Педагогик жараёнда узаро таъсир курсатиш усуллари. Исботлаш мантиги - Pedagogika - Referatlar

Педагогик жараёнда узаро таъсир курсатиш усуллари. Исботлаш мантиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

162 KB

Ko'chirib olish

Педагогик жараёнда ўзаро таъсир кўрсатиш усуллари. Исботлаш мантиғи. Талабалар маданиятини шакллантириш жараёнини ташкил этиш Режа: 1. Педагогик муомала ва педагогик мулоқотнинг моҳияти, унинг педагог фаолиятидаги ўрни. 2. Мулоқот орқали таъсир этиш усуллари. 3. Дарсда ва дарсдан ташқари вақтда педагогнинг мулоқоти. 4. Педагогнинг талаба билан бўлган мулоқотида ишонтириш ва таъсир этиш усулларидан фойдаланиш. 5. Талабаларнинг хулқ маданиятини шакллантиришда ижобий таъсир этадиган воситалар.

Кириш Бугунги кунда Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори бўлган баркамол авлодни маънавий-аҳлоқий жихатдан вояга етказиш давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бири ҳисобланади. “Соғлом авлод” давлат дастури, Комил инсон ғояси, “Ижтимоий ҳимоя йили” каби давлатимиз томонидан амалга оширилаётган йўналишлар фикримизнинг исботидир. Албатта бу ишларни амалга оширишда узлуксиз таълим турлари, айниқса олий таълим ўқув муассасаларининг аҳамияти беқиёсдир. Чунки ушбу масканда таълим олаётган ҳар бир ёш йигит-қиз фақатгина у ёки бу соҳа мутахассислигига эга бўлибгина қолмай, жисмоний ва маънавий жиҳатдан камол топади, жамиятимиз ҳаётида фаол иштирок этади. Ўзининг билими, маънавияти, маданияти билан Ўзбекистон тараққиётининг бош йўли бўлган озод ва обод Ватан учун меҳнат қилади. Албатта бундай улкан вазифаларни амалга оширишда олий таълим ўқув юртларида ўқитиладиган “Педагогик маҳорат” фанининг аҳамияти каттадир. Чунки “Педагогик маҳорат” талаба шахсини маънавий шакллантиришда, миллий истиқлол ғоясига садоқат руҳида тарбиялашда, уларнинг маданиятини ривожланти- ришда муҳим ўрин тутади. Дарҳақиқат, ўқув масканларида, ишлаб чиқариш корхоналарида иш фаолиятини тўғри ташкил этиш ва бошқариш ўқитувчи ёки раҳбарнинг педагогик маҳорати ва педагогик фаолиятига боғлиқ. Ўқитувчи маҳорати-бу бевосита педагогик фаолиятни бошқаришнинг устаси ҳисобланади. Шундай экан, ҳалқимизда ҳар бир ишнинг устаси бўлганидек ўқитувчи ёки раҳбар маҳорати икки баравар усталикни талаб этади. Раҳбар маҳоратида шахс психологиясини, таълим-тарбия жараёнини яхши билиш муҳим ўрин тутади. Чунки маҳоратли ўқитувчи талабаларнинг фанлардан тез ўзлаштириш, мутахассислик касбини тез ўрганишни ташкил этади. Педагог маҳоратининг хусусиятлари бу аниқ мақсад, объект ва субъект узвийлигини таъминлаш ҳисобланади. Бунда ўқитувчининг асосий мақсади

жамият талабидан келиб чиққан ҳолда комил инсонни вояга етказишга қаратилиши ва аниқ вазифаларни белгилаши лозим. Ўқитувчи фаолияти доимо талабалар фаолиятини бошқаришга қаратилган бўлиши керак. Бу жараёнда ўқитувчи маҳорати талаба ёки ўқувчи билан бир қарорга келишини ўргатиши керак. Педагогик маҳоратнинг мақсади шундаки, ўқитувчи мақсади талаба мақсадига айланиши керак. Бунинг учун ўқитувчи ўз ишининг уддасидан чиқиши, ишлашни билиши лозим. Педагог замон билан яшаши, келажакни кўриши керак. Педагог маҳоратининг хусусияти талаба шахсида жамиятнинг вазифаларини, мақсад ва вазифаларни аниқ бажаришида ижодий ёндашиш қобилиятига эга бўлишни шакллантириши лозим. Ўқитувчи маҳоратининг асосий объекти - бу Инсон. Яъни ўқитувчи талабанинг шахсий маънавий хаётини шакллантирувчидир. Бунда ақл, ҳис- туйғу, ирода, ишонч, онг, тафаккур юқори даражада бўлиши лозим. Педагог маҳоратининг объекти қуйидагилардан иборат : 1. Инсон. Инсон-табиатнинг қаттиқ материали эмас. Аксинча, индиви- дуал хусусиятларга эга бўлган, фаол кишидир. У тушунади, фикр қилади, мустақил ишлайди. Педагогик фаолиятнинг объекти бир вақтнинг ўзида субъект бўлиб ҳам ҳисобланади ва бир вақтнинг ўзида фаол иштирокчи бўлиб хизмат қилади. Ўқитувчи талаба шахсига педагогик таъсир этиб ички дунёси билан ёндашади. 2. Ўқитувчи доимо ўзгарувчан, ўсиб борувчи инсон билан мулоқотда бўлади. Албатта бунда шаблон ёки эски харакатларни қўллаб бўлмайди. Бу эса доимо ўқитувчидан ижодий ёндашувни талаб этади. 3. Болага, ўсмирга, талабаларга ўқитувчи билан бирга бутун ўраб турган муҳит таъсир этади. Шунинг учун педагог маҳорати шуни талаб этадики, ўқитувчи ўқувчининг ҳар бир харакатида таъсирчан бўлишида турли муносабатда ёндашиш керак. Яъни ўқувчи ва талаба шахсини тарбиялаш, тарбиявий жараёнини ташкил этиш муҳим аҳамиятга эга. Субъект - яъни тарбияланувчга таъсир этувчи-педагог, ота-оналар, кенг жамоатчиликдир.

Тарбияланувчига таъсир этишнинг асосий қуроли-бу ўқитувчи шахси, унинг билими, малакаси, нутқ маданияти. Тарбиянинг асосий омиллари-меҳнат, мулоқот, ўйин, ўқиш фаолият- ларидир. Педагогик маҳорат – бу: биринчидан, шахснинг структурасида ўз- ўзини бошқариш; иккинчидан, фундаментал билимларини, касб маҳора- тини, мутахассислик малакасини эгаллаш; учинчидан, педагогик қобилият- ларни, маҳоратни такомиллаштиришни тезлаштириш; тўртинчидан, техник билим ва қобилиятларга таяниш, педагогик фаолият мақсадларини бир-бири билан боғлаш кабиларга эришишдир. Шуни айтиш керакки, кейиги йилларда кўпгина нопедагогик олий ўқув юртларида касбий таълим факультетлари вужудга келди. Албатта уларнинг асосий вазифалари хар бир талабани ўз мутахассислиги бўйича фан асосларини чуқур эгаллашини таъминлаш билан бирга, уларда педагогик маҳорат ҳақида билим, кўникма ва малакаларни шакллантиришига қаратилган. Чунки, улар келажакда ўз мутахассислиги бўйича касб-ҳунар таълими коллежларида ўқувчиларга таълим берадилар. Шунинг учун ҳам нопедагогик олий ўқув юртлари талабаларида “Педагогик маҳорат” фанини ўқитилиши муҳим аҳамиятга эга. Ушбу фанни ўрганиш жараёнида талабалар коллежларда ўқитувчи бўлиб ишлаш маҳорати ҳақида дастлабки кўникмаларга эга бўладилар. Педагогик амалиёт жараёнида эса уни тажрибада янада такомиллаштирадилар. Шунинг учун хам ушбу маъруза матнида “Педагогик маҳорат” фанининг мазмуни, шакл ва услублари, йўналишлари ўз ифодасини топган. Ушбу маъруза матнини тайёрлашда Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Абдуғаниевич Каримовнинг таълим-тарбия ҳақидаги ғоялари, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”, “Таълим тўғрисида”ги Қонун, халқ педагогика, педагогика тарихи ва назариясига оид илмий тадқиқот ишлари, ўқув қўлланмалари,

