Rivojlangan xorijiy davlatlarda ta’lim-tarbiya va pedagogik fikr - Pedagogika - Referatlar

Rivojlangan xorijiy davlatlarda ta’lim-tarbiya va pedagogik fikr

Yuklangan vaqt:

19.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

39.8828125 KB

Ko'chirib olish

Rivojlangan xorijiy davlatlarda ta’lim-tarbiya va pedagogik fikr Reja : 1. Rivojlangan xorijiy davlatlarda ta’lim— tarbiya, maktab va maorif taraqqiyotining asosiy yo’nalishlari. 2.AQSh da ta’lim tizimining tuzilishi va o’ziga xos xususiyatlari. 3. Yaponiyada ta’lim - tarbiya va uning o’ziga xos xususiyatlari. 4. Fransiyada ta’lim tizimi. 5. Germaniyada ta’lim tizimi ning rivojlanishi. 6. Rivojlangan xorijiy davlatlar v a mustakil. O’zbekiston Respublikasi ta’ lim tizimida gi o’zaro uyg’unlik masalalari.

Rivojlan gan xorijiy davlatlardagi t a ’ l im tarbiya , maktab va maorif taraqqiyotining asosiy yo’nalishlari . Jahonning yuksak darajada taraqqiy etgan davlatlarida ta’lim-tarbiya ishlarining yo’lga qo’yilishi, maktablarda amalga oshirilganini o’rganish orqali biz mustaqil respublikamiz milliy ta’lim tizimlarini yangitdan tashkil qilishda, ta’lim tarbiyada, maktab ishini tashkil etishda eskirib, o’z dolzarbligini yo’qotib borayotgan faoliyat shakllari va usullaridan tezroq xalos bo’lish, uni munosib tarzda yangilashda qo’shimcha boy manbalarga ham ega bo’lamiz. Zotan, hozirgi zamon ta’limida davlat va jamiyat talabi va manfaatlari aks etib turishi kerak. Ilmiy-texnika taraqqiyoti, yangi texnologik revolyusiya sharoitida muvaffaqqiyatli faoliyat ko’rsata oladigan jamiyat a’zolarini yetishtirib berish, yosh avlodni kasb-hunarga yo’naltirish hamda o’rta ta’limning ko’p variantli uchinchi bosqichini joriy etish, ta’lim-tarbiya berishda eng ilg’or pedagogik vositalarni qo’llash, ta’limda tashabbuskorlik va ijodkorlikka keng yo’l ochish, uning eng maqbul tizimlarini yaratish kabi chet el tajribalarini o’rganish maqsadga muvofiqdir. Bugungi kunda keng ko’lamdagi islohotlarni o’z boshidan kechirayotgan bizning ta’limimiz uchun bu katta ahamiyatga ega. Keyingi yillarda chet el ta’limi bo’yicha ko’pgina makolalar, broshyuralar, qo’llanmalar chop etildi, unga bag’ishlab seminarlar, anjumanlar, o’quvlar, uchrashuvlar o’tkazildi. Bu bizning ta’lim tizimlarimizda, chet ellarda o’quv tarbiya ishlarining qo’yilishiga etibor va qiziqishning tez sur’atlar bilan o’sib borayotganligidan dalolatdir. Xalq ta’limi tizimlarida chet el ta’limini o’rganish bilan shug’ullanuvchi muassasalar ham tashkil topmoqda. Xalq ta’limi vazirligidan tashqari bu masala bilan Respublika o’quv-metodika markazida, pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti tarkibida maxsus bo’limlar faoliyat ko’rsatmoqda, malaka oshirish markaziy institutida bir qator kafedralar ish bilan shug’ullanmoqdalar. Chet el ta’limi tizimlaridan bizning mutaxassislarni voqif qilishda BMTning O’zbekistondagi vakolatxonasi, elchixonalar, AQShning Tinchlik Korpusi mutaxassislari, Germaniya xalkaro rivojlanish fondi, AKSELS markazi, Adenauer jamg’armasi, Fransiya madaniyat markazi, Britaniya Kengashi, Gyote instituti, «Silm 2

A. Sh.» firmasi, YuNESKO va YuNISEFning vakolatxonalari va boshqa ko’plab tashkilotlar yaqindan yordam bermokdalar. Darhaqiqat rivojlangan xorijiy davlatlarda ta’limning, mamlakat ichki siyosatiga faol ta’sir etadigan ijtimoiy jarayon ekanligi, e’tirof qilingan haqiqatdir. Shu tufayli ham chet mamlakatlarida maktab ehtiyojini iqtisodiy ta’minlashga ajratilayotgan mablag’ miqdori yildan-yilga oshib bormoqda. Yaponlarda, masalan, «maktab muvaffaqqiyat va farovonlik timsoli»gina bo’lib qolmay, «u insonlarni yaxshilaydi», degan fikr ishonch va e’tiqodga aylangan. Ta’lim to’g’risidagi g’amxo’rlik taniqli siyosatchilarning ham hamisha diqqat e’tiborida bo’lgan. Shuning uchun ham AQShning sobiq Prezidenti R. Reyganni, Buyuk Britaniya Bosh vaziri M.Techcherni, Fransiya Prezidenti F. Mitteranlarni maktab islohotining tashabbuskorlari deb, bejiz aytishmaydi. F.Mitteran maktabni «Jamiyatni harakatlantiruvchi kuch» deb hisoblagan. Rivojlangan mamlakatlarda pedagogik tadqiqotlarni amalga oshiradigan ko’p sonli ilmiy muassasalar ishlab turibdi. Germaniyada ularning soni 2 mingdan ortiq. Fransiya, AQSh, Yaponiya ta’lim-tarbiya nazariyasi muammolari bilan yuzlab davlat va xususiy tashkilotlar, universitetlar, pedagogik tadqiqot markazlari shug’ullanmoqdalar. Ular faoliyatini esa xalqaro ta’lim markazlari, masalan, AQShda xalqaro ta’lim instituti muvofiqlashtirib bormoqda. Ko’pchiligining faoliyati o’quv dasturini takomillashtirish va qayta qurishga qaratilgan. 80 - yillardan boshlab Buyuk Britaniyada ham AQShdagi singari o’rganilishi majburiy bo’lgan fanlar doirasi kengaytirildi. Ingliz tili va adabiyoti, matematika va tabiiy fanlar o’quv setkasining yadrosini tashkil etadigan bo’ldi. Qolgan predmetlarni tanlab olish o’quvchilar va ota - onalar ixtiyoridadir. «Yangi dunyo»ning pedagogik g’oyalari Fransiya va Germaniya ta’limiga ham sezilarli ta’sir etayotir. Germaniya to’liqsiz o’rta maktablarida asosiy predmetlar bilan bir qatorda tanlab olinadigan ximiya, fizika, chet tillari kiritilgan o’quv Dasturlari ham amalga oshirilayotir. Bu o’quv dasturi tobora to’liqsiz o’rta maktab doirasidan chiqib, o’rta maktablar va gimnaziyalarni ham qamrab olmokda. Fransiya boshlang’ich maktablarida ta’lim mazmuni ona tili va adabiyoti 3

