Tabiatshunoslik o’qitish metodlari - Pedagogika - Referatlar

Tabiatshunoslik o’qitish metodlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51 KB

Ko'chirib olish

Tabiatshunoslik o’qitish metodlari og’zaki metodlar Reja: 1. Tabiatshunoslik o’qitish metodlari haqida umumiy tushuncha. 2. Tabiatshunoslik o’qitish metodlarining turlari. 3. Og’zaki metodlar, mohiyati, ta‘lim jarayonida qo’llanilishi. 4. Og’zaki metodning turlari: - suhbat, hikoya, kitob ustida ishlash. 5. Og’zaki metod turlariga bo’lgan didaktik talablar.

Tayanch tushunchalar: o’qitish metodlari nima?; metodlarning ta‘lim jarayonida tutgan o’rni; metodlarning turlari; o’quv mashg’ulotlari jarayonida qo’llanilishi; og’zaki metodning turlari, ularning ta‘lim jarayonida qo’llanilishi; hikoya va suhbatning turlari; og’zaki metodning turlariga qo’yiladigan didaktik talablar. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga bilim berishda dasturda belgilangan o’quv va ko’nikmalarni singdirishda metod va metodik uslublarning o’ziga xosligi tabiatshunoslikni o’qitishning samaradorligini ta‘minlashda muhim o’rin tutadi. Maktab o’quvchilariga beriladigan bilimlar majmui ma‘lum bir metodlar asosida yetkaziladi. Bu o’quv materialining mazmuni va o’quvchilarning yoshiga mos holda tanlangan metodlar bilim egallash sifatining yuqori bo’lishini ta‘minlaydi. Metod, umuman, maqsadga erishish usulidir. O’qitish metodi bu o’qituvchining bilimlar berish va ularni o’quvchilarning o’zlashtirib olish usulidir. O’quv metodi qo’llanilayotganda o’qituvchi va o’quvchilarning o’zaro bog’langan faoliyati tushuniladi, bu jarayonda o’quvchilar bilim, uquv va ko’nikmalar egallaydilar, idrok qilish qobiliyatlari rivojlanadi, dunyoqarashlari shakllanadi. Tabiatshunoslik o’qitish masalalari orasida metodlar katta o’rin tutadi. Tabiatshunoslik o’qitish metodlari tabiatshunoslik tasavvur va tushunchalarini to’g’ri shakllantirish, ta‘lim tarbiyaning yuqori ko’rsatgichlariga erishish uni qanday o’qitish kerak degan savolga javob berishga imkon beradi. Metodlarning uch tomonlama xususiyati mavjudligini doimo nazarda tutishimiz kerak: bilimlar manbai, o’qituvchining bilim berish va o’quvchilarning o’zlashtirish faoliyati. Bilimlar manbai o’quv materialining mazmuni bilan belgilanadi, u ta‘lim jarayonida yetakchi o’rin tutadi. Bu uch belgi o’rgatish va o’rganishni bir butun jarayon sifatida tushunishdan kelib chiqadi, bunda o’qituvchining va o’quvchining faoliyati bilan o’zaro chambarchas bog’lanishda bo’ladi. Shunga ko’ra, metodlar klassifikatsiyasida

uchalasi ham asos hisoblanadi. Shu asosda to’zilgan klassifikatsiya oddiy va qulaydir: u o’quv materiali mazmunini xususiyatiga qarab metodlarni to’gri tanlash va qo’llanishga imkon beradi. Tabiatshunoslik o’qitish metodlari uch guruhga bo’linadi: og’zaki metodlar - o’qituvchining o’quv materialini og’zaki bayon qilish; hikoya, suhbat, kitob ustida ishlash. Ko’rgazmali metodlar – namoyish qilish mustaqil ko’zatishlar, sayyohatlar. Amaliy metodlar – og’zaki, yozma mashqlar, chizmalar va laboratoriya ishlari. Metodlar bilan metodik uslublarni farqlash muhimdir. Metodik uslub-bu metodning unsurlaridan biri, uning tarkibiy qismidir (ko’rgazma vositalarni, kinofilm fragmentlarini, diafilm, diapozitiv ko’rsatish, doskada sxema rasmlardan foydalanish, tajribalarni namoyish qilish, maktab o’quv-tajriba uchastkasidagi amaliy ishlar vaqtida turli xil faoliyat ko’rsatish va xokazo). Metod va metodik uslublar o’zaro chambarchas bog’liq bo’lib, bir-biriga o’tishi mumkin. Masalan, o’quvchilarning turli xil tajribalari metod hisoblanadi, lekin o’qituvchi hikoya qilayotgan paytda tajribani namoyish qilinishi metodik uslubdir. Hikoya davomida o’qituvchining diafilm namoyish qilishi metodik uslubdir. Metod va uslublar kompleks holda qo’llaniladi, ular bir-birini to’ldiradi, tabiatushoslik tushunchalarini to’g’ri shakllantirishga xizmat qiladi. Metodlarni qo’llashda o’qituvchi o’quvchilarga asosan so’zlar vositasida, zarurat bo’lsa mavzu mazmuniga mos ko’rgazmali qurollarni ko’rsatish bilan bilim beradi. Bu paytda o’quvchilarning yangi bilim olishlari uchun asosiy manba so’zlar (og’zaki nutq) hisoblanadi. Og’zaki metodning asosiy turlaridan biri – hikoyadir. Hikoya o’qituvchining jonli so’zidir. U kitob uqish, jism va hodisalarni namoyish qilish, texnika vositalardan foydalanish, badiiy adabiyotlar o’qish va boshqalar bilan uyg’unlashadi.