дасрликларидан, педагог олимларнинг тайёрлаган маъруза матнларидан фойдаланилди. Ушбу маъруза матнидан нопедагогик олий ўқув юртлари талабалирини “Педагогик маҳорат” фанини ўқитишда, шунингдек касб-ҳунар коллеж- ларида таълим-тарбия жараёнини такомиллаштиришда кенг фойдаланиш мумкин. Муомала-ахборот жараёнидир. Педагог бевосита шахсларга муомалада ўз тарбияланувчилари, умуман, жамоа ҳақида, ундаги ички жараёнлар ҳақида ғоят -хилма-хил ахборотга эга бўлади ва хоказо. Педагог хам ўз навбатида муомала жараёнида ўз тарбияланувчиларига мақсадга қаратилган ахборотни маълум қилади. Педагог муомала воситаси орқали қандай ахборот олишини қараб чиқар эканмиз, ўқувчининг шахси ҳақидаги ахборотнинг муҳимлигини алоҳида таъкидлаб ўтиш керак. Муомала шахсни ғоят хилма-ҳил шароит ва кўринишларда ўргатишга имкон беради. Педагог ўқувчилар билан муомала қилар экан, жуда майда қисмларни ҳам англаб олишга қодир бўлади. Булар сиртдан қараганда унчалик. аҳамиятли бўлмасада, шахсда содир бўлаётган, уни тушуниш учун жуда муҳим бўлган зарур ички жараёнлар кўринишларининг аломатлари бўлиши ҳам мумкин, бунда педагог шахси катта роль ўйнайди. Ҳар ҳил ҳодисанинг турли кишилар томонидан талқини - унинг шахснинг ўтмишдаги тажрибасига боғлиқлиги билан изоҳланади, бу тажрибанинг уч жиҳати бор: умумий, ҳаётий тажриба, педагогик фаолият тажрибаси ва муайян жамоа билан, ўқувчнлар билан муомалада бўлиш тажрибаси. Ниҳоят, педагогнинг ўқувчилар билан кундалик муомаласида, у ўқувчиларнинг хатти-ҳаракатларидаги чуқур маъно ва хақиқий сабабни турли вазиятларда пайқаб олади, бунинг учун намуна сифатида у ўзи тез-тез қайд қилган далиллардан ва ўқувчиларнииг хулқ-атвор усулларидан фойдаланади. Ўқитувчининг ўқувчилар билан муомаласи тарбияни бошқа- риш воситаси сифатида қаралиб, бирлаштирувчи ўрнини тўлдирувчи

вазифасини ҳам бажаради. Муомала ўзаро муносабатлар доирасида содир бўлади. Бошақариш воситаси бўлган муомала, ўқувчиларнинг фаолиятига ҳамроҳлик қилади ва ниҳоят, бошқариш воситаси бўлган муомала фаолия- тидан кейин боради. Муомала-ахлоқ кўрки саналади. Ҳар бир кишининг қандай дунёқарашга эгалиги, билимлилиги унинг муомаласидан маълум бўлади. Муомала - инсонлар ўртасидаги ўзаро алоқа воситаларидир. Муомалада асосий восита тил ҳисобланади. Шунинг учун ҳам тил - алоқа қуроли дейилади. Инсоннинг тили ширин, муомала маданиятли бўлса, киска вақт ичида халқ орасида обрў- эътибор топади. Болалар нутқини ўстиришда педагог (сўзи) муҳим аҳамиятга эга: бир томондан, унинг нутқи болани ўқитиш ва тафаккурини ривожлантиришнинг мухим омили бўлиб ҳисобланади. Бундан шундай хулоса келиб чиқадики, педагогнинг кўп образли, чиройли, жарангдор, намунали бўлмоғи, бола диққатини ўзига тортмоқ лозим. Зотан нутқ педагогнинг ўз мутахассислиги қай даражада лойиқ эканлигини ифодалайдиган ўлчов, кўрсаткич ҳисобланади. Шунинг учун нутқ устида ишлаш нутқ маданиятини такомиллаштириб бориш ҳар бир педагогнинг энг асосий ижтимоий бурчи ва масъулияти ҳисобланади. Таълим тарбия ичида нутқнинг таъсир кучи ниҳоятда каттадир. Ўқитувчининг нутқи ўқувчиларнинг ўзларини тута билишларига, хулқ-атвори ва фикр юритишларига ҳам таъсир этувчи кучли воситадир. Ўқитувчининг нутқида унинг хисси, интилишлари, ирода ва эътиқоди акс этади. У нутқ ёрдами билан ўқувчиларда хурсандчилик, рухланиш мухаббат, садоқат, ғазабланиш, нафратланиш хисларини туғдиради. Халқ билан бирга туриш, бирга яшаш муошарат деб аталади. Одамларнииг бир-бирлари билаи бўлган муносабатларинииг гўзаллиги мулойимлигига «Муошарат одоби» дейилади. Инсоннинг энг улуғ, лекин мураккаб ва машаққатли фаолиятларидан бири одамлар орасида, яъни жамиятда ўз ўрнини топиб яшашида. Бу фаолиятнинг мураккаблиги шундаки, кўпчиликка қўшилиш, улар билан (алоҳида) аҳил бўлиб яшаш учун

инсонда шунга яраша муомала ва муносабат бўлиши ксрак. Муомала ва муносабат кўпчиликнинг дилига тўғри келмайдиган қўпол ва дилозор одамни кўпчилик ёқтирмайди. Инсонлар хушфел, ширинсухан, мард, муомаласи ширин кишиларни дилдан ёктиришади ва ҳурмат-эътибор қилишади. Инсонлар орасида муносиб ўрин топиш, иноқ, иттифоқ яшаш шартларидан бири одамнинг камтарлигидир. Камтарин инсон ҳеч қачон ўзининг ютуғи билан, бой бадавлатлиги билан, илм-ҳунари билан мақтанмайди, ҳамма вақт камгап, содда бўлади. Аммо инсондаги камтарлик самимий бўлмоғи зарур. Сўз инсон қалбини илитади, сўз инсон қалбини жароҳатлайди. «Тиғ яраси кетар, сўз яраси кетмас» деган халқ мақоли бекорга айтилган эмас. Чунки сўзнинг қудрати бениҳоят катта. Инсон ўз сўзига, тилига ниҳоятда эҳтиёткор бўлмоғи лозим. Айрим ёшларимизда сўзга, тилга эьтибор анча суст. Энг аввало, ёшларга муомала маданиятини, катталар олдида маҳмадоналик қилмасликни, катталар гапини бўлмасликни, ёши улуғларга гап қайтармасликни ўргатишимиз зарур. Муомала маданияти ҳамма жойда керак. Иш жойида, уйда шунинг учун ҳам биз ким билан қандай муомала қилишни билишимиз керак. Инсоннинг қанчалик билимли, ақл-заковатли эканлиги муомала орқали намоён бўлади. Одамлар бутун ички дунёсини, мақсадини, муомала ва муносабатларини бир-бирларига сўз ёрдамида етказади, амалга оширади. Шу туфайли сўзлашув муносабатлари ниҳоятда гўзал ва мулойим бўлишини ҳаёт тақозо этади. Сўзга бой, кишиларнинг муомалалари ёқимли, иши ҳам юришган бўлади. Сўзлашув ҳам ўзига хос санъатдир. Бу санъатни мукаммал ўрганиш ҳар бир инсонга зарур. Шу билан бирга, она тилини мукаммал ўрганмоқ ҳар бир инсоннинг муқаддас бурчидир. Тилни билгач: уни ишлата билиш санъатини эгалламоқ инсон учун зарурдир. Ширинсўзлик ва гўзал нутқ ҳеч қачон, ҳеч қаерда сотилмайди. Бунга эришмоқликнинг биргина йўли бор, бу ҳам бўлса тинимсиз ширин сўзла-