hamda matematikadan iborat asosiy, tarix, geografiya, aholishunoslik, tabiiy fanlar, mehnat, ta’limi, jismoniy va estetik tarbiya kabi yordamchi predmetlarga bo’linadi. Yaponiya maktablari ikkinchi jahon urushidan keyinroq Amerika ta’limi yo’lidan bordi. Lekin shunga qaramay, bu ikki mamlakat o’quv dasturida bir qator farqlar ko’zga tashlanadi. Yaponiyada o’quv dasturlari jiddiy murakkablashtirilgan, asosiy fanlar majmui ancha keng, bir qator yangi maxsus va fakultativ kurslar kiritilgan. Masalan, umumiy ta’lim maktablarining yangi musiqa ta’limi o’quv dasturiga milliy va jahon mumtoz musiqasini o’rganish ham kiritilgan. Shuni ta’kidlash lozimki, iqtisodiy rivojlangan davlatlarda 80-yillarda tabiiy ilmiy ta’lim dasturi tarkibiga fizika, ximiya, biologiya, ba’zi hollarda astronomiya, geologiya, mineralogiya, fiziologiya» ekologiya elementlari kiritilib, u AQSh va Fransiyada 4 yil, Buyuk Britaniyada 6 yil, Germaniyada 2 yil o’qitiladi. O’q uv predmetlari ni integratsiyalash jarayonida yangi-yangi kurslar paydo bo’la boshl a di. Fransiyada 70-80-yillarda to’liqsiz o’rta maktablar o’quv dasturidagi tabiiy-ilmiy va gumanitar turkumiga eksperimental, iqtisodiy gumanitar kurslar kiritiladi. Hozirgi paytlarda rivojlangan mamlakatlar o’quv dasturiga integratsiyalashtirilgan kurslarni kiritish to’la amalga oshirildi. Fransiya maktablarida ularga 6-10 foiz o’quv soatlari ajratildi. Maktablarda amalga oshirilayotgan islohotlar ta’lim ishini tabaqalashtirish muammolarini keltirib chiqardi. Iqtisodiy rivojlangan xorijiy mamlakatlarda ta’limni tabaqalashtirish eng dolzarb masalaga aylangan. O’quvchilarni tabaqalashtirib o’qitish xorijiy mamlakatlarda asosan boshlang’ich ta’lim kursidan keyin amalga oshiriladi. Masalan, fransuz pedagoglari ta’lim jarayonida sinf o’quvchilarini uch tabaqaga ajratib o’qitishnn afzal ko’radilar. Bular quyidagilar : 1. Gomogenlar - matematika va gumanitar yo’nalishda ish olib borsa bo’ladigan o’quvchilar. 2. Yarim gomogen - tabiiy turkumdagi fanlarni o’zlashtira olishga moyil o’quvchilar. 3. Gegeron - barcha predmetlarni xar xil saviyada o’zlashtiradigan o’quvchilar va hokazo. 4

Tabaqalashtirish jarayoninig yangi muhim yo’nalishi to’ldiruvchi ta’limni rivojlantirish bo’lib qolmokda. To’ldiruvchi maktablar paydo bo’lishining sababi, AQSh va G’arbiy Yevropada o’zlashtirmovchi hamda ulgurmovchi o’quvchilarning ko’payib borayotganligi, funksional savodsizlik avj olayotganligidir. 80 - yillarda AQSh o’quvchilarinig 50 - yillarga nisbatan reyting ko’rsatkichi 973 dan 893 ga tushdi. Fransiyada har uch litseychidan biri bu salbiy holatni bartaraf etish to’ldiruvchi ta’lim zimmasiga tushadi. To’ldiruvchi ta’lim maktabgacha ta’lim muassasalarida, maktab va litseylarda amalga oshirilmoqda. AQSh da bu xizmatga ommaviy axborot vositalarinig imkoniyatlari ham safarbar etilgan, Milliy telekompaniya maxsus o’quv kanali orqali 130 soatlik o’quv ko’rsatuvlari tashkil etildi. O’quv jarayonlarini tabaqalashtirib olib borish bo’yicha chet mamlakatlarining ko’pchiligida tadqiqotlar davom ettirilmoqda. Rivojlangan davlatlarda iqtidorli bolalarga e’tibor tobora ortib bormoqda. Keyingi davrlarda o’z tengdoshlariga nisbatan qobiliyatda bir necha barobor ilgarilab ketgan bolalar ko’plab topilmokda. Ular o’quvni juda erta boshlab ta’lim kurslarini o’zlashtirishda katta shov - shuvlarga sabab bo’ladigan darajada muvaffaqiyatlarga erishadilar. Shunday iqtidorlar maktabi G’arbda 60 - yillardayoq paydo bo’lgan edi. Bunday maktablarning o’quv dasturlari bolalar qobiliyati va imkoniyatini to’la ro’yobga chiqarishni ta’minlab berish darajasida murakkab tuzilgan. Qobiliyatli bolalar bilan ishlash dasturlari AQShda keng quloch yoygan. Ayrim shaharlarda oliy toifali bolalar bog’chalari ochilgan bo’lib, ularda 4-5 yoshli o’quvchilar maktab dasturida o’qitiladilar. AQShda «Merit» dasturi asosida har yil yuqori sinflar va kollejlardan eng qobiliyatli bolalardan 600 mingtasi tanlab olinadi. Ular o’rtasida test sinovlari o’tkazilib eng qobiliyatli 35 ming o’quvchi tanlab olinadi va o’qitiladi. Ularga turli imtiyozlar, stipendiyalar, yaxshi shart - sharoitga ega bo’lgan turarjoy, eng oliy darajadagi universitetlarga qabul va boshqalar amalga oshiriladi. Lekin iqtidorli bolalarga qarama - qarshi qutbda turgan aqli zaif 5

