тавсифлашга турлича ёндашувлар. 3. Таълим методлари ва воситаларининг тавсифи. 4. Шарқ мутафаккирларининг таълим методлари ҳақидаги фикрлари. 5. Турли ёш гуруҳларида таълим методларини қўллашнинг ўзига хос хусусиятлари. 6. Таълим методларини фаоллаштириш йўллари. Мустақил иш ва уларнинг турлари. 7. Ўқитувчининг педагогик маҳорати тажрибасида таълим методлари самарадорлигини ошириш йўллари.

КИРИШ Инсонни ҳар томонлама баркамол қилиб тарбиялаш халқимизнинг азалий орзуси бўлиб, аждодларимиз маърифат, маънавият ва маданиятни қандай қилиб ёш авалодга ўргатиш - уларни комилликка етаклаш йўллари, қонун – қоидаларини мутассил излаганлар. Бу эса педагогика фанининг майдонга келишига сабаб бўлган. Чунки, инсоннинг маърифатли ва маънавий комилликка эришиши педгогика фанининг етакчилигида амалга оширилади. Маълумки, мамлакатимиз тараққиёти ва келажаги таълим – тарбия соҳасидаги юқори самарадорликка эришишга, уларнинг жаҳон таълими талаблари билан мослиги ва амалий ҳаётдаги ўрнини қай даражада топаётганлигига боғлиқ. Шу маънода таълим–тарбия бериш бўлажак мутахассисларни янгича шароитларда ишлашга тайёрловчи инновацион жараён бўлиб, олдинги эгаллаган билимлар асосида ижобий педагогик самараларни берувчи янгича ёндошув технологияларини яратиш ва жорий этишдан иборатдир. Бу талабларни бажариш таълим - тарбия жараёнини илм - фан ва техника – технологияларнинг энг сўнги ютуқлари асосида, замон талабларини ҳисобга олган ҳолда ташкил этиш муаммоси мавжудлигини таъкидлайди. Таълим-тарбия со ҳ асида Республикамизда қатор тадбирлар амалга оширилмоқда. Жумладан, «Таълим тўғрисида» ги қонун, «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» ва жаҳон таълими андозлари талабларларига мос келувчи «Давлат таълим стандартлари» да давр билан ҳамнафас, яъни «Интеллектуал аср»нинг фаол иштирокчиларини тайёрлаш кўзда тутилган. ХХI асрнинг фаол иштирокчиси эса кенг маънода таълим – тарбия ва уларнинг ривожланиши ҳақидаги маълумотлар билан боғланган ҳолда баркамол шахсни вояга етказишдек инновацион жараёни ўзида мужассамлаштиради.

1. Таълим методлари ва усуллари ҳақида тушунча. Таълим жараёнининг муваффақияти унинг шаклигагина эмас, балки қўлланилаётган методлар самарадорлигига боғлиқ бўлиб, у таълим назариясида асосий ўринлардан бирини эгаллайди. “Метод” юнонча “ metdos ” деган сўзни англатиб, у “йўл”, тадқиқ қилиш каби маъноларни англатади. Таълим методи таълим жараёнида ўқитувчи ва ўқувчиларнинг аниқ мақсадга эришишига қаратилган биргаликдаги фаолиятдир. Таълим методлари ўқитишнинг ўз олдига қўйган мақсадларига эришиш усулларини ҳамда ўқув материалини назарий ва амалий йўналтириш йўлларини англатади. Ўқитиш методлари таълим жараёнида таълим берувчи ва таълим олувчи фаолиятининг қандай бўлиши, ўқитиш жараёнини қандай ташкил этиш ва олиб бориш кераклигини ҳамда шу жараёнда таълим олувчилар қандай иш ҳаракатларини бажаришлари кераклигини белгилаб беради. Шунингдек, таълим методи ўқитувчи ва таълим олувчиларнинг ўқиш вазифаларини бажаришга қаратилган назарий ва амалий билиш фаолияти йўлидир. Таълим жараёни ва унинг натижалари таълим берувчининг таълим олувчилар билиш фаолияти ҳаракатини белгиловчи иш усулларига боғлиқ. Шу сабабли доимо педагогикада таълим методларига таълим берувчининг иш усуллари ва таълим олувчиларнинг билиш фаолияти усуллари деб қараладики, бу усулларнинг ҳар иккаласи ҳам ўқув вазифаларини бажаришга қаратилгандир. Таълим методлари таълим берувчи ва таълим олувчилар фаолиятининг хусусиятини белгилайди. Улар таълимнинг мақсад – вазифаларига боғлиқ бўлади [5]. 2. Ҳозирги замон дидактикаси ва хусусий методикасида таълим методларини тавсифлашга турлича ёндашувлар.

Таълим методлари теварак –атрофдаги дунёни билишнинг умумий қонуниятларини тушунишга боғлиқдир, яъни улар фалсафий методологик асосга эгадир ва таълим жараёнидаги қарама – қаршиликларни, таълим жараёнининг моҳиятини ва тамойилларини тўғри англаш натижасидир. Таълим материали таълим мазмунида ифодаланган илмий фикр мантиғига боғлиқдир. Ўқув материалининг мазмуни тобора чуқурлашиб, мураккаблашиб, такомиллашиб ва илмий тус олиб бормоқда, шунинг учун таълим методлари илмий билишнинг мантиғи ва методларига тобора кўпроқ боғлиқ бўлиб бормоқда. Замонавий илм – фан ва техника – технологияларнинг ривожланиши билан таълим методларига бўлган муносабат ҳам ўзгариб, такомиллаштиб, замонавийлашиб боради ва улар ҳозирги замон дидактикаси ҳамда хусусий методикалардаги таълим методлари билан уйғун ҳолда шакллантирилиб борилади. Шу сабабли ҳам унга турлича ёндашувлар бўлиши ҳам табиийдир. Бунда айниқса дидактик ҳарактерга эга бўлганлари муҳим аҳамият касб этади ва улар педагогик назария доирасида амалга оширилмоғи лозим. Бу борада таълим методлари назарий жиҳатдан яхши асосланган бўлиши ва педагогик назариядан келиб чиққан бўлиши керак ҳамда унинг амалий аҳамиятига албатта эътибор қаратилади, чунки таълим методлари амалда қўлланилмаса у фойдасиз бир нарсага айланади. Маълумки, таълимнинг амалий йўналганлиги таълим методларининг энг муҳим талабларидан биридир ва у доимо замон талабидаги долзарб йўналишдир. Демак, таълим методларида педагогик назариянинг амалиёт билан боғлиқлигини таъминлашга қаратилган ёндашув ҳар доим зарур ва керак. Назария қанча чуқур ва илмий бўлса, таълим методлари ўшанча самарали бўлади. Педагогик қарашларда назария қанча кам ифодаланган бўлса, таълим методлари бу назарияга шунча кам боғлиқ бўлади. Педагогика фани мактаблар ва таълим берувчиларнинг илғор иш тажрибаларини умумлаштиради, анъанавий таълимнинг илмий асосларини