шиш, машқ қилмоқликдир. Бу эса, асосан кўп китоб ўқиш йўли билан амалга оширилади. Муомала инсоннинг кимлигини кўрсатувчи юзидир. Ўқитувчининг коммуникатив қобилиятлари . Ўқитувчининг ўқувчи- лар билан муомаласи жараёнида икки хил ҳиссий (эмоционал) ҳолат вужудга келиши мумкин. Педагогнинг ижобий ҳиссиётлари асосида ўзаро ҳамкор- ликни ташкил этиш қобилияти хақиқий самара беради. Ўқитувчи ўқувчиларга бирор бир нарсани ўргата олиши учун улар билан муносабатга киришиши шарт. Муносабат одамлар ўртасида биргаликдаги фаолият эҳтиёжлардан келиб чиқади. Муносабат кишилар ўртасида фаолият давомида ахборот айрибошлашни ўз ичига олади. Муносабатнинг иккинчи жиҳати мулоқатга киришувчиларнинг ўзаро биргаликдаги ҳаракати нутқ жараёнида фақат сўзлар билан эмас, балки ҳатти-ҳаракатлар билан ҳам айрибошланади. Учинчи жиҳати муносабатга киришувчиларнинг бир-бирларини идрок эта олишларшш тақазо қилишдир. Шундай қилиб, ягона муносабат жараёнида шартли равишда коммуникатив (ахборот ўтказиш), интерфаол (ўзаро биргаликда идрок этиш) жиҳатларини алоҳида кўрсатиш мумкин. Сўзлар муайян бир моҳиятга эга, яъни ашёвий оламга аллақандай тарзда тегишли бўлади. Ўқитувчи у ёки бу сўзни ишлатганда англашилмовчиликка йўл қўймаслиги керак. Моҳиятлар тизими кишининг бутун ҳаёти давомида ривожланиб ва бойиб боради. Уни шакллаитириш ўрта таълимнинг ҳам олий таълимнинг ҳам марказий бўғини ҳисобланади. Нутқ бу оғзаки коммуникация, яъни тил ёрдамида муносабат қилиш жараёни демақдир. Сўзлар бирор бир моҳиятни англатадиган оғзаки коммуникация воситаси ҳисобланади. Сўзлар эшиттириб, ё овоз чиқармасдан айтилиши, ёзиб қўйилиши ёки кар, соқов кишиларда бирор бир моҳиятга эга бўлган имо-ишоралар билан алмаштирилиши мумкин. Одамлар ўртасидага муносабатни телеграф орқали ахборот беришга ўхшатиш мумкин эмас. Одамлар муносабатига алоқа боғловчиларнинг ҳис-ҳаяжони ҳам қонуний равишда жалб этилган бўлади. Коммуникациянинг мазмуни муносабатга

киришганларга таалукли бўлиб, нутқий фикр, мулоҳазалар билан кўшилган холда таркиб топади. Нутқсиз коммуникация воситаларига қўл бермоқ ва юз ҳаракатлари имо-ишора, оҳанг, пауза, турқ-тароват, кулгу, кўз ёши қилиш ва шу кабилар киради. Булар оғзаки коммуникация воситалари сўзларни тўлдирувчи ва кучайтирувчи, баъзан эса ўрнини босувчи белгилар тизимини ҳосил қилади. Педагог битга сўзниг ўзини ўқувчига гоҳо буйрук, гоҳо илтимос, гоҳо насиҳат ва ҳ.к. маъно бахш этган холда турли оҳангда талаффуз эта билиш керак. Нутқсиз коммуникация имо-ишора, пантомимика, нутқнинг оҳангдаги рангбаранглик ҳам ривожлана боради. Коммуникация жараёнида тескари алоқалар шаклланади, яъни бола ҳам суҳбатининг юзларидаги ифодани ўқишга (нутқнинг), унинг оҳангдаги маъқуллаш ёки маъқулламаслик аломатини пайқашга, катта ёшдаги кишининг сўзларига илова бўладиган ва кучайтирадиган қўл - бармоқлар ва юз ҳаракатининг маъноси тушунишни ўрганади. Ўқитувчи фаолиятида мулоқот маданияти ва психологияси. Ўқитувчи ва ўқувчининг мулоқати. Муомала категорияси умумий психология фанининг асосий категорияларидан бири ҳисобланиб, у ўз ичига шахслараро муносабатнинг энг муҳим механизмларини қамраб олган. Психология фанида муомала категорияси кенг алоқани мужассамлаштириб, одамлар ўртасида ўзаро муносабатни акс эттиради. Муомала энг муҳим таркибли мулоқот саналади. Муомала ҳамкорлик фаолиятининг эҳтиёжидан вужудга келиб кўп қиррали жараёндир. Муомала қуйидаги таркибий қисмлардан ташкил топган. 1.Муомала ҳамкорлик фаолиятининг қатнашчилари билан ўзаро ахборот алмашинувини ўз ичига қамраб олган бўлиб, коммуникатив жабҳа сифатида тавсифланиши мумкин. Одамлар бир-бирлари билан мулоқатга киришиши жараёнида муомаланиниг муҳим воситаларидан бири тилга ва нутқ фаолиятига бевосита мурожаат қиладилар.

2.Интерфаол икки томонлама таъсир мулоқотга киришувчиларни ўзаро таъсири, уларнинг нутқ фаолиятида нафақат сўз орқали фикр алмашинуви, балки ҳатти-ҳаракати ва хулқ атвори ўзаро таъсир ўгказиш тушунилади. 3.Ўзаро бир-бирини идрок қилиши, англаши, мулоқот жараёнида намоён бўлади. Яъни, улардан бири иккиичисининг ишончига лойиқ, ақлли, фаросатли, тажрибали, юксак тайёргарликка эга инсон сифатида идрок қилинади. Муомаланинг таркибий қисмларини яхлит олиб қараш, ҳамкорлик фаолиятида намоён бўлади. Ўқитувчи билан ўқувчилар ҳамкорлик фаолия- тига кириша олса, шахсни шакллантириишинг мақсад ва вазифаларига ўзаро таъсир кўрсатса шундагина педагогик муомала амалга ошади. Педагогик муомала – бу ўқитувчининг талабага таъсир ўтказиш, уларнинг бир-бирлари билан ҳамкорликларининг фаолиятидир. Ҳамкорлик ўзаро ахборот алмашинуви, турлича коммуникатив восита- лар ёрдамида ўқитувчи томонидан талабалар билан ўзаро муносабатни ташкил қилади. Педагогик фаолиятда муомала муайян дастур асосида мақсадни амалга ошириш, режалаштириш ва ўтказиш функциясини бажа- ради. Яъни, муомала: - ўқув фаолиятини бажаришининг воситаси; - тарбия жараёнини таъминлашнинг ижтимоий-психологак тизими; - таълим ва тарбиянинг муваффақиятини таъминловчи, ўқитувчи билан талабалар ўзаро муносабатининг муайян тизимини ташкил қилишнинг усули; - талаба инднвидуаллигини такомиллаштириш, истеъдодини қарор топтириш имконини берувчи жараён сифатида ҳизмат қилади. Муаллим педагогик жараёнда етакчи кишидир. Унга ёш авлодни ўқитиш ва тарбиялаш вазифаси юклатилган. Шунинг учун хам ўқитувчига, унинг аҳлоқий сифатларига ўқувчилар билан муомаласига нисбатан алоҳида юксак талаблар қўйилади. Муаллим ҳаётга эндигина кириб келаётган, баркамол шахс сифатида шаклланаётган инсонлар - ёш болалар билан мулоқотда бўлади. Болалар таълим-тарбия жараёнида умуминсоний ва

миллий ахлоқ нормаларини ўзлаштиради. Ўқувчи муомала одобини асосан ўқитувчи тимсолида англаб олади. Ўқитувчилар ўртасидаги муомала- муносабатлар инсонпарварлик, ихтиёрийлик тамойилларига асосланади. Улар одатда, икки хил бўлиб, бири - расмий, иккинчиси - норасмий муомала дейилади. Расмий муомала-муносабатлар Узбекистан Республикасининг қонунлари, директив ҳужжатларига асосланади. Норасмий муомала педагогик этиканинг қонуниятларига асосланади ва жамоанинг ҳар бир аъзоси томонидан ихтиёрий равишда бажарилади. Муомала одоби психологик қонуниятлар, одоб нормалари, қоидалари, талаблари, педагоглар жамоасининг фикри асосида бажарилади. Ёшларга таълим-тарбия бериш бир кишининг иши эмас. Уни педагоглар жамоаси бажаради. Таълим-тарбияда кўзда тутилган мақсадга эришиш учун ўқув юрти бутун жамоаси, ҳамма ўқитувчилар бирлашиб ҳаракат қилишлари лозим. Ҳар бир муаллимнинг ҳатти-ҳаракати, хулқи, муомаласи педагоглар жамоасининг мақсади талабларига мос бўлмоғи керак. Ҳар бир боланинг тарбияси учун масъулиятнинг биридир. Дарсда ўқувчиларнинг интизоми педагогик жамоадаги муомала одоби аҳлоқий муносабатлар даражасини кўрсатади. Коллежда ўқув интизомини сақлаш бутун педагоглар жамоасининг иши. Педагоглар жамоасида ўзаро ёрдам ва ишончнинг мавжудлиги муомала одобига амал қилишнинг муҳим шартидир. Муомала одобига риоя қилиш педагоглар жамоасининг мақсади- га ўқитувчиларнинг аҳлоқий савиясига боғлиқ Педагоглар жамоасида ўзаро муомала муносабатлар ўқув-тарбия жараёнини такомиллаштиришга масьулият ва интизомни саклашга асосланади. Педагогик жамоада соғлом ақлий-руҳий муҳит - мавжуд бўлса, аҳлоқий норма ва йўл-йўриқлар бажарилибгина қолмасдан, балки улар ҳар бир муаллимнинг эътиқодига, одатига айланади. Педагоглар жамоасининг шахс ва жамоа учун фойдали ишларига асосланган таьсири натижасида муаллимнинг маънавий қиёфасида чуқур сифат ўзгаришлар содир бўлади. Ижтимоий бурчни тўғри англаш хулқини тўғри баҳолай олиш одати шаклланади. Жамоада ўзаро муомала