o’quvchilarning taqdiri ham chet ellik hamkasblarni tobora tashvishlantirmoqda, bunday holni kelib chiqish sabablarini o’rganish, oldini olish bo’yicha ko’pgina profilaktik ishlar olib borilmoqda va ular uchun maxsus maktablar ochilmoqda. Lekin s tatistik ma’lumotlar bunday bolalar soni tobora oshib borayotganligini ko’rsatayotir. 70 - yillarda AQSh da kelajak maktabi umummilliy loyihasini amalga oshirishga kirishildi. Bu eksperiment mazmuni o’qituvchi buyrug’i bilan ish tutish, ko’proq o’quvchilarga mustaqil ishlash imkoniyatini berishdan iborat. Ta’lim tarkibi sinfda ishlash, mustaqil mashg’ulot, o’qituvchi konsultatsiyasini o’z ichiga oladi. Germaniya maktablarida sinfda o’quvchilar s onini q isqartirish sari yo’l tutilgan. Bunday o’quvchilarning har biriga individual paketlar (topshiriqlar) tarqatiladi. Toshiriqlarni o’quvchi mustaqil bajaradi, lozim bo’lganda u o’qituvchidan konsultatsiya oladi. Yuqorida bayon qilinganlardan ko’zda tutilgan maqsadlari : - maktablarning insonparvarlik, umuminsoniylik yo’nalishlarini kuchaytirish; - o’quvchi shaxsini shakllantirishning eng samarali yo’llarini qidirib topish; - tarbiyaning yangi formalaridan - o’quvchilar kengashi, maktab kengashlaridan, tarbiyaviy o’ y inlardan foydalanish; - maktab o’quv das t urlarini ixtisoslashtirish, fanlar ning o’zaro aloqasini mustahkamlash, takomillashtirish; - maktabni mehnat, insoniy faoliyat bilan yaqinlashtirish, kasbga yo’naltirish ishlarini kayta tashkil etish; - tabaqalashtirib o’qitishni yo’lga qo’yish, maxsus o’quv muassasalarini (ham talantlar, ham aqliy, jismoniy zaif o’quvchilar uchun) rivojlantirish; - yangi, ya’ni o’quv texnik vositalarini ta’limdagi salmoqni oshirish, o’qituvchilar korpusida kompyuter ta’limini yo’lga qo’yish; - pedagogik g’oyalarni amalga oshirishda keng qamrovli eksperiment — tadqiqotlarni amalga oshirishdan iboratdir. Chet el ta’limidagi bunday ibratli jihatlarni Vatanimiz ta’lim tizimlarida qo’llash yosh, mustaqil Resublikamizda o’quv — tarbiya ishlarini isloh qilish 6

jarayonini tezlashtiradi. AQShda ta’lim tizimini tuzilishi va o’ziga xos xususiyatlari. Amerika Qo’shma shtatlarida ta’lim tizimining tuzilish quyidagicha: - bolalar 3 yoshdan 5 yoshgacha tarbiyalanadigan maktabgacha ta’lim muassasalari; - 1- 8 - sinflargacha bo’lgan boshlang’ich maktablar (bunday maktablarda 6 yoshdan 13 yoshgacha o’qiydilar); - 9 – 12 - sinflardan iborat o’rta maktablar (bu maktablarda 14-17 yoshgacha bo’lgan bolalar ta’lim oladilar). U quyi va yuqori bosqichdan iborat. Amerika Qo’shma Shtatlarida navbatdagi ta’lim bosqichi oliy ta’lim bo’lib, u 2 yoki 4 yil o’qitiladigan kollejlar hamda dorilfununlar va boshqa oliy o’quv yurtlari tarkibida tashkil etilgan aspirantura yoki doktoranturalardir. AQShda majburiy ta’lim 16 yoshgacha amal qiladi. Bu mamlakatdagi o’quv yurtlari davlat, jamoa, xususiylar tasarrufida va diniy muassasalar ixtiyorida bo’lishi mumkin. Amerikada 3 yoshgacha bolalar tarbiyasi bilan onalar shug’ullanadilar, lekin ularga xech qanday imtiyozlar berilmagan. Uch yoshdan 5 yoshgacha xususiy yoki davlat bog’chalaridan foydalanish mumkin, lekin bolalar bog’chalari kichik va bu tizim kam rivojlangan. Enaga yollash bir haftada 200 dollarga tushadi. Bolalarda yagona bir dastur mavjud emas. Kerak bo’luvchi hamma jihozlar va kunlik ovqatni ota-onalarning o’zi olib keladi. 5 yoshdan esa «Kinder garde» deb ataluvchi tayyorlov muassasalarida ta’lim boshlanadi. Boshlang’ich maktab 6 yoshdan to 13- 15 yoshgacha bo’lgan bolalarni qamrab oladi. Bu boshlang’ich maktablarda umumiy savodxonlik va kasbga yo’naltirish vazifalari hal etiladi. Sinfdan-sinfga ko’chish o’quvchining o’zlashtirganlik darajasiga boglik. Boshlang’ich ta’lim turli shtatlarda turlicha belgilangan (4, 5, 6, 8 yil). Maktablarda turli xil to’garaklar, uchrashuvlar, shovlar va sayohatlar uyushtiriladi, ammo ularning hammasiga haq to’lash lozim. O’rta maktablar quyi va yuqori bosqilardan iborat. 9 - sinfni bitirgan talabalar tanlov asosida o’rta maktabga qabul qilinadi. Urta maktablarda to’rt yo’nalishda kasb - kor asoslari berib boriladi. 1 - kasb-hunar ta’limi, 2 - biznes ta’limi, 3 - savdo va sanoat ta’limi, 4-qurilish 7