кўрсатиб беради, ўқитишнинг замонавий, самарали методларини ижодий равишда излаб топишга ёрдам беради. Шу сабабли ҳам таълим методлари олдига қуйидаги асосий талаблар қўйилади: 1). Ўқув материалини ўрганиш йўли фикр юритишнинг дидактик материалистик усулларини, миллий мафкурага ҳамда миллий қадриятларга асосланган ахлоқ, хулқ – атворнинг иродавий сифатларини шакллантиришга олиб келиш керак. Шу талаб нуқтаи назаридан қараганда, таълим методи тарбияловчи ҳарактерда бўлиши, яъни билимларни ўзлаштиришгагина эмас, балки таълимнинг тарбияловчилик имкониятларини ишга солишга ҳам ёрдам бериши керак. 2). Таълим методи илмий далиллар билан равшан ва аниқ асосланган бўлиши лозим. Ана шунда таълим берувчиси, бу метод билан ишлашда қандай вазифаларни қўйиб, ҳал қилиш мумкинлигини ва қандай вазифаларни амалга ошириб бўлмаслигини кўра олади. Методнинг илмийлиги таълим олувчиларнинг равшан ва аниқ фикр юритишини ҳамда материалларни ўзлаштириш жараёнидаги далил – исбот ва муҳокамаларнинг мақсади, воситалари, усулларини, шунингдек, асосий ва иккинчи даражали натижаларни ҳам билдиради. 3). Таълим методларининг тизимлилиги уларнинг самарадорлик даражасини белгилайди. Ўқув материалини ўрганишнинг ҳар қандай алоҳида олинган усули, гарчи, шу дарсда қўлланиш учун жуда қулай бўлса ҳам, ўқитишнинг бошқа методлари билан бирга қўлланилмаганда таълим олувчилар ақлининг ўқишига сезиларли таъсир кўрсатмаслиги мумкин. 4). Таълим методлари олдига муқаррар суръатда қўйиладиган яна бир талаб – уларнинг тушунарли бўлишидир. Ўқитиш йўли таълим олувчига тушунарли ва мақбул бўлиши, ўқув материалини ўрганиш усуллари эса унинг билимларни ўзлаштиришдаги ёш имконияларига мувофиқ келиши лозим. 5). Болани сезги органлари орқали билишга ўргатиш ва ўқув жараёнида кўрсатмали қуроллардан иложи борича кўпроқ фойдаланиш зарурлиги

таълим методлари олдига қўйиладиган муҳим талабдир. Таълим методларини таълимни онгли ва фаол шаклда олиб бориш тамойили нуқтаи назаридан асослаш зарурлиги ҳам муҳим талаблардан биридир. Боланинг ўқув машғулотларига онгли муносабатда бўлиши, ўқув материли мазмунини онгли равишда тушуниши, ундаги билиш фаоллиги ва қизиқишининг даражаси таълим берувчининг тушунтириш методларига ва таълим олувчиларнинг билимларни ўзлаштириш усулларига боғлиқ. 6). Таълим методлари олдига қўйиладиган талаблардан яна бири – бу билимларнинг асосли ва пухта бўлишидир. Таълим методлари яхши натижа берадиган бўлиши лозим. Таълим берувчининг тушунтириш ва таълим олувчиларнинг ўзлаштириш усули режалаштирилган ёки мўлжалланган натижани бериши керак [5]. 3. Таълим методлари ва воситаларининг тавсифи. Методлар бир қанча асосий гуруҳлардан иборат бўлиб, уларнинг ҳар бири ўз навбатида кичик гуруҳлар ва уларга кирувчи алоҳида методларга бўлинади. Ўқув – билув фаолиятини ташкил қилиш ва амалга ошириш жараёнининг ўзи эса ахборот узатиш, қабул қилиш, англаш ва ўқув ахборотларини эсда сақлашни ҳамда олинадиган билим ва кўникмаларни амалиётда қўллай олишни назарда тутишни ҳисобга олсак, биринчи гуруҳ методларига сўз орқали ахборотни узатиш ва эшитиш орқали қабул қилиш методлари оғзаки методлар; ҳикоя, маъруза, суҳбат ва бошқалар; иккинчи гуруҳ методларига ўқув ахборотларини кўргазмали узатиш ва кўриш орқали қабул қилиш методлари – кўргазмали методлар: тасвирий, намойиш қилиш ва бошқалар; учунчи гуруҳ методларига ўқув ахборотини амалий меҳнат ҳаракатлари орқали бериш (амалий методлар, машқлар, лабаратория тажрибалари, меҳнат ҳаракатлари ва бошқалар) киради. Демак, амалиётда кенг қўлланилиб келаётган таълим методларини қуйидаги кўринишда ифодалаш мумкин (1 - шакл). Ўқув материалини оғзаки баён қилиш методи баён қилинаётган маълумотларнинг тўғридан – тўғри таълим берувчининг жонли нуқти орқали