Hikoyada izchilikka qat‘iy hikoya qilinadi. Tabiatshunoslik mashg’ulotlarida hikoyaning aytib berish yoki ta‘riflash, harekterlash, tushuntirish, muhokama qilish kabi turlari qo’llaniladi. Aytib berish - unda konkret fakt, voqea, jarayon harakatlar haqida gapirib beriladi. Hikoya shohid (sayyoh, yosh tabiatshunos, sayyohatchi, kashfiyotlar ishtirokchisi) nomidan olib boriladi. Ta‘riflash - borliq jismlar va hodisalarning (foydali qazilmalar, o’simliklar, hayvonot dunyosi, biror tabiiy zona iqlimi xususiyatlarini) izchil bayon qilishda qo’llaniladi. Harakterlash - ta‘riflashning bir turidir, u jism yoki hodisaning belgi va xususiyatlarini sanab o’tishdan iborat (tog’, daryo va tabiiy zonalar harakteristikasi). Tushuntirish - unda yangi tushunchalar, atamalar, ma‘nosi ochib beriladi, sabab, oqibat bog’lanishi, u yoki bu narsaning mantiqiy tabiati ( nima uchun tundrada o’zun tun va qisqa kun bo’ladi, nima uchun kun va tun, yil fasllari almashib turadi) ochib beriladi. Undan barcha darslarda foydalaniladi, u muhokama qilish bilan uyg’unlashadi. Muhokama qilish - bayon qilish asosida bo’lib, unda o’quvchilarni hulosaga olib keluvchi qoida va isbotlarning izchil rivojlanishi bilan bog’liq. Hikoyaning bu turida o’rganilayotgan hodisani (masalan, tirik mavjudodning o’zgarishiga iqlimning ta‘siri, suv, metallning xususiyatlari) tahlil qilish zarurati tug’ilganda foydalaniladi. Hikoya turlari uyg’unlashtirilgan holda foydalaniladi, ammo ular bir-biriga o’tadi. O’qituvchi o’quvchilarning fikrlash qobiliyatini faollashtirish, mavzuga qiziqishlarini orttirish uchun hikoya mazmuniga mos topishmoqlar, sha‘rlar va badiiy asarlardan parchalar keltirishi mumkin. Shuningdek yuqori sinf o’quvchilarga oldindan tayyorlangan, biror hodisa noto’g’ri tasvirlangan rasmni ko’rsatishi mumkin. Masalan; rasmda daraxtlarni gullagan mevali bog’, yonida esa pishgan qovun va tarvo’zlarni olib o’tayotganligi tasvirlangan. O’qituvchi: «Bu