ta’limi. Oliy ta’lim 4 asosiy bosqichda amalga oshiriladi. 1- kichik mutaxassis - 2 yillik kollejlarda amalga oshiriladi. 2-bakalavr 4 yillik kollejlarda, 4 yillik kollej yoki dorifununni tugatgan 3-bosqichni davom ettirish mumkin, bu 1-2 yillik magistr maktabi. 4 - bo sqich aspirantura, doktorantura. Maktablarda, ta’lim televidiniyasi, elektron til laboratoriyasi, videoapparatura, kompyuter va h o kazolarni qo’llash yo’lga qo’yilgan. Maktablar ta’til va qtida ham ishlab turadi. To’garaklar, qayta tayyorlash ishlari olib boriladi. Oliy ta’limda ikki yo’nalish mavjud: 1-ta’limni individuallashtirish 2-talabaning mustaqil ishlashini amalga oshirish. O’qituvchi yo’naltiruvchi rol o’ynaydi. Asosiy maqsad talaba intellektini mashq qildirish, mantiqiy fikrlashga o’rgatishdir. Yuqoridagilardan kelib chiqib, xulosa qilish mumkinki, AQSh o’rta maktablarida o’z o’quvchilariga uch yo’nalishda: akademik, kasb-kor, umumiy yo’nalishlarida bilim beradilar. Ayni paytda o’quvchilarga to’rt yo’nalishda: qishloq xo’jaligi, biznes ta’limi, savdo va sanoat, qurilish bo’yicha hunar, kasb - kor asoslari o’rgatiladi. AQShda har bir o’quvchiga fanlar bo’yicha olgan bilimlari jamlangan attestatlar beriladi. Kollejlarda o’qish istagida hujjat topshirgan o’quvchilar yuqori o’rta maktabning so’nggi ikki yili bilimlari hajmida kirish test sinovlaridan o’tkaziladi. O’g’il - qizlarning tanlagan kasbiga layoqati va qobiliyati ham aniqlanadi. Maktablarda qo’llanilishi mumkin bo’lgan vositalar elektron yozuv apparatlari (kalligrafiya va yozuv qoidalarini takomillashtirishga yordam beradigan moslamalar), ta’lim televideniyasi, qo’lda ko’tarib yuradigan elektron til laboratoriyasi, slaydlar, videoapparaturalar, kompyuter va hokazolardan iborat. XXI asr arafasida AQSh yangi qabul qilingan «2000-yilda Amerika ta’lim strategiyasi» dasturi e’lon qilindi. Turli yo’nalishdagi asosiy maqsadlar belgilangan mazkur dasturda 2000 - yilda barcha amerikalik kichkintoylarning maktabga tayyor holda kelishlari: aholining 90 foizi oliy ma’lumotli bo’lishi, o’quvchilarning ingliz tili, matematika, tabiiy fanlar, 8

tarix, geografiya fanlari bo’yicha jahonga o’z iqtidorlarini namoyish eta olishlari; talabalarning tabiiy va matematika fani yutuqlarini o’zlashtirishda jahonda eng oldingi o’rinlariga chiqishlari; har bir voyaga yetmagan amerikalikning iqtisodiyot sohasida jahonning barcha yoshlari bilan bellasha oladigan bo’lishlari; maktablarda giyohvandlik va zo’ravonlikka barham berish, o’qish uchun barcha shart - sharoitlar yaratish ko’zda tutilgan. Bu AQSh ta’lim istiqbollarini belgilab beruvchi muhim dasturdir. Oliy o’quv yurtlarida ilmiy izlanishlar olib borish bo’yicha AQSh jahon mamlakatlari orasida yetakchi o’rinlardan birini egallaydi. Bu mamlakatda ilmiy izlanishlar uchun ajratilgan mablag’ning 48 foizini davlat tomonidan, 50 foizini firma, konsern, sindikatlardan undiriladi, qolganlarini oliy o’quv yurtlarining manbalari tashkil qilindi. Yaponiyada ta’lim - tarbiya va uning o’z iga xos xususiyatlari. Yaponiya ta’limining shakllanishi 1867 - 1868 yillarda boshlangan. Yaponiya o’z oldiga ikki vazifani: birinchi — boyish, ikkinchi - G’arb texnologiyasini Yaponiya ishlab chshkarishiga kiritish masalasiin qo’yadi va bu ishni amalga oshirish uchun birinchi galda ta’lim tizimini tubdan o’zgartirish kerakligi aytildi. 1872 yili «Ta’lim xaqidagi qonun» qabul qilindi. Bunda Yapon ta’limi G’arb ta’limi bilan uyg’unlashtirildi. 1908 yilda Yaponiyada boshlang’ich ta’lim majburiy 6 yillikka aylantirildi. 1893 yili kasb yo’nalishidagi dastlabki kollej paydo bo’ldi. 1946 yili qabul qilingan Konstitutsiya fuqarolarning ta’lim sohasidagi xuquq va burchlarini belgilab berdi. Unda barcha bolalar bepul umumiy ta’lim olishlari belgilab qo’yilgan. Yaponiyada hozirgi zamon ta’lim tizimlarinig tarkibi quyidagicha: Bolalar bog’chalari, boshlang’ich maktab, kichik o’rta maktab, yuqori o’rta maktab, oliy ta’lim tizimlariga kiruvchi o’quv yurtlaridan iborat. Bolalar bog’chalari . Ta’limning bu bosqichiga 3 - 5 yoshli bolalar qabul qilinadi. Bolalar yosh xususiyatlariga muvofiq ravishda 3, 2, 1 yillik ta’lim kurslariga jalb qilinadilar. Majburiy ta’lim. Ta’limning bu pog’onasiga 6 yoshdan 15 yoshgacha bo’lgan bolalar jalb qilinib, ular shu muddat ichida 6 yillik boshlang’ich maktab va 3 yillik 9