идрок қилиниши билан тавсифланади ва ана шу хусусиятига кўра таълимнинг бошқа методларидан фарқ қилади. Таълимнинг кўргазмалилик методидан амалий фаолиятда фойдаланишда намойиш этиш, тасвирлаш ва экскурсия методи билан иш кўришда таълим олувчиларни турли мавзуларда тасвирий материаллар билан ишлашга жалб этиш муҳим дидактик аҳамиятга эга. 1-шакл. Таълим методлари. Амалий машғулотлар методи, асосан ўзлаштирилган илмий билимларни мустаҳкамлаш ва уни амалда қўллай олиш, тегишли кўникма ва малакаларга эга бўлишни таъминлашга хизмат қилади. Одатда машқ қилдириш деганда илмий билим ва маълум бир иш – ҳаракатни ўзлаштириш ёки такомиллаштириш мақсадида режали равишда ташкил этилган такрорлаш тушинилади. Машқ қилдириш методи ўқув предметларининг мазмуни ва тавсифига қараб турлича олиб борилиши мумкин. Таълим олувиларнинг ўзлаштирган кўникма ва малакаларини мустаҳкамлаш ва уларнинг ижодий қобилиятларини ривожлантиришда машқ қилдириш қуйидаги талабларга амал қилиши лозим: 1. Топшириқнинг мақсади таълим олувчиларга аниқ ва равшан тушунтирилган бўлиши, мазмуни ва уни ишлаш йўллари эса пухта ўқтирилган бўлиши лозим. Т А Ъ Л И М М Е Т О Д Л А Р И Ўқув материалини оғзаки баён қилиш усули: Ҳикоя, маърза, суҳбат, дарслик ҳамда бошқа ўқув адабиётлари билан ишлаш ва ҳ.к. Амалий машғулотлар методи: машқ қилдириш методи, лабаратория машғулотлари методи, амалий машқлар методи ва ҳ.к.Кўргазмалилик методи: тасвирий, ўқув материалларини намойиш қилиш, рамзий ва схематик тасвириш материаллар, хариталар, чизмалар, диаграммалар ва ҳ.к.

2. Таълим олувчилар диққати тақдим этилаётган машққа жалб қилиниши, жамоанинг ва ҳар бир таълим олувчининг интилиш ва қизиқишлари ҳисобга олиниши лозим. 3. Топшириқ режалаштирилган (лойиҳаланган) тизим асосида ва уларни бажаришдаги жараёнларнинг изчиллигига асосланган бўлиши лозим. 4. Маълум қоида юзасидан ўзлаштирилган кўникма ва малакалар шу қоидага оид бошқа мазмундаги топшириқларни бажаришда ҳам осонлик билан қўлланилиши лозим. 5. Топшириқ берилишида таълим олувчиларни фаоллаштирилган ижодий фаолиятга йўналтирилишини ҳам эътиборга олиши лозим. 6. Бериладиган топшириқ (машқ ва шу кабилар)ни таълим олувчиларнинг белгиланган вақти ичида албатта бажара олишлигини эътиборга олиш керак ва бунда таълим олувчиларнинг интеллектуал салоҳиятига (умумий ва айрим ҳолларда хусусий интеллектуал салоҳиятига) эътибор қаратилиши машқ қилиш жараёнининг оптимал вариантларини кафолатлаш имкониятини беради. Таълим методларининг бу турида таълим олувчиларга бериладиган ёзма ижодий машқлар ва топшириқлар муҳим ўрин эгаллайди. Шунингдек, таълим олувчиларга берилидаган машқ – топшириқлар ичида коллокумлар бажариш ҳамда айрим мавзулар бўйича мустақил маърузалар тайёрлаш ва график ишларни бажариш таълим олувчиларнинг мазкур соҳадаги онгли ижодий муносабатини янада юксалтиришга дидактик асос бўлади. Лабаратория методи . Бу таълим жараёнида таълим олувчиларга атрофни ўраб турган объектив борлиқдаги нарса ва ҳодисалар, уларнинг шакли, ҳажми, таркиби, тузилиши, ўзгариши ва ривожланиши қобилиятлари ҳақида янги – янги билимлар бериш, ўзлаштираётган илмий билимларни мустаҳкамлаш ҳамда тегишли кўникма ва малакалар билан қуроллантиришда муҳим аҳамиятга эга. Демак, бу шундай таълим методики, унда таълим олувчи таълим берувчи раҳбарлигида олдиндан белгиланган режа асосида тажрибалар ўтказади ёки

амалий вазифларни бажаради ва шу жараёндаги билимни янгилайди ва тушиниб етади. Шу сабабли ҳам улар қатъий режа асосида олиб борилади. Режа таълим мазмунини таълим олувчилар томонидан тажрибалар ва амалий ишларни бажариш ҳамда ўрганишнинг кўрсатмаларини ифодаловчи таълим берувчининг ҳужжати ҳисобланади. Унда машғулот мавзуси, ишнинг мақсади, унга ажратилган вақт, машғулот мавзусининг мазмуни, машғулот бўйича адабиётлар рўйхати ўз ифодасини топади. Лабаратория методи, деярли барча фанлар бўйича таълим беришда учрайди. Айрим фанларда, яъни, физика, кимё, биология, география, касбий таълимга оид фанларда, психология, информатика ва шу каби предметларни ўрганишда эса кўпроқ қўлланилади. Улар махсус жиҳозланган лабаротория хонасида тегишли моддий – техника воситалари ва мажмуалари ёрдамида олиб борилади. Лабаратория машғулотлари хусусиятига кўра қуйидагича турларга ва шаклларга бўлинади (1 - шакл): ЛАБАРАТОРИЯ МАШҒУЛОТЛАРИ Т У Р Л А Р И Ш А К Л Л А Р И Кузатиш фаолияти орқали машғулот олиб бориш Таълим олувчилар билан омма- вий машғулот олиб бориш Тажриба ёки синов ишлари олиб бориш Таълим олувчилар гуруҳи билан олиб бориладиган машғулотлар Тегишли асбоб ёки лабаратория қуроллари ёрдамида муайян объект устида олиб бориладиган ишлар Индивидуал тартибда олиб бориладиган машғулотлар Олинган натижалар таҳлил қиланади Олинган натижалар умумлаштирилади Хулоса шакллантирилади