яхшиланади. Муомала жараёнида унинг мақсадга мувофиқ амалга ошириш- ни таъминлаш учун ижтимоий назорат ва ижтимоий қонун - қоидалар муҳим аҳамиятга эга. Муомала жараёнида ўқувчи ёки талаба хулқи ижтимоий қонун-қоидалар маромига зид келса, у ҳолда унинг хатти-ҳаракати қораланади, эътироз, танбеҳ, эслатиш каби воситалар билан таъсир ўтказилади. Муомала вақтида одоб, одоблилик муҳим аҳамиятга эга. Унинг асосий вазифалари: ахборот алмашув, ўзаро таъсир, ўзаро идрок қилиш, тўғри амалга ошишини идора қилиб туради. Ҳар бир фикр билдирилганда, мулоқотдош қабул килаётганини фахмлаб туриш, ташқи кўринишлари ўзгаришига эьтибор бериш зарур. Муомала жараёнида баъзи бир ҳатти-ҳаракат ўйламай билдирилган фикр, ортиқча имо-ишора одобсизликка олиб келади. Одобсизлик зса низоли вазият, қарама-қаршилик зиддиятли вазиятни келтириб чиқаради. Бунинг натижасида муомала фикр алмашув ўзини вазифасини низоли вазиятга бўшатиб беради. Педагогик муомалада психологик алоқа ўрнатиш алоҳида аҳамиятга эга, чунки талаба билан ўзаро муносабат, ҳурмат ишонч негизида кўринади. Бунда ўқитувчи талабанинг хуқуқ мажбуриятини, унинг коллежда, жамоат жойларида, оилада бажарадиган вазифаси нимадан иборат эканлигини эътибордан четга чиқармаслиги лозим. Ўқитувчининг талабаларга таъсир ўтказиш самараси унинг принципиаллиги ва талабчанлигида ўз аксини топади. Бундан ташқари у ўзига ҳам ўта талабчан бўлмоғи, шахсий намунаси билан табиий равишда обрў-этътибор қозонмоғи лозим. Муомала жараёнида ва ҳамкорлик фаолиятида ўқитувчининг талабаларга таъсир ўтказиш натижасида уларда: - ўз-ўзини ва ўзгаларни ҳурмат қилиш; - ўз-ўзини ва бошқаларнинг фаолияти, хулқини баҳолаш; - ўз-ўзини бошқариш; - ўз-ўзини назорат ва ўзгаларни назорат қилиш;

- ўз-ўзини такомиллаштириш ва янги фазилатларни эгаллаш шакл- ланади. Дўстона муомалада талаба билан ўқитувчи ўртасидаги билимларни пухта ўзлаштиришни таъминлайди ва мукаммал шахсий фазилатларни таркиб топтиришга ҳизмат қилади. Педагогик жараёнда содир бўладиган муомала одоби, муаллимнинг ахлоқий маданияти, тарбияланганлик даражаси акс этади. Муаллимнинг педагогик касб эгаси сифатида ўзига, ўз касбига ўкувчиларга бўлган муносабати унинг мулоқотида яккол намоён бўлиши мумкин. Педагогик жараёндаги алоқалар тизимида ўқитувчи билан ўқувчи ўртасидаги муомала муносабатлар катта ўрин эгаллайди. Педагоглар жамоасида ижодкорлик муҳити муомала одобининг шаклланишида жамоат ташкилотларининг роли каттадир. Улар муаллимнинг обрўсини ошириш жамоат ишларига фаол қатнаштириш йўли билан ўқитувчининг ахлоқий педагогик маданияти, масьулиятини оширишига кўмаклашади. Муаллим ҳар-бир сўзини ўйлаб гапириши, бошқаларнинг, касбдошларининг сўзи, фикри, мулоҳазаларини тинглай олиши ҳам педагогик жамоада ўзаро муомала муносабатларини яхшилашга хизмат қилади. Мулоқот орқали таъсир этиш усуллари. Педагогнинг талабалар билан муомаласи муваффақиятли булиши куп жиҳатдан унда педагогик қобилиятни мавжудлигига, маҳоратига боғлиқ булади. Психологияда педагогик қоби- лиятлар деганда инсоннинг муайян психологик хусусиятларини тушуниш қабул қилинган. Бу хусусиятлар унинг ўқитувчи вазифасида талаблар хисобланади. Маълумки, шахсининг у ёки бу қобилиятларини ҳосил қилувчи хислатлар ва хусусиятлар орасида бир хиллари етакчи рол ўйнаса, бошқалари ёрдамчи рол ўйнайди. Биринчи навбатда перцептив яъни идрок қилиш соҳасида тааллуқли булган хусусиятлар (улардан энг муҳимроғи кузатувчанликдир) етакчи рол ўйнайди, педагогга талабанинг психологиясининг, унинг психик холатини ухшаш тарзида идрок этиш, муайян ҳолда умуман синф коллективининг

аҳволига тугри баҳо бериш имконини беради. Педагог шахсининг узаро фикр алмашув билан боғлиқ ҳусусиятлари таркибий қисми сифатида эмпатия, яъни талабаларнинг психик ҳолатини тушунишга ва уларга ачинишга тайёргарликни ҳисоблаш мумкин. Бунинг зарур шарти талабаларга бўлган мухаббатдур. Ниҳоят, педагог шахсининг узаро фикр алмашув билан боғлиқ хусусиятларининг учинчи таркибий қисми деб ижтимоий ўзаро ҳаракатда булган юксак ривожланган эҳтиёжни ҳисоблаш мумкин у билимларни бошқаларга беришга талабалар билан муомала жамоасини ташкил этиш истагида намоён булади. Ташкил этиш қобилияти ҳам педогагик қобилиятларнинг таркибий қисмидир. У барча талабаларнинг ҳар ҳил фаолият турларига жалб қилинишида, жамоанинг хар бир талабага таъсир курсатиш қуролига айланишида, ҳар бир талабага фаолият, вазиятни таъминлаб беришда намоён булади. педагогда ижтимоий узаро ҳаракатда булган, унда мавжуд булган педагогик назокат майдонга чиқади. Энди педогагик қобилиятлар структурасига кирадиган ёрдамчи ҳислатлар ва ҳусусиятлардан айримларини куриб чиқамиз. Бу, аввало, ақл-идроқнинг муайян хислатлари: ҳозиржавоблик, танқид кузи билан қараш, собитқадамлик ва бошқа бир қатор ҳислатлардир. Педагогнинг нутқи: нотиқлик қобилиятларини мавжудлиги, суз бойлиги ва хоказолар ҳам муҳим роль уйнайди. Табиатда бир қадар артистлик ҳусусиятига эга булиш (ҳаёл, фантазия ишлата билиш) ҳам талабалар билан муомалада муваффақиятга эришишда муайян роль уйнайди. Педагогик қобилиятлар фақат педагогик фаолият самарали булишининг шартигина эмас, балки куп жиҳатдан Педагогнинг муваффақиятли ишлашининг натижаси ҳамдир. Шу муносабат билан Педагогнинг узида педагогик қобилиятларнинг аниқ мақсадини кузлаб таркиб топиш ва ривожланиши ката роль уйнайди. Тажриба ва махсус тадқиқотлар бунинг батамом ҳақиқий нарса эканлигини курсатмоқда. Масалан шахс перцептив ҳусусиятларининг энг муҳим элементи булган кузатувчанлик педагогнинг педагогик тажриба ҳосил қилиш жараёнида ҳам,