kichik o’rta maktab kursini o’taydilar. 9 yillik bu ta’lim majburiy bo’lib, barcha bolalar bepul o’qitiladilar va tekin darsliklardan foydalanadilar. Yuqori bosqich o’rta maktabi. Bu maktablar ta’lim yo’nalishining 10.11.12. sinflarini o’z ichiga oladi. Yaponiyada bunday bosqich maktablarining kunduzgi, kechki va sirtqi bo’limlari mavjud. Kunduzgi yuqori bosqichli maktablarida o’qish muddati 3 yil. O’quvchilarning 95 foizi kunduzgi maktablarda ta’lim oladilar. Bu tarzdan maktablarda o’qish ixtiyoriydir. Unda quyi, o’rta maktablarni bitirgan yuqori bosqich o’rta maktablariga kirish sinovlaridan muvaffaqqiyatli o’tgan 16 yoshdan 18 yoshgacha bo’lgan o’quvchi yoshlar qabul qilinadilar. Unda umumiy ta’lim (akademik) fanlari, texnik bilimlar, tijorat, mahalliy sanoat, qishloq xo’jaligi, chorvachilik, baliqchilik, kemasozlik va boshqa maktablarda umumiy va xususiy tarmoqlarni qo’shib hisoblaganda 95 foiz yosh bilim oladi. Dorilfununlar, kichik kollejlar, texnik kollejlar, maxsus ixtisoslashtirilgan kollejlar Yaponiyada oliy ta’lim tizimini tashkil etadi. Yaponiyada boshlang’ich, o’rta va oliy o’quv yurtlaridan tashqari, bir — biridan farq qiluvchi «Ixtisos maktablari» va «turli» maktablar ham mavjud. Ularning ko’pchiligi xususiy bo’lib, turli firma, konsern va sindikatlar uchun qisqa vaqtli kurslarda tikuvchi, oshpaz, hisobchi, mashinkada yozuvchi, avtotexnik, elektron hisoblash mashinalari uchun dastur tuzuvchilar va boshqa zaruriy kasblar o’rgatiladi. Yaponiyada ham turli xorijiy tillarni o’rgatishga ixtisoslashtirilgan maktablar mavjud. Boshqa maktablardan farqli o’laroq, Yaponiya maktablarida o’qish 1 apreldan boshlanib, kelasi yilning 31 martida nihoyasiga yetadi. Boshlang’ich va kichik o’rta maktablarda o’quv yili uch semestrga bo’linadi: aprel - iyul, sentabr - dekabr, yanvar - mart. Katta o’rta maktablarda esa o’quv yili 2 yoki 3 semestrga bo’linadi. O’quv yili Yaponiyada 240 kun yoki Amerika Qo’shma Shtatlaridan 60 kun ko’pdir. Darslar 7 soat. Ko’pchilik maktablarda darslar ertalab soat sakkiz yarimda boshlanib, uchdan keyin tugaydi. O’quvchilar haftasiga 2-3 soat sinfdan tashqari klub ishlarida, 7 soat ixtisos bo’yicha mashg’ulotlarda yoki repetitorlar ixtiyorida bo’ladilar. Yuqori bosqich o’rta makgablarida butun o’quv jarayonida o’quvchilar 80 ta 10

sinov topshirishadi. O’quvchilar majburiy asosiy fanlardan tashqari o’z xoxishlariga ko’ra ingliz tili, texnik ta’lim va maxsus sinovlarga jalb etiladilar. Yaponiya ta’limining asosiy maqsadi va mazmuni aholini zamonaviy texnik hamda texnologik jarayonlar bilan jihozlangan hozirgi zamon sanoatida samarali ishlashga moslashtirishdir. Mamlakatda maktabga muhim ijtimoiy vazifani bajaruvchi, jamiyatning olg’a siljishini ta’minlovchi dargoh, deb qaraladi va xalq tomonidan e’zozlanadi. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, Yaponiyada ta’lim tizimi ham shaklan, ham mazmunan yuksak uyg’unlik kasb etgan. Ibrat olsa, o’rgansa arziydigan jihatlari ko’p. E’tiborli yana bir tomoni - Yaponiyada faqat milliy an’analar bilan cheklanib qolmay, jahondagi Amerika, Fransiya, Germaniya kabi taraqqiy etgan mamlakatlarning ilg’or pedagogik ish tajribalari ham ijodiy o’zlashtirilgan. Fransiyada ta’lim tizimi. Fransiyada jahondagi iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar ichida yetakchi o’rinlardan birini egallaydi. Uning ta’lim tizimlari ham qadimiy va boy tarixga ega. Bu mamlakatda «Ta’lim haqidagi» qonun dastlab 1955 yilda qabul qilinib, 1975 yilda unga qator o’zgartirishlar kiritilgan. Fransiya davlatining hozirgi davrda amal qilinayotgan «Ta’lim haqidagi qonun»i 1989 yil 10 iyulda qabul qilingan bo’lib, uning o’zgartirilishiga ta’lim strategiyasida ro’y bergan o’zgarishlar, mamlakatning ichki tashki siyosatida islohotlar, yuzaga kelgan Iqtisodiy sharoitlar, chet el pedagogikasidagi ilg’or texnologiyalarning mamlakat ta’lim tizimlariga kirib kelishi, o’quv predmetlarining integratsiyalari va boshqalar sabab bo’ldi. Fransiyada ta’limning asosiy maqsadi shaxsni xar tomonlama kamol topishini ta’minlash, uni mustaqil faoliyatga tayyorlash, bozor munosabatlari sharoitida o’quvchilarni tadbirkorlikka, ishbilarmonlik va omilkorlikka o’rgatish, shunga yarasha kasb-korga ega qilishdan iboratdir. Bu yerda: 1. Davlat maktablar; 2. Xususiy maktablar; 3. Oraliq maktablar mavjud. O’qitiladigan predmetlar ichida fransuz tili va adabiyoti, o’qish va yozuv 11