1-шакл. Лабаратория машғулотлари турлар ва шакллари.. Таълим воситалари . Таълим жараёнида қўлланиладиган воситалар таълим самарадорлигини сезиларли даражада оширишга хизмат қилади. Ўқитишнинг асосий воситалари – бу асосий ўқув мазмунига эга бўлган режалар, ўқув дастурлари, дарслик ва ўқув қўлланмаларидир. Ўқитишнинг қўшимча воситалари – бу таълим олувчилардаги билим, кўникма ва малакаларни шакллантирувчи масалалар, машқлар тўплами, маълумотномалар, тарқатма материаллар, кўрсатмали ва кўргазмали воситалар, дискетлар, ЭҲМ ва бошқалардир. Ўқитишни такомиллаштирувчи дастур воситалари – бу мутахассислар гуруҳи томонидан ишлаб чиқилган ва предметдаги тегишли мавзулар бўйича дарс жараёнини такомиллаштиришга имкон берувчи интеллектуаллаштирилган дастурлар ва уни амалиётга жорий этишга шароит яратувчи дастурий – техник воситалардир. Демак, таълим воситалари муайян ўқитиш методи ёки усулларини муваффақиятли амалга ошириш учун зарур бўлган ёрдамчи ўқув материалидир. Улар: асбоб – ускуналар, дастгоҳлар, лабаратория жиҳозлари, ахборот – коммуникацион технологиялари воситалари, кўрсатмали қуроллар, расмий белгилар, макетлар, дарслик ва ўқув қўлланмалари, услубий тавсияномалар ва кўрсатмалар, радио, телевидение ва интернет тармоғи ва шу кабилар. Таълим жараёнида ўқитиш воситаларидан фойдаланиш табиий ёки тасвирий кўргазма материаллари (предмет, схема, ташкилий – тузилмавий модель, диаграмма, гистограмма, суръат ва ҳ.к.), лабаратория ёки демонстрация (намойишли) машғулотларида қўлланиладиган асбоб – ускуналари, ўқув қуроллари, макетлар, шунингдек, мавзуга оид далиллар (справочник маълумотлар, таъриф, қонун, қоида, тамойил, хосса, хусусият, формула ва ҳ.к.)нинг дарс жараёнида ишлатилишини англатади.

Таълим жараёнида ва уни олиб боришнинг самарадорлигини оширишда таълим шакли, тури, метод ва воситаларининг алоҳида – алоҳида аҳамиятлари бор. Бу борада таълимда кўргазмалилик методини амалиётда жорий этишда таълим воситаларининг ўрни ва роли беқиёс бўлиб, таълимда кўргазмалилик методининг қуйидаги турларидан фойдаланилади: намойиш этиш; тасвирлаш ва экскурсия. Бундаги намойиш этиш ва экскурсия методлари таълим олувчиларнинг ўқув материалларини аниқ образлар орқали бевосита идрок қилишларини таъминлашда муҳим аҳамиятга эга. Ўқув материалларининг оғзаки баён қилиш методининг асосий турларидан бири – бу дарслик ва китоб билан ишлаш туридир. Бунда ўқув адабиётлари билан ишлаш мураккаб психологик жараёндир. У таълим жараёнида таълим берувчи томонидан баён қилинган билимларни ўқув материалларини китоб матнидан кўриб, онгли идрок қилиш фаолиятини ривожлантиришни ҳам назарда тутади. 4. Шарқ мутафаккирларининг таълим методлари ҳақидаги фикрлари. Шарқ мутафаккирларининг дидактик қарашларида ҳам таълим методлари масаласига жиддий эътибор қаратилган. Буни Ал – Хоразмий, Абу Наср Фаробий, Абу Райҳон Ал – Беруний, Абу Али Ибн Синоларнинг турли таълим методлари ҳақидаги фикрлари, қарашлари, амал қилган таълим йўналишларида яққол сезиш мумкин. Муҳаммад ибн Мусо ал – Хоразмий ўзигача бўлган таълим методларини синтезлаштиришга ҳаракат қилган. Барча мутафаккирлар каби у ҳам кўргазма – тажриба методлари, савол – жавоб методлари, малака ва кўникмаларни шакллантириш методлари, билимларни синаш методларидан кенг фойдаланилган. У “Ал – Жабр ва вал муқобола”, “Ҳинд арифметикаси ҳақида китоб”, “Синус Зижлари”, “Китоб суратард”, “Ер сатҳини ўлчаш”, “Қуёш соати

тўғрисида”, “Яҳудийлар тарихи ва уларнинг байрамларини белгилаш”, “Васиятлар китоби” каби асарларни яратган. Ал – Хоразмий математика фанининг амалий аҳамиятини юксак чўққиларга кўтара олган. Унинг буюк ихтироларидан бири – “О” (ноль) сонини яратиши ва бу орқали унинг фанга киритган буюк кашфиёти унли позицион саноқ системасининг истеъмолга киритилишидир. Булардан ташқари у олимлар дунёси фаолиятини ҳам 3 хил йўналишларга ажратади ва уни илмий жиҳатдан асослаб берадилар. Биринчи йўналиш . Ўзларигача бўлган илмий натижаларни ўрганувчи ва улар орасидаги мавжуд узилишларни улаб уларни келажак авлодга етказувчи олимлар. Иккинчи йўналиш . Ўзларигача бўлган илмий йўналишларни ўрганиш ва муайян йўналишни асл ҳолига нисбатан анчагина олдинга юксалтириш бўйича фаолият кўрсатган олимлар. Учинчи йўналиш . Фанга бутунлай янги йўналишларни киритувчи, кашфиётлар қилувчи, таълимотлар яратувчи олимлар. Абу Наср Фаробий таълимда барча фанларнинг назарий асослари ўрганилса, тарбияда маънавий – ахлоқий қоидалар, одоб меъёрлари ўрганилади, касб – ҳунарга оид малакалар ҳосил қилинади, деб ўқтиради. Булар тарбиячилар ва мураббийлар томонидан турли методлар ёрдамида амалга оширилади. Форобий таълим – тарбия ишларини назарий йўл билан амалга оширишга кўпроқ эътибор беради. Шунинг билан бирга у таълим – тарбияда рағбатлантириш, одатлантириш ва вақти келганда мажбур этиш методларидан фойдаланиш ғояларини ҳам илгари сурган. У математика, мантиқ, тиббиёт, илми нужум, мусиқа, ҳуқуқ, тилшунослик, поэтика каби соҳалар билан шуғулланган, турли тилларни ўрганган. Манбаларда ёзилишича у 70 дан ортиқ тилни билган. Форобийнинг бизгача қуйидаги асарлари етиб келган: “Фозил одамлар шаҳри”, “Бахт – саодатга эришув тўғрисида”, “Ижо ал - улум”, “Илмларнинг