yerda hamma narsa to’g’ri tasvirlanganmi?»-deb so’raydi. O’quvchilar javoblarida rasmda yil fasllarining mos kelmasligini ta‘kidlaydi. (chunki, o’simliklar asosan bahorda gullaydi, poliz ekinlari esa yoz-ko’z oylarida pishadi). Hikoyaga quyidagi didaktik talablar qo’yiladi: tanlangan o’quv materialini ilmiyligiga, mantiqiy izchillik va isbotlanishiga; o’quvchilar uchun aniq, ravon va tushunarli bo’lishiga: o’qituvchi nutqining tasviriy bo’lishiga javob berishi kerak. 1-2 sinflarda hikoya 5-8 minut, 3-4 sinflarda esa 10-12 daqiqa davom etishi kerak. Hikoya jarayonida quyidagi didaktik uslublardan foydalanish muhim. I. Dars mavzusini e‘lon qilish. yangi mavzuni bayon qilish oldidan muammoli vaziyat vujudga keltiriladi. Yangi materialni o’rganish yoki tajriba o’tkazish, shuningdek, tabiatda o’tkazilgan ko’zatishlarni tahlil qilish bilan boshlanadi. II. Bayon rejasini bildirish. Bu uslub faqat o’zlashtirish jarayonini faollashtiribgina qolmasdan, balki o’quvchilarni butun bayon tizimini ko’rishga o’rgatadi, bu bilan tafakko’rning mantiqiy izchilligini rivojlantirishga, o’rganilayotgan atrof hayot faktlari yoki hodisalarning o’rtasidagi muayyan bog’lanishlarni aniqlashga yordam beradi; masalan, «Cho’l tabiati» mavzusini bayon qila turib, o’qituvchi doskaga ushbu rejani yozishi mumkin: 1) tabiiy zonalar xaritasida cho’llarning geografik o’rni; 2) cho’l iqlimining xususiyatlari; 3) yuzasi; 4) vohalari; 5) cho’lda yil fasllari. III. O’quvchilar e‘tiborini faollashtiruvchi savollarni bayon davomida berib borish. IV. O’quvchilarning idrok qilish faoliyatlarini faollashtiruvchi taqqoslash (masalan, dala, cho’l, dasht, o’rmonlarning o’simlik va hayvonot dunyosini taqqoslash va hokazolar). V. Yangi materialni bayon qilish davomida ilgari o’rganilgan mavzular turmush bilan, amaliyot bilan (masalan, «Skelet», mavzusini «Mushaklar» mavzusi bilan, jonajon o’lka tabiatini har xil zonalar tabiati mavzusi) bilan aloqasini turmushda, amaliyotda o’rganish.

VI. Hikoyaga maqol, qiziqarli material yoki kitob o’qish epizodini kiritish. O’qituvchi hikoyasini tegishli maqolani o’qigandan keyin yoki undan oldin boshlashi mumkin. Qo’shimcha materialdan foydalanish hikoyani boyitadi va konkretlashtiradi. Hikoya davomida foydalanilgan maqol, matal va topishmoqlar darsni boyitib, bayon qilayotgan materialni o’quvchilar tomonidan qabul qilib olinishini osonlashtiradi. VII. Ko’rgazmalililik (surat, jadval, texnika vositalari)ni qo’llash. Hikoya davomida ko’rgazmalilikning har xil vositalaridan foydalanish o’quvchilarda aniq tasavvurlar hosil bo’lishiga, o’rganilayotgan materialga diqqat va qiziqshni quvvatlashga, uni puxta o’zlashtirilishiga yordam beradi. Sxemalar, jadvallar, tajribalar, doska va daftardagi (atama) va hulosalar o’quv materialini o’zlashtirilishini yengillashtiradi. Qayd etilgan didaktik uslublardan foydalanish o’quvchilar aqliy faolityatini maksimal faollashtirish uchun yetarli emas. Bu vazifani bajarishga muammoli bayon qilish yordam beradi, u o’quvchilarning mustaqil faolityatiga asoslanadi, o’qituvchi tomonidan qo’yilgan masala va muammolarni hal etishdan iborat bo’ladi. Suhbat. Suhbat savolning hal qilinishida o’quvchilar va o’qituvchilarning ishtirokida harakterlanadi. Suhbatning maqsadga qaratilganligi o’quvchilar bilimini safarbar qilib, hal qilinishi kerak bo’lgan savollar bilan aniqlanadi. Suhbat natijasida o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida tegishli xulosa chiqarishlari, xulosani umumlashtirishlari kerak. Suhbat o’quvchilarga notanish bo’lmasligi lozim: hali o’quvchilar o’zlashtirmagan, bilmagan bilimlarni «aniqlash» uchun vaqtni bekorga sarflash yaramaydi. Suhbat yakunlovchi, umumlashtiruvchi va yangi bilimlarni eskilari bilan bog’lovchi darslarda alohida ahamiyatga ega. Yangi materialni tushuntirishdagi suhbat odatda o’qituvchining hikoyasi bilan birga qo’shib olib boriladi. Bu hollarda o’qituvchining savollari qonun-qoidalari va voqealar o’rtasidagi bog’lanishlarni tushunishga yordam beradi.