унинг махсус куч-ғайрати натижасида ҳам ривожланади, такомиллашади. Педагог ўзининг ижтимоий-психологик кузатувчанлигини, яъни талабаларда турли характер хусусиятлари, майлларини пайқаб олиш қобилиятинигина эмас, шу билан бирга уларнинг пайдо булиш вазиятига мувофиқ баҳо бериш маҳоратини ривожлантиришга қодирдир. Педагог ўз талабаларини, улар муҳитидаги узаро муносабатларини, ўзининг улар билан узаро муносабат- ларини ҳозирги дақиқада қандай бўлмасин, худи шундай идрок этиш ва куриш маҳоратини доимо такомиллаштириб бориши лозим Педагог талабалар, айниқса, катта ёшдаги талабалар ўртасидаги зид- диятларга жуда эҳтиёткорлик билан аралашуви лозим. Зиддиятларнинг шундай соҳаси борки, унда педагогнинг аралашуви ниҳоятда чекланган булиши, ҳамма келишмовчиликлар ва зиддиятлар ҳам коллективда муҳокама қилиш объекти бўлмаслиги мумкин. Педагогнинг талабалар билан муомаласи жараёнида икки хил хиссий (эмационал) холат вужудга келиши мумкин. Педагогнинг ижобий хиссиёт- лари асосида узаро ҳамкорликни ташкил этиш қобилияти хақиқий самара беради. Киши биргаликда фаолият курсатаётганда заруриятга кура, бошқа одамлар билан бирлашиши, улар билан муомалага киришиши, яъни алоқа урнатиши ўзаро ҳамжиҳатликка эришиши керакли ахборот олиши ва жавоб тариқасида ахборот бериши лозим. Муносабат талабаларнинг ўзаро биргаликда ҳаракат қилиши ва фаолият курсатиши жараёнида уларни бирлаштирадиган восита тилдан иборат эканлигини билдиради. Турли ҳил тилларда сўзлашадиган кишилар бир-бирлари билан муроса қила олмайдилар. Бу эса биргаликдаги ҳаракатнинг амалга оширилишини амри маҳол қилиб қуяди. Қўлланиладиган белгилар (сўзлар, имо- ишоралар ва х.к) замирида муносабатда иштирок этаётган шахсларга таниш булган такдирдагина ахборот айрибошлаш мумкин булади. Коммуникациянинг мазмуни муносабатга киришганларга тааллукли булиб, нуткий фикр мулохазалар билан қўшилган ҳолда таркиб топади.

Нутксиз коммуникация воситаларига қўл бермок ва юз ҳаракатлари имо - ишора, оҳанг, пауза, турк тароват, кулгу, куз ёши килиш ва шу кабилар киради. Булар оғзаки коммуникация воситалари сўзларни тулдирувчи ва кучайтирувчи, баъзан эса урнини босувчи белгилар тизимини ҳосил қилади. Ўртоғининг бошига тушган кулфатдан хабар топиб унга ҳамдардлик билдираётган суҳбатдоши нутксиз коммуникация белгиларини ишлатади: юзларини ғамғин тутади, паст охангда қўлларини юзига ё пешонасига қўйган ва бошини чангалланган ҳолда чукур хурсиниб гапиради ва х.к. Нутқсиз коммуникацияни амалга ошириш учун турли ҳил ёш группаларда турлича воситалар танланади. Масалан: ёшлар йигидан кўпинча катта ёшдагиларга таъсир килиш ва уларга ўз истакларини хамда кайфиятини етказиш воситаси сифатида фойдаланадилар. Нутқсиз коммуникацияда қўлланиладиган воситаларнинг ахборотни сўз билан етказиш максадларида ва мазмунига мувофиклиги муносабат маданиятнинг таркибии қисмларидан ҳисобланади. Талабалар билан муомала қилиш педагогнинг ўз тарбияланувчилари билан мулокот олиб бориш маҳоратини тақозо этади. Биз учун эса сўзлашишни билиши лозим. Сўзлашишни, мулокот олиб боришни доимо урганиб бориши лозим. У дарсни самарали олиб боришни, сўзлашишни билиши, суҳбат, лекция, хикоя қилиш каби усулларидан фойдаланиши, умуман бутун таълим-тарбия жараёнида талабалар билан мулоқотни йулга қуя олиши лозим. Мулоқот – юнонча сўз, сўзлашув, сухбатлашув, шахслараро суҳбат ва фикр олишув, оғзаки нутқ шакли икки ёки ундан ортик шахсларнинг сўзлашувидир. Педагог билан талаба ўртасидаги мулоқот булиши учун педагогда етарли даражада қобилиятга эга булиши керак ҳамда ўз - ўзига доимо куйидаги саволларни бериши ва унга жавоб беришга ҳаракат қилиши керак: Нимага ўргатиш, кимни ўргатиш, қандай ўргатиш. Нимага ўргатиш:

а) илм – фандаги янгиликларни англаш, Янги фан терминларини тушуниш, ўқув предметини тулиқ узлаштириш; б) малака, кўникма ва қобилиятни шакллантириш; в) ўқув предметлари ўртасидаги боўликликни амалга ошириш; г) ўқув мазмунини тушунарли тизим асосида куриш. Кимни ўргатиш: а) талабаларни баъзи психик хусусиятларини (эслаб қолиш, нутқи, фикрлаш...) хамда уларни кай даражада ўқимишли, тарбияли эканликларини аниқлаш; б) талабаларнинг бир даражадан иккинчисига утишдаги кийинчилик- ларини олдиндан аниқлаш; в) ўқув-тарбия жараёнини ташкил этишда талабаларнинг далиллари, фикрларини ҳисобга олиш; г) талабалардаги турли психик узгаришлар ва ривожланишни ҳисобга олиб, ўз педагогик меҳнатини ташкил этиш; д) иктидорли талабалар билан ҳам ишлаш, якка ҳолдаги ишни ташкил этиш. Қандай ўргатиш: а) иш жараёнида ишлатиладиган куч ва кетадиган вақтни ҳисобга олган ҳолда ўқитиш ва тарбиялашнинг турли усуллари мажмуини ишлатиш. Педагогик таъсир кўрсатишнинг асосий усуллари, бу талаб, истиқбол, рағбатлантириш ва жазолаш, жамоатчилик. Талаб - тажрибада жуда кенг таркалган усул булиб, таълим- тарбия жараёнида педагогнинг тарбияланувчига шахсий муносабатининг намоён булиши йули билан ёки бу хатти-ҳаракатларининг рагбатлантирилиши ёки тухтатилишини таминлайди. Истиқбол - таъсир курсатишнинг жуда таъсирчан усули булиб, у талаба- ларнинг хатти-ҳаракатларини, улар олдига куйилган максадлар, уларнинг шахсий интилишлари, кизикишларига айланади.

Рағбатлантириш ва жазолаш - талабаларни хулк-атворига кузатиш киритишни, яъни фойдали хатти-ҳаракатларни қушимча рагбатлантиришни ва тарбияланувчиларнинг номаъкул хатти-ҳаракатларини тухтатишни таъминлайди. Жамоатчилик фикри – тарбияланувчиларнинг ижтимоий-фойдали фаолиятини гоят ҳар томонлама ва мунтазам рагбатлантириб боришни таъминлайди. Талаб - педагогик таъсир кўрсатишнинг бошлангич усули булиб, тарбияланувчиларда узига нисбатан масъулият ва талабчанликни рағбатлан- тиришда алоҳида вазифани бажаради. Ўзаро фикр алмашиш билан таъсир кўрсатиш воситалари: ишонтириш, таъсир килиш, ўзаро фикр алмашиш билан таъсир кўрсатиш. Ишонтириш педагогик таъсир кўрсатиш усули сифатида дарсларда ўқув ахбороти, ижодий суҳбатлар, мунозаралар шаклида қўлланилади. Тарбиявий ишда гуруҳий ва якка суҳбатлар, мунозаралар, сиёсий ахборотлар шаклида қўлланилади. Таъсир қилдириш киши психикасига назоратсиз кириб, унинг фаолиятида хатти-ҳаракатлар, сабаблар, интилишлар билан амалга оширилади. Таъсир қилиш-шундай бир психик таъсир кўрсатишки, киши уни онгининг етарли назоратсиз идрок этади. а) Педагогик вазиятларни таққослаш ва умумлаштириш, усулларни қўйиш; б) Талабаларга якка индивидуал ҳолда муносабатда булиш, уларни мустақил ишларини ташкил этиш. Педагог талабалар билан буладиган мулоқотида қуйидаги малакаларни эгаллаган булиши лозим: ташки киёфани назорат килиш нутқни эгаллаш, педагогик муносабат маданиятини эгаллаш, ташкилотчилик маҳорати, ўқув тарбия жараёнини бошқариш услубларини эгаллаш. Муносабатларни бошқариш услублари: 1. Авторитар услуб.