келиб чиқиши”, “Ақл маънолари тўғрисида”, “Фалсафа манбалари”, “Субстанция ҳақида”, “Логикага кириш”, “Масалалар манбаи”, “Фалсафани ўрганишдан олдин нимани билиш керак” ва бошқалар. Буюк мутафаккирнинг инсон камолотига оид асарларида жамият талабларига тўла – тўкис жавоб бера оладиган ва уни тинчлик ҳамда фаровонликда сақлаб туришга хизмат қиладиган баркамол шахсни тарбиялаш хусусида фикр юритилади. Бугунги кундаги баркамол авлод тарбиясида олим ижодидан кенг кўламда фойдаланиш лозим. Абу Райҳон ал – Берунийнинг илмий билимларни эгаллаш йўллари, усуллари ҳақидаги фикрлари ҳозирги давр учун ҳам долзарбдир. Унинг фикрича таълим олувчиларга таълим беришда қуйидагиларга эътибор бериш керак:  таълим олувчиларни зериктирмаслик;  билим беришда бир хил нарсани ёки бир хил фанни ўргатавермаслик керак – бу дарс жадвалига қўйилган талаблардан бири;  узвийлик ва изчиллик;  таҳлил қилиш ва таққослаш;  такрорлаш;  материални кўргазмали баён этиш ва шу кабилар. Берунийнинг қуйидаги машҳур асарлари мавжуд: “Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар”, “Ҳиндистон”, “Геодезия”, “Минералогия”, “Тиббиётда доришунослик”, “Юлдузшуносликда бошланғич маълумотларни англаш”, “Қонуни Маъсудий” ва бошқалар. Олим томонидан 152 та китоб ёзилгани ҳақидаги маълумотлар бор. Шундан бизгача 31 таси етиб келган. Беруний таълим бериш давомида дарс жадвалидаги фанларни навбатма – навбат жойлаштиришни қуйидагича ифодалайди: таълим олувчилар бир фандан иккинчисига ўтишда улар бир боғдан иккинчи бир янги боғга ўтгандай бўлсин. Унда таълим самарали олиб борилади. Абу Али Ибн Сино таълим олувчиларни жамоа қилиб ўқитишни таъкидлайди. У таълим олувчиларни ўқитишда уларни бирданига китоб

билан банд қилиб қўймаслик керак деб ўқтиради. Шунингдек, олимнинг фикрича олиб бориладиган ўқув машғулотларнинг мазмун – моҳияти таълим олувчиларнинг ёш хусусиятларига ҳам мос келишлиги ва унда турли хил таълим методлари ва шаклларидан фойдаланиш зарур. Бу орқали таълим олувчиларининг зерикишлари олди олинади. Ибн Сино таълимоти бўйича билишда қайси методлардан фойдаланилмасин – у оғзаки ифодалаш, билимларни тушунтириш, турли кўринишдаги суҳбатни ташкил этиш, тажрибаларни уюштириш бўладими барибир, таълим олувчида ҳақиқий билим ҳосил қилиш, мустақил, мантиқий фикрлаш қобилиятини ривожлантириш, олган билимларини амалиётга тадбиқ эта олиш қобилиятини таркиб топтириш асосий мақсад бўлган. Олимнинг қуйидаги асарлари бизга маълум: “Тиб қонунлари”, “Аш шифо”, “Ал - Қонун”, “Ҳайй ибн Яқзон”, “Рисолат ат - тайр”, “Рисолат фил - ишқ”, “Номознинг моҳияти ҳақида рисола”, “Зиёрат қилишнинг маъноси ҳақида”, “Ан - Нажот”, “Донишнома”, “Китоб аш - ишорат”, “Рисолат ал - қадр”. Олим ахлоқдаги ўзгаришларни уларнинг организмидаги ўзгаришлар билан боғлаб тушунтиради. Масалан, агар ёмон хулқ одатга кириб қолса, у мижоз бузилишини келтириб чиқаради, ғазаб кучли қиздиради, қайғу кучли оздиради, хулқнинг мўтадиллиги натижасида ҳам нафс, ҳам бадан соғлом бўлади, деб ўқтиради. 5. Турли ёш гуруҳларида таълим методларини қўллашнинг ўзига хос хусусиятлари. Таълим методи психологик асосга эга . Боланинг ўқув материалини ўзлаштиришдаги ёш имониятлари ва унинг етуклик даражаси ўқитиш ва ўқиш усулларига жуда катта таъсир кўрсатади. Таълим олувчиларнинг фикрлаш фаолиятини ва шахсий хусусиятларини яхши билиш ўқитишнинг самаралироқ усулларини топиш имкониятини беради. Таълим методлари ўсаётган организмнинг анатомик – физиологик, биологик хусусиятларига ҳам боғлиқдир. Таълим олувчиларнинг билиш

фаолиятини ташкил қилишда уларнинг ёшига хос биологик ўсишни ҳисобга олиш керак. Бунга сабаб таълимнинг кўпгина жиҳатлари таълим берувчи ва таълим олувчининг иш қобилияти, чарчаши, ижодий кайфияти, жисмоний соғлиғи, мактабдаги гигена шароитлари ва шу кабиларга боғлиқдир [5]. 6. Таълим методларини фаоллаштириш йўллари. Мустақил иш ва улар турлари. Мутахассислар тайёрлашнинг шахсий фаолияти концепцияси бўйича таълим жараёнида индивидуал таълим жараёнини индивидуал – ижодий шахсни шакллантириш жараёни сифатида қарашга, шунингдек, ўқитишни нафақат ўқитиладиган фан мантиқига, балки шахснинг ривожланиши мантиқига мувофиқ ҳолда ташкил этишга имкон беради, деб қаралади. Таълим олувчининг яратувчилик (ижодий потентцион) қобилияти, унинг мулоқот қила олиш қобилиятини, таълим олиш маданиятини, таълим жараёнининг барча босқичларида самарадорлик ва сифатни оширишда ахборотлашган жамият қуриш орқали ижтимоий жамият буюртмасини бажариш (ахборот технологиялари соҳаси, ахборот таълим ҳужжатлари, фойдаланувчилари)ни ва шу каби жараёнларни ривожлантиришдаги оптимал вариантларни танлашда истиқболли натижаларни қўлга киритишни кафолатлайди. Бунинг учун таълимда инновацион технологияларни кенг жорий этишга тўғри келади ва унинг натижасида фаол таълим жараёнини амалга ошириш мумкин бўлади. Фаол таълим – бу таълим жараёнида таълим берувчи ва таълим олувчининг онгли ва фаол иштироки, мустақиллиги ҳамда ижодий қобилиятларини таъминловчи тизимий – педагогик жараёндан иборат. Фаол таълим шароитида ўзлаштирилган билим ва ҳаракат усуллари мазмунан мукаммал тизимли, мантиқан тугал ва турли ишлаб чиқариш вазиятларида қўлланишга яроқли бўлади. Бунда асосан қуйидаги таълим методларидан фойдаланилади: баҳс – мунозара; фикрлашга жалб қилиш; доскада мустаҳкамлаш; турли таълимий – касбий ўйинларни амалиётга жорий этиш ва ҳ.к.