Suhbat buyumlarni namoyish qilish, o’quvchilarning amaliy faoliyati va mustaqil ishlari bilan birga qo’shib olib boriladi. Suhbatni o’tkazishga tayyorlanishda o’qituvchi mavzu va maqsadni aniqlab, uni o’quvchilarga yetkazish uchun ko’rgazmali materiallarni tanlab, savollarni puxta o’ylab chiqadi. O’qituvchining savollari har qanday suhbatning asosiy to’zilish elementi hisoblanadi. Suhbat o’rganiladigan materialdan kelib chiqishi va o’quvchilar e‘tiborini eng muhim ma‘lumotlarni o’zlashtirib olishiga yo’naltirishi kerak. Suhbat metodi tabiatshunoslik darslarida hikoyaga qaraganda ko’proq qo’llaniladi. Bu metodning mohiyati shundaki, u o’qituvchiga o’quvchilarni yahshiroq bilib olishga imkon yaratadi, o’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatadi, jamoa ishiga (jonli va jonsiz jismlarni ko’zatishga, darslik bilan ishlashga, o’quv telefilmlarni, kinofilmlarni ko’rishga va hokazolarga) jalb etadi. Suhbat yangi materialni o’rganishda, ko’zatishlar yoki amaliy ishga yakun yasashda, sayohatlar o’tkazishda, o’rganilgan materialni takrorlashda, shuningdek, tajribalarni umumlashtirib namoyish qilishda, tabiiy, tasviriy hamda ekran vositalari, darslik, sinfdan tashqari o’qish uchun adabiyot bilan ishlashda qo’llaniladi. Suhbatning bosh maqsadi shundaki, bunda o’qituvchi rahbarligida o’quvchilar ongida tabiat jismlari hamda hodisalari haqida to’g’ri tasavvur va tushunchalar shakllanadi. Tabiat bilan tanishtirishning birinchi bosqichida suhbat o’qituvchining savollar berishi va chaqirgan o’quvchilarning savollarga javob berishi shaklida kechadi. Keyin suhbat boyib, kengayib boradi. Masalan, o’tkazilgan amaliy ish asosida sinfga savol berib, o’qituvchi bir savolning o’ziga o’quvchilardan har xil javoblar oladi; «Kim boshqacha o’ylaydi? Kim aniqroq aytadi?» kabi savollar bilan murojaat qilib, ularni rag’batlantiradi. Natijada o’quvchilarda asta-sekin ijodiy faollikni rivojlanishi uchun zarur bo’lgan sifatlar shakllanib boradi. Bundan tashqari, suhbat o’quvchilar ishidagi kamchiliklarni to’g’rilashga imkon beradi, yakka yondashish tamoyilini amalga oshirish uchun keng imkoniyatlar ochib beradi.

Suhbatda savollar muhim ahamiyat kasb etadi. Ular qisqa, aniq bo’lishi, javobni aytib turadigan harakterda ikkilantiruvchi ma‘noga ega bo’lmasligi, bir so’z («Xa» yoki «yo’q») bilan javob berishni talab qilmasligi kerak. Masalan, jamoa qurtxonasida ipak qurti ustida ko’zatishlar (3-sinf) o’tkazilgandan keyin bajarilgan ishlarga ushbu maqsadga yo’nalgan savollar yordamida yakun yasash kerak: tut ipak qurti qandy rivojlanadi? Uning tashqi ko’rinishi qanday? Qurtning tanasi qanday shaklda? Qurt qay taxlitda pilla o’raydi? Pilla o’rash qancha vaqt davom etadi? Pilla ichida nima bo’ladi? Kapalak qanday paydo bo’ladi? U qancha vaqt yashaydi? Kapalak hayoti qanday tugaydi? Suhbat quyidagi turlarga bo’linadi: Kirish suhbatidan yangi bo’lim yoki yangi mavzuni o’rganish oldidan foydalaniladi. Uning maqsadi o’quvchilardagi darsda o’rganiladigan masala bo’yicha tasavvurlarni aniqlash yoki tiklashdir. Chunonchi, 3-sinfda «Dala o’simliklari» mavzusini o’rganishga kirisha turib, kirish suhbati vaqtida bolalarga ushbu savollarni berish kerak: Kim dalada bo’lgan? Dalalarda nimalar o’sadi? Siz qanday madaniy o’simliklarni bilasiz? Siz qanday texnika o’simliklarini bilasiz? Sizga qaysi g’alla o’simliklari ma‘lum? Faqat shundan keyingina o’qituvchi yangi materiallarni tushuntirishga kirishadi. Takrorlovchi suhbat o’rganilgan materiallarni mustahkamlash va faxmlab olishga yordam beradi. U yangi materallar o’rganilgandan keyin, shu darsning o’zida mavzu yoki bo’lim o’rganilgandan so’ng 5 daqiqadan 20-25 daqiqagacha vaqt davomida o’tkaziladi. Takrorlovchi suhbat paytida ham mavzuni o’rganishdagi usha ko’rgazmali qurol va tarqatma tabiatshunoslik materialidan foydalaniladi. Bayon qiluvchi suhbat o’quvchilarning o’zlari borliqni jism va hodisalarni ko’zatishini nazarda tutadi. O’kituvchi tomonidan yo’naltirilgan o’quvchilar o’zlari uchun yangi jism va hodisalar bilan tanishadilar. Tirik tabiat burchagida o’tkazilgan tabiat ob‘ektlari va tajribalarni ko’zatishlar natijasida o’quvchilarda shaxsni har tomonlama rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan atrof olamga tanqidiy yondashish shakllanadi.