alohida ahamiyatga molik bo’lib hisoblanadi. Ular uchun dars vaqtining 30% ajratiladi. O’rtacha haftalik soatlar 26 soatdan iborat, darsning davomiyliga esa 60 minut. O’quv yili 5 chorakka bo’linadi. Fransuz maktablari boshlang’ich sinflarda o’qish ertalabki va tushdan keyin esa matematika va boshqa predmetlardan saboq oladilar. Matematika, ona tili va adabiyoti baza predmeti, tarix, geografiya, mehnat, jismoniy tarbiya predmetlari esa rivojlantiruvchi predmetlar hisoblanadi. Fransiya ta’limida bolalarning go’daklik chog’idanoq maktabda o’qitish uchun tayyor holda olib kelish g’oyat muhim masala hisoblanadi. Bu bosqichda tarbiyalanuvchilar quyidagicha tabaqalashtirilgan: kichik gurux (2-4 yosh), o’rta guruh (4-5 yosh), katta guruh (5-6 yosh). Maktabga tayyorlov guruhi (5-6 yosh) bo’lib, ularga Fransiyada 100% shu yoshdagi bolalar qamrab olingan. Bolalarni maktabga tayyorlash uchun alohida dastur va darsliklar mavjud. Fransiya boshlang’ich ta’lim maktablariga 6 yoshdan 11 yoshgacha bo’lgan bolalar jalb qilinadilar. Boshlang’ich maktab bepul va majburiy. Uning vazifasi o’qish, yozish, hisoblash malakasini berishdir. O’quv mashg’ulotlari ertalab soat 9 dan 12 gacha hamda soat 14 dan 16 gacha 5 soat davom etadi. Maktabda ovqatlanish pullik, lekin juda arzonlashtirilgan narxlarda. Boshlang’ich sinflarda o’qish uch bosqichda amalga oshiriladi: 1. Tayyorlov bosqichi; 2. Elementar kurs (bu b osq ich ikki yil davom etadi); 3. Chuqurlashtirilgan b osqich. Tay yo rlov bo sq ichi - 1 yilga mo’ljallangan. Bunda bolalar hisoblashga, o’qish va yozishga, kuylashga, o’ylashga, tabiat manzaralarini tomosha qilishga va undan bahra olishga, jismoniy mashqlar bilan mashg’ul bo’lishga, maktabning turli sport tadbirlarida ishtirok etishga, musiqa va mehnatga o’rgatiladi. - Navbatdagi bosqich — elementar kurs bo’lib, bu bosqichda o’qish 2 yil davom etadi. Bunda o’quvchilarning tayyorlov siklida predmetlar bo’yicha olingan bilimlarni yanada takomillashtiriladi. - Boshlang’ ich maktabning 3 - bosqichi — chuqurlashtirish bosqichidir. Bunda o’quvchilarning tayyorlov va elementar bosqichdagi bilimlari yanada 12

chuqurlashtiriladi. Fransuz maktablarining boshlang’ich bosqichida «Grajdanlik ta’limi», «Nafosat ta’limi» ham o’qitiladi. Nafosat ta’limiga musiqa, tasviriy san’at, sport kiritilgan. O’quvchilar bilan yakka tartibda ishlash, ularni rag’batlantirish, shaxsiy qobiliyat va imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish, ta’limda uzluksiz va vorislikni ta’minlab berish boshlang’ich sinf o’quvchilariga ko’yilgan bosh talabdir. O’quv dasturining mazmunini bevosita o’qituvchining o’zi belgilaydi. Bir so’z bilan aytganda, o’qituvchi bolalar bilimiga to’la mas’ul ekan, uning uslub tanlashiga, mustaqil harakat qilishiga ham to’la erkinliklar beriladi. 1990 yildagi hukumat qaroriga muvofiq, maktabgacha ta’lim va boshlang’ich ta’limiga modullashtirish, bolalarning bilimiga, u yoki bu fanga moyilligiga qarab tabaqalashtirish, dars jadvalini ham shu asosda tuzish huquqi beriladi. Bunday dars jadvallari yillik, yarim yillik, choraklik asosida tuzilishi ham mumkin. O’quvchilar 11 yoshda boshlang’ich maktabni tugallab o’rta maktabga o’tadilar. O’rta ta’lim esa kollejlar va litseylarda amalga oshiriladi. O’rta ta’lim ikki bosqichda : Birinchi bosqichda quyidagi predmetlar o’rgatiladi: fransuz tili va adabiyoti, chet tili (ingliz, nemis, ispan. italyan tillari), tarix, Fransiya geografiyasi, matematika , tibbiy fanlar. Shunday qilib, 6-5-sinflar umumiy o’rta ta’lim beradi: 4-3-sinflarda o’quvchilarga qobiliyati va moyilligiga qarab bilim beriladi. Birinchi bosqich yakunlagach, o’quvchilar kasbiy yo’nalishlari bo’yicha guvohnoma oladilar. Shundan keyin o’quvchilar 15 yoshdan 18 yoshgacha ta’lim oladilar. O’qish 3 yil davom etib 2- sinf kichik, 1- sinf o’rta va yakunlovchi sinflarga bo’linadi. O’quvchilar umumiy ta’lim va texnik litseylarni tugatganlaridan so’ng bakalavr unvoni va diplom ish uchun imtihon topshiradilar. Ana shunday diplomga ega bo’lganlargina oliy o’quv yurtlariga kirish huquqini qo’lga kiritadilar. Fransiyada talab a lar pedagogika, po li texnika instituti, oliy ma’muriy maktablarga kirish uchu n gina imtihon topshiradilar. Bundan tashqari shu kasbga moyilligi ham alohida sinab ko’riladi. Boshqa oliygohlarga va universitetlarga esa bakalavr diplomi bo’lgan yoshlar imtihonsiz qabul qilinaveradi. 13

Fransiyada oliy ma’lumot va ixtisos beruvchi oliy texn o logik institutlar mingdan ortiq. Ular odatda sanoat, maishiy xizmat ko’rsatish, informatika mutaxassisliklariga ixtisoslashgan. O’qish muddati 2 yil bo’lib, sakkiz haftalik ishlab chiqarish amaliyotini ham ko’zda tutadi. Sirtqi ta’lim shaxobchalari juda keng bo’lib, u 500 turdagi o’rta, oliy professional ma’lumot berishni tavsiya eta oladi . Fransiyada maktab rahbarligi lavozimiga erishmoq uchun ta’limga rahbarlik qilishdan saboq beruvchi maxsus markazlarda o’qiydilar. Bunday markazlarda ular rahbarlik qilish, maktab iqtisodiyotini boshqarish, ta’limdagi yuridik masalalar, qonunchilik, ota-onalar bilan ishlash, madaniy oqartuv ishlarini tashkil etish, jamoada yaxshi psixologik muhitni barpo etish kabi jihatlarni o’rganadi, o’qish yakunlangach, suhbatdan, test imtihonlaridan o’tadilar. Germaniyada ta’lim tizimini rivojlantirish. Ta’kidlab o’tish joizki, Germaniyaning bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’li bizning Respublikamizdagiga o’xshab ketadi. Ikki German davlati birlashgandan keyin sobiq Germaniya Demokratik Respublikasida ta’limni isloh qilish bo’yicha olib borilayotgan ishlar ham bizning sharoitimizga ma’qul keladi. Germaniyaning hozirgi davr maorifidagi asosiy muammosi sobiq GDRdagi ta’limni bir xil milliy me’yorga solishdan iboratdir. Avvalambor shuni ta’kidlash kerakki, Germaniyada ta’lim davlat va jamiyat tomonidan ardoqlanayotgan soha bo’lib, u mamlakatnig iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar ichida kuchli oltilika kirgan. Germaniya ta’lim tizimlarining bayoni quyidagicha: Germaniyada ta’lim tizimi: Maktabgacha ta’lim tizimi Germaniya ta’lim tizimida ham muhim bosqich hisoblanadn. Uning 100 yildan ortiq tarixi bor. Bolalar bog’chalari ta’limning quyi bosqichi hisoblansada, lekin u davlat tizimi tarkibiga kirmaydi. Bog’chalarni mablag’ bilan ta’minlash turli jamoat tashkilotlari, xayriya birlashmalari, korxonalar, xususiy shaxslar, diniy muassasalar zimmasidadir. Ota-onalar bolalar bog’chalariga o’z farzandlarini tarbiyalanganliklari uchun ancha miqdorda pul to’laydilar. 3 yoshdan 6 yoshgacha bolalarning 80% bog’chalarga qatnaydi. Germaniyada odatda bolalar bog’chada tushgacha tarbiyalanadilar. Kunni ng yarmida esa uyda, oilada bo’ladilar. 14