Таълим олувчиларда фаол ўрганиш қобилияти, яъни таълим олувчиларнинг тадқиқ қилиш (ижод) ва ўрганишга қизиқишини (интилишини) юзага чиқарувчи фаолиятли ёндашув таълим методларини фаоллаштиришга асосий дидактик асос бўла олади. Таълим методларини фаоллаштириш қуйидаги таълим қонунларига эътиборни кучайтиришни тақозо этади.  Таълимда интеллектуал соҳани ривожлантириш қонуни . Бу қонун бўйича таълим олувчининг фикрлашини (билишини, ижодини), хотирасини, диққатини, ақл сифатларини (теранлик, эгулувчанлик, тежамкорлик, мустақиллик), фикрлаш кўникмаларини (ажратиш, қўшиш, таҳлил қилиш ва ҳ.к.), билишини (таълим олувчиларни қарама – қаршилик муаммоларни қуриш, саволлар қўйган фаразларни илгари суриш ва ҳ.к.), ўрганишини билишини ривожлантириш, предметга оид билим, ўқув ва кўникмаларни ташкллантиришнинг истиқболли усуллари ишлаб чиқилади ва улардан амалиётда фойдаланиш шакллари яратилади;  Таълимда ирода соҳасини ривожлантириш қонуни . Бу қонун бўйича таълим олувчидаги мақсадга интилишни шакллантириш жараёни эътиборга олинади. Унда асосан асаб ва мускулларнинг зўриқишини енга олиш, ташаббускорлик, ўз кучига ишониш, ўзини бошқара олишни ривожлантириш, билимларни ўқитиш (қандай фаолият кўрсатиш), фаолиятни ривожлантириш, уни қандай амалга ошириш ва назоратни ташқи кўникмасиз олиб бориш каби қобилиятлар ҳисобга олинади [3];  Таълимда эмацион соҳани ривожлантириш қонуни. Бу қонун таълим олувчига ўз ҳиссиётини ва руҳий ҳолатини бошқариш бўйича зарурий кўникмаларини шакллантириш жараёнидан иборат бўлиб, унда ортиқча ҳавотирни енгиш ва ўзини ҳолисона баҳолаш кўникмасига эга бўлишликни тарбиялаш муҳим ҳисобланади;[3].  Таълимни ахборотлаштириш қонуни. Бу қонун бўйича ахборотлаштирилган жамият шароитида таълим олувчиларнинг жамоатчилик ва касбий фаолиятида тўлақонлироқ самарали қатнашишига тайёрлаш

мақсадида таълим тизимининг барча компонентлари компьютерли ва ахборотли технологиялар ёрдамида яхшиланади. Таълимни ахборотлаштириш қуйидагиларни ўз ичига олади:  ўқув – услубий ишларни қайта ташкил этиш;  таълим берувчи ва унинг ролини ўзгартиришга қўйилган талаблар орттирилади;  таълим олувчи шахснинг ва уни индивидуаллаштириш хусусияти ролининг ортиши;  таълим муассасаси ролининг замонавийлашуви, ўзгариши ва унинг таълим олувчилар таркиби жойлашган жойларга таъсирини эътиборга олиш;  ахборот ресурсларининг мумкин бўлган ҳажмининг тўсатдан ортишини ҳисобга олиш;  замонавий ахборот хизмати кўрсатишга бўлган талабнинг мунтазам равишда ортиб бориши асосидаги ахборотлаштиришнинг аҳамияти ўсиши, айниқса башоратли, таълимий ва илмий ҳарактердаги йўналишнинг ривожланишини ҳисобга олиш;  бешта муҳим масалаларни ҳал қилишни кафолатлаш. Улар: таълим сифатини ошириш; таълим жараёнини қулай ҳолга келтириш асосида таълим олишни енгиллаштириш; аҳоли саводхонлиги ошишини таъминлаш; мамлакатнинг иқтисодий потентциали (қуввати) ўсишини таъминлаш; миллий таълимнинг жаҳон талими тизимига интеграциялашувини таъминлаш;  Таълимда мустақиллик қонуни. Бу қонун бўйича таълим олувчиларнинг билимларини ҳаётга қўллай олиш учун таълим бериш жараёнини фаол фикрлаш жараёнига айлантириш асосида уларда ижодий ташаббускорлик ва мустақил тафаккур, нутқ, маданияти ва илмий дунёқараш, эътиқодни таркиб топтиришнинг оптимал вариантларини ишлаб чиқилади. Юқорида қайд этилган таълим методларини фаоллаштиришга имкон берувчи таълим қонунлари мустақил ва намунали таълимдан амалиётда