Bayon qiluvchi suhbat tadqiqiy harakterga egadir, chunki u o’quvchilarning tabiiy ob‘ektlarni ko’zatishlariga asoslanadi. Misol qilib, 3-sinfdagi «Poliz ekinlari» mavzusi bo’yicha tabiatshunoslik darsini ko’rib chiqamiz. Dars maktab oldi maydonidagi amaliy ishlar asosida o’tkaziladi va tadqiqot unsurlariga ega bo’ladi. Agar maktablarda maktaboldi maydoni bo’lmasa, unda tadqiqiy unsurlarga ega bo’lgan tajriba (masalan, «Yaganalashning ildizmevalilar hosiliga ta‘siri»,) ni tirik tabiat burchagi yoki tabiatshunoslik xonasida o’tkazish mumkin. Tajriba yoki amaliy ish natijasida ushbu savollar bo’yicha tadqiqotlarning borishni yoritish mumkin: 1. ildizmevali o’simliklarni aytib bering. 2. Ildizmevali o’simliklar orasida nima uchun oraliq qoldiriladi? 3. Nima uchun ildizmevali o’simliklarni yagana qilish va yulib olish kerak? Masalan: o’qituvchi karam ko’chatlarini o’stirib, o’quvchilar bilan tajriba va nazorat paykallarida tadqiqiy elementlardan foydalanilgan holda ishlar olib boradi. O’tkazilgan tajribalardan keyin amaliy ishlarga asoslanib, suhbat yordamida quyidagilarni aniqlaydi. 1. Karam ko’chatini o’tqazish oldidan nima uchun ildiz uchi o’zib olinadi? 2. Qaysi maqsadda karam ko’chatlari 70 sm oraliqda o’tkaziladi? Shunday qilib, bayon qiluvchi suhbat davomida kirish suhbatidan farqli ravishda o’quvchilarning aqliy faoliyatiga tadqiqot unsurlari kiritiladi. Yakunlovchi suhbat. Yakunlovchi suhbat o’quvchilar o’rganilgan mavzu bo’yicha xulosa chiqara olishlari uchun o’tkaziladi. Masalan, «Granit» mavzusi o’rganilgandan keyin quyidagi savollar bo’yicha yakunlovchi suhbat o’tkaziladi: Biz qanday mavzu bilan tanishdik? Qanday yangiliklarni bildik? Granit qanday to’zilishga ega? Granit nimaga bog’liq? Granit tarkibiga nimalar kiradi? Granitdagi kvarts qanday aniqlanadi? Slyudadagi kvarts-chi? Dala shpatidagichi? Granitning yemirilishi natijasida nimalar hosil bo’ladi? Tabiatshunoslikni o’qitishning og’zaki metodlari ta‘lim jarayonida o’qituvchi oldida to’rgan umumta‘lim va tarbiyaviy vazifalarni amalga oshiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Grigoryants A.G. Tabiatshunoslikni o’qitish. Toshkent «O’qituvchi» 1992 y. 2. Nuriddinova M.I. Tabiatshunoslikni o’qitish metodikasi. Cho’lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. Toshkent-2005 y. 3. Grigoryants, A.G. Sultonova 4-sinfda «Tabiatshunoslik» darslari.Toshkent «C h o’lpon» 2003 y. 4. Grigoryants, A.G. va b. «Tabiatshunoslik» 4-sinf uchun darslik.Toshkent «C h o’lpon» 2002 y. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Tabiatshunoslik o’qitishning amaliy metodlari

Tabiatshunoslik o’qitish metodikasining predmeti, vazifalari

Boshlang’ich sinflarda tabiatshunoslik o’quv predmetini o’rganish shakllari tabiatshunoslik o’qitish shakllari

Zamonaviy o’qitish metodlari va uni o’quv jarayonida qo’llash

Tabiatshunoslik darslarining tiplari