Germaniyada kuni uzaytirilga n bog’chalar ham bor. Majburiy ta’lim 6 yoshdan 18 yoshgacha bo’lgan bolalarga te gishli. Bu jarayon 12 yil davom etadi. Bundan 9 yillik (ba’zi joylarda 10 yil) maktabda to’la haftalik o’qishni bitiradi, keyin hunar-texnika bilim yurtida to’la bo’lmagan haftalik o’qishda o’qiydi. O’qish davlat maktablarida tekin. Maktab o’quvchilariga o’quv qo’llanmasi, asosan darsliklar bepul ta’minlanadi. Xususiy maktablar ozroq. O’qish 6 yoshdan boshlanib, 4 yil davom etadi (faqat Berlinda 6 yil). Boshlang’ich maktabdan so’ng o’quvchilar yo’nalish bosqichidagi maktabga o’tadilar. Bu yerda 5-6 sinf bosqichdagi yo’nalish maktablarda maxsus dastur asosida o’qiydilar. Keyin navbatdaga maktab tipiga ko’chadilar: Bular: asosiy, maxsus maktab, real bilim yurtlari. Deyarli 30% bola asosiy maktabga o’tadi. 9 yoki 10 yillik o’qish tugatilgandan keyin kasbiy tayyorgarlikka o’tiladi. Maxsus maktablarda nuqsonga ega bo’lgan bolalar o’qiydi. Real bilim yurtlar asosiy maktab va yuqori maktab o’rtasida turadi. Qoidaga ko’ra bu yerda o’qish 6 yil davom etadi (5-13 sinfgacha) va to’la ma’lumot berish bilan tugallanadi. Bilim yurtini tugatganlar o’rta maxsus o’quv yurtiga yoki yuqori bosqichdagi xunar-texnika maktabiga kirib o’qish huquqiga ega bo’ladi. Germaniyada gimnaziyalar ham mavjud. Ular 5-13 sinflarni o’z ichiga oladi. 11-13 sinflar oliy o’quv yurtlariga tayyorlash vazifasini ham bajaradi. Gimnaziyani bitirganlik haqidagi yetuklik attestati oliy o’quv yurtida o’qish imkonini beradi. Germaniya ta’limi tizimida hunar ta’limi muhim ahamiyatga ega, chunki yuqori malakali ishchilarga bo’lgan talab kuchlidir. To’liqsiz o’rta maktabni bitiruvchilarning (9-10 sinflar) 79%) to’liq o’rta maktabni bitiruvchilarning esa 20% hunar ta’limi tizimida bilim olishni davom ettiradilar. Aksariyat hollarda o’qish muddati 3-3,5 yilni tashkil etadi. O’qish uch bosqichdan iborat bo’lib, birinchi yili asosiy hunar ta’limi beriladi. Bunga o’qitilayotgan kasbga taaluqli maxsus fanlardan nazariy asoslash berilib, yirik korxonalarda amaliy mashg’ulotlar o’tkaziladi. Ikkinchi yil davomida maxsus hunar ta’limi beriladi. O’quvchining birinchi yildan ikkinchi yilga o’tish sinov imtihonlari o’tkazilib o’qishni davom ettiruvchi yoshlar tanlab olinadi. Uchinchi yil davomida maxsus hunar ta’limi yanada chuqurlashtirilib boriladi. Bitiruv 15

imtihonlari maxsus komissiya tomonidan qabul qilinadi. Komissiya a’zolari korxonalarning yetakchi mutaxassislari, fideral yerlardagi sanoat palatasi, hunarmandchilik palatasi vakillaridan tashkil topadi. Hunar maktablarining diplomlari oliy o’quv yurtlariga kirish uchun huquq bermaydi. Buning uchun 1 yillik tayyorlov kurslarini tugatish talab etiladi. O’qishga qabul qilish imtihonsiz maktab ta’limi to’g’risidagi hujjatta asosan amalga oshiriladi. Oliy maktab o’z-o’zini boshqarish huquqiga ega. Oliy o’quv yurtini shtatdagi rektor yoki bir necha yilga saylangan Prezident boshqaradi. O’z-o’zini boshqarishda vazifalari aniq taqsimlab berilgan bir necha guruhlar bosqichma-bosqich ishtiroki tamoyiliga amal qilinadi. Uning tarkibiga professor- o’qituvchilar, o’quvchilar, ilmiy xodimlar va boshqa xodimlar kiradi. Talabalar o’qishi erkin tashkil etilgan. Ko’p sonli o’quv bosqichlari bilan birga o’quv rejalari taklif etiladi. O’qishga haq to’lanmaydi. Agar talaba yoki ularning ota- onalari oziq-ovqat xarajatlarini ko’tara olmasa o’qish uchun moliyaviy yordam ko’rsatish to’g’risidaga federal qonunga ko’ra ular moliyaviy yordam oladilar. Bu yordamning yarmi stipendiyaga qo’shib berilsa, ikkinchi yarmi qarz tariqasida beriladi. Mamlakatda ta’limni isloh qilish masalasi ko’pdan buyon muhokama qilinmokda, bunda o’quv jarayonini qisqartirish taklif qilinmoqda. Hozir universitetlarda talabalar 7 yil o’qiydi. Ular o’qishga kirganlariga qadar korxonalarda bir necha yil ishlashlari yoki bundesverda xizmat qilishni hisobga olsak, talabalar xaqiqiy mehnat, faoliyatlarini ancha kech boshlayotganligini tushunamiz. Shuni ta’kidlash lozimki, Germaniya ta’limi o’ziga xos yo’nalishga, juda murakkab tizimga ega. 16