фойдаланишга кенг имконият яратади. Бу айниқса таълим олувчилар билан уюштириладиган мустақил таълимда яққол сезилади. Профессорлар Р.Х.Джураев ва С.Т. Турғуновларнинг қайд этишича мустақил таълим – бу инсоннинг ўзи танлаган воситалар ва адабиётлар ёрдамида аждодлар тажрибасини, фан ва техника ютуқларини ўрганишга йўналтирилган шахсий ҳаракатлар жараёни. Бунда инсоннинг ички дунёси, ҳис – туйғулари, мустақил фикрлаш қобилияти асосий рол ўйнайди [2]. Мустақил фикрлашга ўргатиш . Ҳар қандай ўқув фани бўйича дарсликларнинг асосий дидактик ашёси матнлар, савол – топшириқлар, машқлар ёки мисол – масалалар ҳисобланади. Таълим олувчини мустақил фикрлашга ўргатишда дарслик, ўқув қўлланмалар ва таълим берувчининг алоҳида – алоҳида аҳамиятини таъкидлаш шарт эмас, балки уни мавзудаги илғор фикрлар, илмий хулосалар, амалий ҳақиқатлар, воқеа – ҳодиса ёки инсон шахсига ўз муносабатини билдиришга йўналтириш керак бўлади. Муайян фанлар бўйича таълим олувчини мустақил фикрлашга ўргатишга дарсликлардан ўрин олган, илм аҳлига, дарслик муаллифи ва таълим берувчига аввал маълум бўлган илмий ва ҳаётий ҳақиқатларни ҳар бир таълим олувчи ўзининг имконияти доирасида ўз йўли билан ангатилади. Дарслик ёки ўқув қўлланмалардаги ёки таълим берувчи томонидан қўйилган савол – топшириқлар таълим олувчини матн мазмунини ҳикоялашга (айрим ҳолларда ёдлаб олишга) мажбурламаслиги керак. Демак, мустақил таълим – бу олинган билим кўникма ва малакаларни мустаҳкамлаш, қўшимча маълумот ёки материалларни мустақил ўрганиш мақсадидаги ўқув шакли. 7. Ўқитувчиларнинг педагогик маҳорати тажрибасида таълим методлари самарадорлигини ошириш йўллари. Педагогик маҳорат – таълим берувчининг устоз – мураббийлик фазилатлари, ўқитувчилик касбининг сирларини чуқур эгаллаганлиги,

инсонийлик ва истеъдоди ҳамда интеллектуал салоҳияти ва шу кабилар асосида ундаги касбий таълим, тушунча, кўникма ва малакаларнинг мукаммал шаклланган касбий фаолияти. Педагогик маҳоратдан кўзланган мақсад дарснинг сифати ва самарадорлигини оширишдан иборат бўлиб, у таълим берувчининг касбий – ижодий фаолиятидир. Бунда таълим берувчининг маҳорати таълим олувчилар ичида кимга нимадир тушунарсиз бўлганлигини тезда (ўз вақтида) илғай олиш қобилиятига боғлиқ бўлади. Педагогик маҳоратлик ўқитувчида камида қуйидаги қобилиятлар мужассам бўлмоғи лозим:  ўқитувчи дарс материалини аниқ ва равшан баён қила олиши керак;  ўқитувчи ўз таълим олувчиларини иложи борича ўрганилаётган мавзу бўйича бир хил фикрга келтира олиши керак;  ўқитувчи мавзу моҳиятини тўлиқ очиб бера олиши керак ва керак бўлганда уларга бу мавзунинг ўз касбий фаолиятидаги ўрни ва роли ҳақида тушунча бера олиши керак;  дарс давомида бефарқ ҳолда қатнашаётган таълим олувчини тезда дарс мазмунини ўрганишга жалб қила олиши керак;  ўқитувчининг дарсни яна давом эттиришини хоҳловчи таълим олувчилар сони аудиториядаги жами таълим олувчиларнинг қанча қисмини ташкил этишини баҳолаб бериш ва бу орқали ўз дарс ўтиш технологиясини такомиллаштириб бориш имкониятига эга бўлиш;  ўқитувчининг дарс мақсадига эришганлигини баҳолай билиши ва хулосалаш қобилияти ва шу кабилар. Ўқитувчининг педагогик маҳорати тажрибасида ва унинг натижасида таълим методлари самарадорлиги ошиши йўллари асосий эътиборда бўлади ва улар таълим жараёнига нисбатан турли усул, тамойил, ёндашув ва қарорлар ҳамда педагогик қобилиятлари ёрдамида амалга оширилади. Қуйида улар тўғрисидаги қисқача маълумотларни келтирамиз:

 Таълимнинг муаммони қидирув усули – таълим олувчиларнинг билимини мустақил равишда излаб топишга йўналтирилган таълимий фаолият йўли. Ушбу усулда ўқитувчиларнинг педагогик маҳоратининг асосий мазмунини таълим олувчиларга беришни сўз орқали ифодалаш, кўргазмали ва амалий усуллар ёрдамида амалга оширишлар ташкил этади. Шунингдек, ўқитувчининг педагогик маҳорати ошиши ва унинг натижавийлигини таъминлашдан муаммоли маъруза ифодаси (изоҳи) орқали мулоҳаза юритиш, исботлаш, умумлаштириш, далилларни таҳлил қилиш ва режага мос тизимлаштириш, таълим олувчини ушбу мавзудаги маълумотларни ўзлаштириши бўйича ўз ортидан эргаштириш билан бирга уни фаолроқ қилиш каби усуллардан фойдаланишлар кўзда тутилади;  Таълимнинг намойиш қилиш усуллари – бу таълимнинг дарс машғулотлари жараёнида ўқув ва кўргазмали воситалардан фойдаланиш йўлларидан иборат бўлиб, унинг асосий мақсади дарс самарадорлигини оширишдан иборатдир. Мазкур усулдан фойдаланишнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, улар сўз билан ифодалаш усули билан у ёки бу даражада уйғунлашиб кетади ва ушбу жараёнда таълим берувчининг педагогик маҳорати муҳим роль ўйнайди. Бу муҳим роль эса педагогнинг таълим воситалари билан олдиндан танишлиги орқали янада юксалади. Мазкур усул бўйича таълим беришдаги ўқитувчи педагогик маҳоратининг натижавийлигини таъминлашдан оғзаки ва кўргазмали усуллари алоқадорлигининг хилма – хил шакллари мавжудлиги ва керакли жойларда уларнинг ҳар биридан самарали фойдаланиши эътиборга олинади. Бунга сабаб таълимда мавзунинг мазмуни, мавжуд кўргазмали воситаларнинг характери ва таълим олувчилар тайёргарлик даражасидан келиб чиқиб, ҳар бир таълим жараённинг ҳолатига мос улар уйғунлигидан оқилона фойдаланиш дарс самарадорлигини таъминлашга имконият яратади:

 Таълим тамойиллари . Бу ўқиш ва ўқитиш жараёнида объектив мавжуд бўлган ва уни бир бутун қилиб турган қисмлари орасидаги зарурий боғлиқликдан келиб чиқиб, одамлар томонидан ишлаб чиқилган ва таълим жараёнида амал қилишликка тавсия этилган ҳаракатлар таркибидир. Демак, таълим тамойиллари – бу ўқитувчининг фаолиятини ва таълим олувчининг билиш фаолиятини хусусиятини белгиловчи асосдир. У таълим берувчи ва таълим олувчи фаолиятининг муҳим ички томонларини акс эттиради ҳамда турли нормада, турли мазмунда ва ҳар хил йўсинда ташкил этиладиган таълимнинг самарадорлигини белгилайди. Ана шунинг учун ҳам мазкур жараёнда ўқитувчининг педагогик маҳорати жуда зарур ва унда таълим беришнинг муҳим объктив қонуниятларини таълим тамойиллари ўзида акс эттиради. Педагогикада ўқитувчининг педагогик маҳоратини оширишга имкон берувчи кўпгина умумий тамойиллар мавжуд. Улар: онглилик ва фаоллик; кўргазмалилик; тизимлилик ва мунтазамлилик; мустаҳкамлик; тушунарлилик; илмийлик; назария билан амалиёт бирлиги; таълим – тарбиянинг бирлиги; таълим – тарбия тизими ва унинг узунлиги; педагогик технология тамойиллари.  Педагогик ёндашув бу таълим – тарбиядаги ўзаро боғлиқлик. Таркибий ва ташкилий жиҳатдан бир бутун бўлган жараён ва ҳодисаларни ўрганувчи педагогик фаолиятдир. Педагогик ёндашувлар турлари улар қўлланилаётган манбага мос ҳолда турлича бўлади. Улар ичидан педагогик технологияларнинг таълим – тарбияда кенг қўлланилиши билан технологик ёндашувга эътибор кучаймоқда. Технологик ёндашув – бу таълимнинг аниқ кутилган натижаларига эга бўлган узлуксиз жараёндир. Унинг компонентлари қуйидагилардан иборат: тизимли ёндашув асосида ўқув жараёнини лойиҳалаш; ўқув мақсадини мумкин қадар аниқлаштириш; таълим олувчиларни уларнинг ҳатти – ҳаракатлари асосида ўқитиш; тескари алоқа; билим, кўникма ва

малакаларнинг тўла ўзлаштирилиши режалаштирилган мақсадларга эришишини кафолатлаши; ўқитишнинг самарадорлигига эришиши.  Таълимнинг мулоҳазаларга асосланган қарори – бу мазкур қарорни амалга оширишдаги ўқитувчи ва таълим олувчи ўртасидаги вазифаларни белгилаш ва таклиф – мулоҳазаларни ҳисобга олиш ҳамда амалиётда фойдаланишга тавсиялаш ишлаб чиқиш натижаси. Мазкур жараён ўқитишга ҳар томонлама мос тушувчи таълим технологияларини яратишда, илғор ахборотли таълим технологияларини ҳаётга жорий этишда, қарорларни қабул қилиш бўйича таълим олувчилар вазифаларини белгилашда, қарорни жорий этишда, таклиф ва мулоҳазаларни йиғишларда мукаммал қарорлар қабул қилишга дидактик асос бўла олади. Таълимнинг мулоҳазаларга асосланган қарори илмий – педагогик, ташкилий – педагогик фаолиятда ва улар натижаларини назорат қилиш йўналишидаги ишларда қўлланилиши самарали натижаларни беради;  Педагогик қобилият – бу ўқитувчининг педагогик фаолиятга хос бўлган зарурий хусусиятлари мажмуасидан иборат бўлиб, унда шу хусусиятлар негизида педагогик фаолият билан моҳирона шуғуллана олишлик лаёқатининг шаклланганлигининг муайян даражасидир. Мазкур жараёнда, айниқса ўқитувчининг педагогик маҳорати ошиши асосидаги таълим методларининг самарадорлигини оширишда қуйидаги қобилиятлари муҳим асос бўла олади: педагогнинг билиш қобилияти; педагогнинг диққатни тақсимлай олиш қобилияти; педагогнинг истиқболни белгилай олиш қобилияти; педагогнинг касбий маданияти ва билимдонлиги қобилияти; педагогнинг касбий назокати ва кузатувчилик қобилияти; педагогнинг маънавий – маърифий маданияти ва нутқ қобилияти; педагогнинг обрў орттира олиш қобилияти; педагогнинг ташкилотчилик қобилияти; педагогнинг тушунтира олиш қобилияти; педагогнинг тўғри тушунтира олиш қобилияти; педагогнинг тўғри муомала қилиш қобилияти ва шу кабилар.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ: 1. Абдуқодиров А.А. ва бошқалар. Ахборот технологиялари. – Тошкент: Ўқитувчи, 2002. – 136 б. 2. Жўраев Р.Х., Турғунов С.Т. Таълим менежменти. – Тошкент: 3. Тўрақулов О.Х. (НД). 4. Тўрақлов Х.А. Педагогик тадқиқотларда ахборот тизимлари ва технологиялари. – Тошкент: Фан, 2006. – 252 б. 5. Ҳасанбоев Ж., Сарибоев Ҳ., Ниёзов Г., Ҳасанбоева О., Усмонбоева М. Педагогика. Ўқув қўлланма. – Тошкент: Фан, 2006. – 282 б. 6. Ҳасанбоев Ж., Тўрақулов Х.А., Ҳайдаров М., Ҳасанбоева О., Усмонов Н.Ў. Педагогика фанидан изоҳли луғат. – Тошкент: Фан ва технология, 2009. – 672 б. 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Таълим методлари ва воситалари

Таълим усуллари методлари ва воситалари

Назарий таълим методлари

Таълим воситалари 2

Ўқитиш жараёни таълим мазмуни ва воситалари