2. Демократик услуб. 3. Либерал услуб. 1. Авторитар услуб - Ўзи якка ҳолда гуруҳ фаолиятини йуналишини белгилайди. - Ўзи кўрсатма-буйрук беради. - Жавобгарликни ўз бўйнига олади. - Сўзсиз бўйсунишни даъво этади. - Қаттиқ интизомни талаб этади. - Айтилган нарсани тулиқ бажарилишини талаб этади. - Гап кайтарганни, гап ўргатганни ёктирмайди. Айтган ташаккури ҳам буйрукдай чикади. Сўзлари қаттиқ ва қўпол. Бирон бир масалани тушунтирмайди, лекин талаб этади. - Мулоқотга киришишнинг асосий шакллари: буйрук, кўрсатма бериш, қўлланма билан ишлаш, хайфсан эълон қилиш. - Муомалада купол, дагал, дук-пуписали мажбур этиш, қўрқитиш, чучитиш орқали киришади. - Авторитар услубнинг ижобий томони фавкулодда вазиятлар ишлати- лиши (ёнгинда, сув тошқинида) - Муносабатни бу услубда бошқарилиши атрофдагилар учун кийин ёки оғир аҳвол. 2. Демократик услуб - Жамоа фикрига таяниб иш олиб боради. - Жамоа фикрини, ташаббусини маъқуллайди, ривожлантиради, бошқа- лар фикрига ҳурмат билан қарайди. - Бошқалар фикрини ўзиники қилиб олади. - Мулоқотга киришишнинг асосий шакллари: илтимос, маслаҳат бериш, самимий муомала. 3. Либерал услуб.

- Ташаббуссиз жамоа ишига аралашмайди, хамма масалаларни юзаки қараб чиқади. Ўзининг фикри йук, жавобгарликдан ўзини четлатади. Иш натижаси билан қизиқмайди. - Талабаларга эътиборсизлик билан, беғам карайди. - Ўз ишига совуққонлик билан қарайди. Илмий педагогик адабиётларда қуйидаги муносабат турлари кўрсатилган: - ҳамкорликдаги муносабат- устун орқали муносабат; - дустона муносабат - носамимий муносабат; - оралиқдаги муносабат- бекорчи муносабат; - куркув оркали муносабат - диалог ва монолог. Инсон ўзини куршаб олган олам билан ўзаро биргаликдаги ҳаракати, одамлар ўртасидаги ижтимоий хаёти ва ишлаб чиқариш фаолияти жараёнида топадиган муносабатлар тизимида юз беради. Кишилар иш жараёнида табиат билангина эмас, балки бир бирларига ҳам ўзаро таъсир кўрсатадилар. Педагогик мулоқот - бу педагогнинг қўлай психологик муҳитни яратишга қаратилган талабалар билан касбий муомаласидир. Нотугри педагогик мулоқот қўрқув, ишончсизлпк тўғдиради ва диққат, ҳотпра, имконият, ишчанлик қобилиятини пасайтиради. Педагогнинг талабалар билан муомаласи унга енгиллик. қўвонч олиб келиши, фаолиятида ҳракатга ундаши керак. Педагог ва талаба муомаласида ҳар бир нарса ҳурмат ва талабчанликка асосланиши лозим. Педагогик мулоқот ижтимоий- психологик жараён сифатида қуйидаги функциялар билан характерланади: шахсни билиши, ахборот алмашиши, фаолиятни ташкил зтпш ва маънавий муҳитни яратиш кабилар. Педагогик маҳоратга педагогик билимлар билан бир қаторда педагогик техника соҳасидаги малака ҳам киради. Улар тарбияга озрок куч сарфлаб, қynpoк натижаларга эришиш имконини беради. Хар бир моҳир педагог шахсни шакллантириш билан боглик булган, мазкур масалаларни ҳал килиши лозим. Педагогдан куч - гайратни, катъиятни, тиришқоқликни,

тадқиқотлар олиб боришга интилишини, янги вазиятга, янги жамоага кириш кобилиятини, самимиятни, тутрилик ва халолликни, уткир акл-идрокни, бир воситани бошқаси билан текшириб куриш малакаси талаб қилинади. Педагогик маҳорат ўзига талабалар хақидаги, таълим тарбия жараёнини ташкил этиш ва унинг мазмуни, методлари хақидаги кенг билимларни қамраб олади. Бу билимлар умумий педагогик маданиятни ташкил этади. Педагог бу маданиятни эгалламаса, хеч вакт чинакам уста була олмайди. Замонавий педагогга биргина умумий маданиятининг ўзи кифоя қилмайди. У талабаларни кўзатиш, уларнинг усишидаги муҳим нарсаларни жамиятда вужудга келган, асосий ижтимоий гоялар билан таққослаш, уларни ривожлантириш йуллари ва усулларини аниқлаш, турли воситалар тарбиявий таъсир кўрсатиш усулларининг ўзаро бир бирига утиши диалектикасини чукур таҳлил. қилиш, педагогик изланишлар ва ютуқларни илмий жиҳатдан бир системага солиш малакаларига эга булади. Педагогик малака билим ва кўникмалар фаолиятнинг маълум турини эгаллаб олиш, яхши бажара олиш кобилиятидир. Педагог фаолиятига оид бундай малакаларга куйидагилар киради. А) Амалий конструктив малакалар: 1. Амалий тарбиявий ишларини режалаштириш, фаолиятнинг энг мухим коидаларини англай билиш. 2. Хар бир талабага нисбатан уни жамоа шароитида тарбиялашнинг индивидуал дастурини тузиш. 3. Талабаларнинг ёшлик ва шахсий хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, уларга нисбатан индивидуал муносабатни ошириш. Б) Ташкилотчилик малакалари: 1. Талабалар орасидаги фаолларини аниқлай билиш, танлай билиш ва уларни идроқ қилиш. 2. Талабаларнинг турли ҳилдаги жамоа, индивидуал фаолиятини уюш- тира билиш ва уларни ижтимоий фаоллигини. билиш.

3. Талабаларга берилган ижтимоий топшириклар берилиши юзасидан назорат урнатиш ва уларга зарур вактда амалий. ёрдам бериш. 4. Ўзи рахбарлик килган гуруҳдаги амалий ишларни амалга ошира билиш. 5. Ота - оналар, кенг жамоатчилик ўртасидаги ишларни билиш. Талабаларга талаблар қуйиш методлари қуйидагилардан иборат: талабанинг ахлоқ қоидаларини, барча предмет буйича билимларни баҳолаш, ўқув юртининг, коллежнинг ички тартиб қоидаларини, таълимда тушунтириш жараёнида қўлланади. Шуни назарда тутиш керакки, ўқишдаги бурч ва маъсулиятни билиш, машқ қилиш, талабаларни меҳнат қилишга ўргатишдан иборатдир. Талаба коллежда яхши ўқиши, самарали хизмат қилиши, яхши дам олиши, хамма вақт қизиқарли машғулот билан банд булиши мақсадга мувофиқдир. Бундай фаолиятни уюштириш педагогнинг маҳоратига боғлик. Педагог олдига қуйилган талаблар: 1. Фаолиятнинг аниқ мақсадларини талабалар жамоаси ҳам, талаба ҳам аниқ ҳис қилсин. 2. Фаолиятни амалга ошириш педагоглар ташаббуси ва ижодий фаолликка боғлик. Бунда ишни тақсимлаш, режалаш, ҳисобга олиш, натижа чиқариш кабиларни талабаларнинг ўзларига ҳавола килиш керак. 3. Педагог фаолиятга педагогик раҳнамолик қилади, уларни ижодий одатларини шакллантиради. 4. Фаолият жараёнида ҳар бир талаба ижрочилик мухакасига эга булади. 5. Иш натижасини муохокама килиш, иштирокчиларни рагбатлантириш. Инсоннинг аҳлоқий тарбияланганлигини унинг атрофидаги нарсаларга булган турли-туман муносабатларда намоён буладн. Амалий фаолият кишининг ахлоқий тарбия тизимининг муҳим томонидир. Шунинг учун талабаларга яхшилик қилиш ва меҳрибонлик ички кечинмалар билан эмас, балки педагог фаолиятидаги асосий вазифа ҳисобланади. Муомала шахс фаолияти учун муҳим ҳисобланади. Шунинг учун педагог ўқув тарбия жараёнида талаба шахсини шакллантиради. Муомала