Rivojlangan xorijiy davlatlar va mustaqil O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimidagi o’zaro uyg’unlik. Rivojlangan xorijiy davlatlardagi ta’lim – tarbiya va maktab haqida yuqorida bayon qilingan eng yaxshi tajribalarni o’z ta’lim tizimimizda joriy qilish Respublikamiz o’z mustaqilligini qo’lga kiritgandan keyin boshlandi. Bu sohada bizga YuNISEF, YuNESKO kabi Xalqaro tashkilotlar, xorijiy davlatlarning O’zbekistondagi elchixonalari amaliy yordam bermoqdalar. Respublikamizdagi ta’lim muassasalari ta’limni takomillashtirish bo’yicha xorijiy davlatlar bilan hamkorlikning barcha shakllaridan foydalanayotirlar. Respublikamiz Oliy majlisining 1 - chakiriq 1X - sessiyasida - ta’limga oid ikki muhim hujjat — «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning qabul qilinishi mamlakat ta’limini jahon andozalariga, rivojlangan xorijiy davlatlardagi ta’lim-tarbiya va maktab saviyasiga olib chiqishda ulkan voqea bo’ldi. Bizning maktabimiz jahonda eng ilg’or maktablar bo’lib qolishiga Respublika rahbariyati va hukumati tomonidan hamma shart sharoit yaratilmoqda. Bizning ta’lim tizimlarimiz ham jahonda e’tirof etilgan ta’lim tizimlaridan biridir. Shu tufayli ham AQSh, Yaponiya, Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya kabi rivojlangan mamlakatlar ta’limining ustalari bilan o’tkazilgan uchrashuvlar va muloqotlarda Respublikamiz ta’limi tizimiga yuqori baho berildi. Shuni ta’kidlash lozimki, Respublikamiz xalq ta’limi xodimlari oldida hozirgi kunda eng muhim vazifa - mustaqil O’zbekistonning hozirgi ta’lim tizimlarini istiqlol ruhi bilan takomillashtirish, uni o’zimizning mumtoz pedagogika an’analari bilan boyitish, chet el pedagogikasidagi ilg’or jihatlarni o’zlashtirish, yangi - yangi samarali o’quv predmetlarini ta’lim tarkibiga kiritish bilan jahon davlat standartlari darajasiga olib chiqishdir. Buning uchun esa bizning iqtisodiy rivojlangan xorijiy davlatlardagi quyidagi ilg’or tajribalarni ta’lim tizimimizda qo’llay bilishimiz maqsadga muvofiqdir. Chunonchi, agar biz AQSh pedagogikasidagi: a) bolani o’z kuchi imkoniyatiga ishonch ruhida tarbiyalash; b) o’quvchining eng kichik shaxsiy imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish uchun kurash; 17

v) bolani kamsitmaslik, insoniy qadriyatlarni va g’ururini yerga urmaslik; g) o’quvchining ilk davridan oq kasb-korga yo’naltirish; d) Vataniga faxr va iftixor ruxida tarbiyalash va h.k Yaponiya ta’limidagi: a) bolani maktabga puxta tayyorlash b) k ichkintoylar ta’lim va tarbiyasiga ota-onalar masuliyatini kuchaytirish; v) o’ q uvchilarni nafosat, jismoniy kamolatiga berilayotgan e’tibor; g) o’qituvchi kadrlarga yuksak talabchanlik; d) yosh talant sohiblari bilan olib borilayotgan izchil ishlar. Germaniya ta’limidagi: a) tabaqalashtirib o’qitishga berilayotgan jiddiy e’tibor; b) o’q u vchilarning mehnat, ta’limini mu s tahkamlash; v) kasbga yo’naltirish. Fransiya ta’limidagi: a) maktabgacha ta’lim davridanoq o’quvni predmetlashtirib tashkil etish; b) boshlang’ ich ta’li mni uch bosqichda puxta amalga oshirish; v) o’quvni didaktik vositalar bilan ta’minlashga berilayottan katta e’tibor; g) o’q u v muassasalarining turli firmalar, konsernlar, korxonalar mustahkam aloqalari va boshqa ibratli jihatlar bizning ta’limga ham ko’chsa, bizning pedagogikamiz olg’a qarab dadil qadam bosgan bo’lar edi. Albatta, ta’limga har qanday yangilik, o’zgartirish jiddi y tahlillar, tajribalar asosida kirib keladi. «Zo’rlab tiqishtirish» bizning uslubiyot emas. Ayni paytda ta’limni bir saviyada qotib kolishiga ham yo’l qo’yib bo’lmaydi. Shu sababli ham, har bir pedagog, har bir tadqiqotchi maorifimiz uchun jon kuydiradigan, elim deb, yurtim deb yonib yashaydigan bo’lmasa, «o’z shaxsiy manfaatlarim uchun davlat menga nima berdi emas, balki men davlat ravnaqi uchun nima qildim» degan mulohazalar yuritadigan iqtidorli kadrlarni tayyorlashimiz kerak. 18

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I.A. O’zbekiston: Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T., “O’zbekiston”, 1996. 2. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T., “O’zbekiston”, 1996. 3. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida. Xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., “O’zbekiston”, 1997. 4. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., “Sharq”, 1998. 5. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T.,“O’zbekiston” 1998. 19

O'xshashlar

XIV-XVII asrlarda movaraunnaxrda ta‘lim-tarbiya va pedagogik fikr

Aqliy tarbiya va ta’lim

Turkistonda uyg’onish davrida maktab va pedagogik fikr

Markaziy Osiyoda islom ta’limotining yoyilishi va uning tarbiya, maktab, pedagogik fikr taraqqiyotiga ta’siri

Qadimgi Nasaf va Keshda madaniyat, ma'rifat, pedagogik fikr