шахсга ўзини танишни ўргатади. Педагог дарсни режалантирар экан, талабаларнинг факат ахборотни эгаллашлари билан чегараланмасдан, ёрдамга муҳтож булганларга шароит яратиш, уларнинг кизикмшини таъминлаши лозим. Муомала жараёнини икки типга булиш мумкин: диалог ва монолог. Монолог муомалада ҳамкорлик бир томоннинг ижрочилиги асосида кўрилади. Педагогик фаолият педагогнинг талабалар билан муносабата-жараёнидаги ишни демократик ташкил этади ва биргаликда амалга оширилади. Педагогик одоб ва педагогик назокат ҳақида . Ўзбекистон мустакил- ликка эришган дастлабки кунларданок талаба ёшларни маънавий қадриятлар рухида тарбиялаш энг муҳим вазифалардан булиб колди. Чунки давлатнинг асосини маънавият ташкил этади., маънавиятига эътибор бермаган давлат- нинг келажаги ҳам булмайди. Ўзбекитон Республикаси Президенти И.А.Каримов «Баркамол авлод - Ўзбекистон таракккиётининг пойдеворидир” номли маърузасида таъкидлаганидек “Бизнинг Республикамизда ўзимизнинг маънавий қадриятларимизни, таълимнинг миллий тизимини такомиллаш- тириш ҳамда унинг миллий асосларини мустаҳкамлашга алоҳида эътибор берилмокда”. Шуни айтиш керакки инсоннинг маънавияти унинг аҳлоқи, одоби. хулқи, маданиятидан ташкил топади. Ахлок эса аклий, хукукий, диний, иктисодий ва сиёсий билимлар замирида шаклланади. Мазкур билимлар уз навбатида инсон ахлокий сифатларининг камол топиб, бойиб боришида олиб келади. Демак ахлоқ инсоннинг ижобий сифатлари мажмуидир. Одоб ва ахлок бир-бири билан узвий богликдир. Одоб алохида бир шахснинг муайян бир хислатини ифодаловчи ахлокий категориядир. Одоб-бу хар бир инсоннинг жамоа билан булган мулокотига хамда юриш-туришида узини тута билишини курсатади. Ахлок- жамиятда кабул килинган жамоатчилик фикри билан маъкулланган хулқ одоб нормалари.

Маданият - жамиятнинг ана унда яшовчи фукароларнинг фаолияти жараёнида тўпланган барча ижобий, аклий ютуқлар мажмуаси. Маънавият - инсон онгини акс эттирувчи барча ижобий интеллектуал фазилатлар мажмуасидир. Мустакил фикрлаш - бу фаҳмлаш, англаш, фикр юритишдан бошланади. Тафаккур - инсон онгидаги мавжуд илмий-хаётий билимлар мажмуала- рининг керагини саралаб олиш ва амалиётга қўллаш. Ижодкор педагог талаб ёшларнинг хулқ маданиятини шакллантиришда маънавий қадриятларнинг имкониятларидан кенг ва самарали фойдаланади. Педагог ижодкорлиги натижасида талаба ёшлар аждодлар тарихи, адабиёти, санъати, анъаналари ва урф-одатлари хақида чуқур билим олади. Талабаларнинг маънавий меросга булган қизиқиши ошади. Дарс жараёнида самимий, соғлом маънавий муҳит яратилади. Маънавий мерос манбаала- ридан самарали фойдаланиш натижасида талабаларнинг хулк маданияти камол топади. Талаба ёшларнинг хулқ маданиятни шакллантириш, биринчидан, дарс жараёнининг муваффакиятли булишига, иккинчидан таълим мазмунига ва педагог - талаба ҳамкорлик фаолиятига борлик. Ҳамкорликдаги фаолият ижодкорликни, масъулиятни, фаолликни талаб қилади. Бундай ҳар бир дарсдан педагог мақсадни аниқ кўра билиши, амалга ошириладиган вазифаларни туғри белгилаб олиши лозим; - дарс жараёнидаги билимлар мазмунининг илмийлиги, изчиллиги ва тарбиявий ҳарактери, қизиқарлилиги талабаларда таълим ва тарбиявий томондан ўрганиладиган билимга булган қизиқишни кучайтиради. Уларнинг билимини кенгайтириш юксак хулқли булиш каби кўникма ва малакаларини шакллантиради. Талабаларнинг маънавий сифатларини шакллантиришда уларга утмиш адабиёти, тарих, миллий урф-одатлар, анъаналар хақида билим бериш педагогдан доимо фаоллик билан муносабатда булишни талаб қилади. Талабанинг маънавии эҳтиёжини қондириш, қизиқишини устириш мустақил ишлар, ҳар ҳил ижодий ишлар (иншо, реферат ва бошқа) орқали амалга

оширилади. Мустақил ишлар педагог ва талаба фаолиятининг узвий боғланган тамонларидир. Мустақил ва ижодий ишларда талаба ўз устида меҳнат қилади, ижодий изланади, ўз нуқтаи назари, қарашларини шакллантириш билан бирга дунёқараши ва маьнавий савиясини намоён этади. Мустакил ишлаш купрок дарслик устида ишлаш, манбаларнинг у мазмунини таҳлил этиш, маъруза, реферат, конспект тайёрлаш, ижодий иншо ёзиш (чет тилида хам) карточкаларга ёзма жавоб бериш, турли жадваллар, диаграммалар схемалар тузишни такоза этади. Буларнинг бари талабадан изланувчанликни талаб килади. Мустақил ишлар, семинарларни ташкил этишда 4 хил манбаларга асосланади. а). Дарслик материалларига; б). Маънавий мерос, ҳисобланган халқ оғзаки ижоди, диний манбалар, мумтоз адабиёт ва бошқалар; в). Оммавий ахборот воситалари материалларига (журнал, газета- лар, радио, эшиттиришлар, ойнаи жаҳон кўрсатувлари); г). Хаётий мисолларга (оилавий-маиший анъаналар, урф-одатлар, расм- русумлар, маънавий кадриятлар ва х.к) Оғзаки мустақил иш турлари ва ўрганилаётган мавзунинг мохиятининг талабалар амалий фаолиятида мустахкамлаштиришга йуналтирилган баъзи бир ёзма шаклдаги мустақил ишлар (иншо, саволларга ёзма жавоб топиш, жадвал, диаграмма, карточкаларни тулдириш) дан аралаш дарс шаклида кенг фойдаланиш яхши натижа беради. Чет-тили, адабиёт дарсларида ўйин ҳолатларидаи фойда- ланиш самарали фойда беради. Масалан, адабиёт дарсларида "Алломалар мехмонимиз","Темурий ижодкорлар", "Бугунги давр - алломалар кузи билан" каби мунозаралар, бахсларни ташкил этиш мумкин. Методика дарсларида эса у "Шарк алломаларининг тарбия хакидаги фикрлари” ва уларнинг маънавий мероси, хақида талабаларнинг ўзаро фикр алмашиш-ларни ташкил этиш жуда фойдали. Дарс жараёнида педагог маънавий мерос манбаларидан усталик билан., фойдаланиши, уларнинг таълим ва тарбияний таъсирини ҳисобга олиш дарсни "қандай тарзда ташкил этилишидан катъий назар (ўйин дарси,

мунозара дарси, синов дарси ва х.к.), уни уюштришда фаол, ижодкор, катъий булиши, маънавий меросни яхши билиши ва уни амалиётга тадбик қила олиши зарур. Талабаларнинг оғзаки мустақил тайёргарлиги асосида ноанъанавий дарс шаклларини уюштириш ҳам хулқ маданиятини шакллантиришнинг самарали усулларидан ҳисобланади. Бунда турли мавзулардаги баҳс - мунозара дарсларини утказиш мумкин. Бундай дарсларга тайёргарлик куриш жараёнида талаба кенг ҳажмдаги маънавий манбаларга, бадиий асарлар, халқ оғзаки ижоди намуналарига, пандномалар, диний манбалар, шарк алломалари хаётига баришланган илмий, оммабоп, автобиографик асарлар, матбуот ва оммавий ахборот материалларига мурожаат қилади. Натижада муаммоли саволларга жавоб топади, аждодлар маънавий мероси билан танишишга муяссар булади. Бундай дарслар етарли тайёргарлик, маҳорат ва кенг қуламли билим, тажриба, мустакилликка асосланган ҳолда ташкил этилса, талабанинг хулқ маданиятини шакллантирувчи куйидаги ижобий натижаларни беради: - дарс давомида талабанинг эркинлиги, мустақиллиги, фаоллигига эришилади; - талабалар жамоа фикрига таянишга, уни ҳурмат қилишга ўрганадилар, бу билан уларда ўзаро ҳурмат, мулоқот маданияти тарбиялана боради; у - талабалар ўз фикр - мулохазаларини, қарашларини ҳимоя қилиш, уларни бошқаларга етказиш маҳоратини эгаллайдилар; - талабаларда у ёки бу адибнинг қарашларини, халқ педагогикаси, ҳаёт, тажрибаси асосида кўтариб чиқилган муаммолар моҳиятини давр билан боғлаш атроф муҳит талаби имконияти асосларни хаққоний баҳолаш малакаси шаклланади; - талабаларнинг ўзбек халқининг маънавий турмуш тарзи хақидаги билим даражаси ортади, ахлоқий - маънавий сифатлари шаклланади; - ҳар бир талабада ўз-ўзига талабчанлик, ўз-ўзини назорат қилиш ҳисси ортади, ўз устида ишлашга, ўзини англашга эътибор кучайди. Бундай муваффақиятли натижа синов дарслари, якуний дарсларда намоён булади.

Талаба хулқ маданиятини асосий мезонлари: инсонпарварлик, мехнатсеварлик, миллий ғурур, ватанпарварлик, мехр-мухаббат, имон, ижодкорлик, фаоллик, ташабускорлик, ўз-ўзини назорат қилиш ва ўз-ўзини баҳолашни талаб эгади. Бу талаб талабанинг Ватан, ота-она, дустлари, жамоа олдидаги бурчи вазифаларига, таълим-тарбия жараёнида намоён буладиган фаоллик, ижодкорлик хусусиятларига муносабати орқали амалга оширилади. Ўз билим, хатги-ҳаракати, атроф-муҳитга муносабатини назорат қилиш, ўз- ўзини баҳолашни ташкил этиш талабанинг ёзма ижодий фаолияти орқали самарали намоён булади. Таълимнинг самарали шакллари анъананий ва ноанъанавий дарс турлари воситалари ва усулларидан жумладан, таълим жараёнида талабаларнинг турли ижодий ёзма ишлари: иншо, реферат, конспект, маъруза каби турларидан кенг фойдаланиш зарур. Дарс жараёнида талабаларнинг ёзма ижодий ишларидан самарали фойдаланиш учун қатор педагогик шартларга амал килиш зарур. Бунда: - мустакил ижодий ишларнинг турлари, мавзуси, ҳарактери ва унга қўйиладиган талаблар аник белгилаб берилиши; - чет- тили, адабиёт на бошқа дарсларда мустақил ёзма ишларни уюштириш ва уларни амалга ошириш учун қисқа услубий тавсиялар тайёрлаш; - педагог маънавии сифатларини, маънавии тарихи, кадриятлар мазмуни ва ҳарактери хақида етарлича билимга эга булиши, уларнинг тарбиявий имкониятларидан самарали фойдаланиш йулларини билиши; - педагог ҳам, талаба ҳам дарслик ва қушимча манбалар билан мустакил ишлаши; - педагог таълимни ташкил этишнинг анъанавий ва ноанъанавий шакллари, уларнинг тарбиявий имкониятлари, иш натижалари хақида тулиқ педагогик билим билан қуролланган булиши; - педагог ҳар бир дарс мавзуси, дарс шакли, усул ва воситаларини талаба хулқ маданиятининг шаклларига таъсирини олдиндан кура билиши;

- ёзма ижодий ишлар талабаларнинг ихтиёрийлиги, ижодкорлиги, кизикиши асосида амалга оширилиши лозим. Дарс жараёнида яратилган маънавий муҳит талабларида ижодкорлик, эркинлик, фаоллик, тасаввур бойлиги ва билимга булган қизиқишни шакллантиради. Дарс жараёнида маънавии меросимиз: утмиш алломаларнинг фикр-қарашлари, одоб-ахлоқ, туғрисидаги у турли хикоялар, халқ оғзаки ижодидан турли ривоятлар, мақоллардан фойдаланиш талабага маънави- ятимиз хазинаси хақида пухта билим: олиш, эгалланган билимни намунали намоён этиш, дастур ва дарслик материалларини хаётий тажрибадан олинган мисоллар билан мазмунан тулдириш, рухий ҳолатлар, тасаввур идрок, хиссини баён этиш, хозиржавоблик, таъсирчанлиги билан фаркланади. Талабаларнинг хулқ маданиятини шакллантиришда ижобий таъсир этадиган воситалар: а) инсон хиссиёти билан боглик, унинг идроки, тафаккури, тасаввури, махсули булган маданий эстетик манбалар, адабиётлар, тасвирий санъат, асарлари, мусика, илм-фан, диний манбалар ва х. к; б) иллюстрация материаллари маданий мерос сифатида қадрланадиган жуғрофик хариталар, (Ал-Хоразмий яратган харита), математик- астрономия жадваллари (Беруний, Улуғбек), миниатюралар (Беҳзод), халқ амалий санъати намуналари, миллий кийимлар, ва х.к; в) табиий улкашунослик материаллари: тарихий меъморчилик обидалари, азиз кадамжойлар, марифий масканлар, уй- музейлар ва х.к; г) образли - таъсирчан ифода воситалари (маънавии мерос хакида диафильм, кинофильм, саҳна асарлари, радио эшитгиришлари, ойнаи-жаҳон кўрсатувлари, матбуот материаллари); д) ўқув- тарбиявий, ижодий кургазмали воситалари талабалар ёки педагог томонидан тайёрланадиган жадваллар, хар хил ижодий ишлар, реферат, маъруза, конспект, кичик-кичик поэтик асарлар, манзаралар тасвири ва х.к.

Бу воситалардан дарс жараёнида унумли фойдаланиш, ноанъанавий дарс шаклларининг амалиётга кенг жорий этиш имкониятини яратади, талаба- ларнинг дарсга кизикишни оширади, ўрганиладиган мавзуларнинг моҳия- тини чуқур англаб етиш имконини беради, мустақил фикрлаш, оғзаки ва нутқни бойитиш кабиларни шакллантиради. Мустакил ишда талаба ўз устида меҳнат қилади, ижодий изланади, ўз нуқтаи назари, қарашларини шакллантиради, дунёқараши ва маънавий савиясини намоён этади. Дарс жараёнида маънавий мерос манбаларидан фойдаланиш натижасида талабаларда маънавий меросга мухаббат, садоқат, миллий узлигини англаш, миллий ғурур шаклланиб боради. Бу эса ўз навбатида талабаларда хулқ маданиятини шакллантиришга замин булиб ҳизмат қилади. Барча ҳолларда ҳам индивидуал ҳам гурухий машғулотлар бошланишидан олдин педагогик техникани эгаллашнинг индивидуал дастури тузиб чиқилиши лозим. Бундай дастурни тузиш учун аввало педагогик техника малакалари шаклланишининг бошланғич даражасини аниқлаб олиш зарур. Бироқ тажрибанинг кўрсатишга, одатда, мазкур босқичда фақат малакалар ҳақидагина эмас, шу билан бирга дастлаб автоматлаштирилган кўникмалар ҳақида ҳам бериши мумкин эмас. Булар, масалан, нафас олиш ва овознинг табиий йўлга қўйилиши, тўғри талаффуз, бундан олдинги тарбиянинг натижаси бўлган саводли, ифодали нутқ, мимик ва потамими аниқлик ва бошқалар бўлиши мумкин. Бундай кўникмаларнинг мавжудлиги педагогик техника малакаларини шакллантиришни анча осонлаштиради. Шунга қарамасдан барча ҳолларда ана шу кўникмаларни тегишли малакалар таркибига киритиш юзасидан муайян иш олиб борилиши зарур. Педагогик техника малакаларини шакллантиришнинг бошланғич даражасига қараб уни эгаллашнинг индивидуал дастури етишмайдиган

малакаларни шакллантиришига қаратилган айрим машқларни ёки машқларнинг тўлиқ мажмуини ўз ичига олади. Таянч иборалар: педагогик муомала, маданият, миллий маданият, дарс, педагогик мулоқот, педагогик қобилият, педагогик одоб, педагогик назокат, педагогик аҳлоқ, ҳис.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Турсунов И., Нишоналиев У . Педагогика курси . – Т. : «Ўқитувчи» , 1997. 1. Зарипов К. Ўқитувчилар малакасини оширишда мактаб раҳбарларининг роли. – Т .: «Ўқитувчи» , 1993. 2. Мунавваров А.Қ. Педагогика . – Т .: «Ўқитувчи» , 1996. 3. www.ziyonet.uz 4. www.pedagog.uz 5. www.tdpu.uz

O'xshashlar

Укувчилар онгига педагогик таъсир курсатиш методикаси

Педагогик таъсир этиш усуллари

Педагогик такт ва уни эаллаш йўллари педагогик таъсир этиш усуллари

Гоявий таъсир курсатиш воситалари, шакллари, услублари

Педагогик техника. Педагогик техникани шакллантириш усуллари