Pedagogik texnika pedagogik mahoratning asosiy tarkibiy qismi sifatida - Pedagogika - Referatlar

Pedagogik texnika pedagogik mahoratning asosiy tarkibiy qismi sifatida

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

120.5 KB

Ko'chirib olish

Pedagogik texnika pedagogik mahoratning asosiy tarkibiy qismi sifatida Reja: 1. Pedagogik texnika haqida tushuncha. 2. Pedagogik maqsadga muvofiqlik va o’qituvchi tashqi qiyofasi. 3. O’qituvchining o’z-o’zini boshqarishi, mimika va pantomimika.

Tayanch tushunchalar: o’z hulq–atvorini boshqarish, mimika, pantomimika, diqqat, kuzatuvchanlik, tasavvur, nutq texnikasi, nutq nafasi, ovozni sozlash va boshqarish, diktsiya (talaffuz), nutq sur’ati, didaktik, tashkilotchilik, konstruktiv, kommunikativ ko’nikmalar. 1. Pedagogik texnika haqida tushuncha Mahoratli usta–pedagog muvaffaqiyati sirlariga chuqur kirib borgan sari uning faoliyatidagi pedagogik ta’sir usullarining aniqligi, turli amaliy topshiriqlarni san’atkorona qo’ya olishi va hal eta olishining guvohi bo’lamiz. Bu erda mahsus ko’nikmalar: o’quvchilarni izchil o’quv–biluv faoliyatiga jalb eta olish, savol qo’ya olish, jamoa va alohida shahs bilan muloqotga kirisha olish, kuzatuvchanlik, jamoani tashkil eta olish, o’z kayfiyati, ovozi, mimikasi va hatti– harakatlarini boshqara olish kabilar muhim o’rin egallaydi. Pedagogik texnika o’qituvchi faoliyatining botiniy mazmuni va zohiriy ifodasidagi mos uyg’unlikni ta’minlashga hizmat qiladi. O’qituvchining mahorati ma’naviy madaniyat va pedagogik maqsadga muvofiq tashqi ifodaviylikda namoyon bo’ladi. SHunday qilib, texnika – bu usullar, mahsus ko’nikmalar majmuidir. Uning vositasi – nutq va muomalaning noverbal vositalari. Pedagogik texnika komponentlarini ikki guruhga bo’lib o’rganamiz: 1 – guruh komponentlariga o’qituvchining hulq – atvorini boshqarishiga oid ko’nikmalar kiradi. Bular – o’z tanasini boshqarish (mimika, pantomimika); hissiyotlari va kayafiyatini boshqarishi; ijtimoiy–pertseptiv qobiliyatlar (diqqat, kuzatuvchanlik, tasavvur); nutq texnikasi (nafas, ovozni boshqarish, talaffuz, nutq sur’ati). 2 – guruh komponentlar jamoaga va shahsga ta’sir ko’rsata olish ko’nikmalari hamda ta’lim jarayonining tehnologik tomonlari bilan bog’liq. Bular – didaktik, tashkilotchilik, konstruktiv, kommunikativ ko’nikmalar, talab qo’yish, pedagogik muloqotni boshqarish, jamoa ijodiy ishlarini tashkil etishning tehnologik usullari.

Dars va tarbiya jarayoni tehnologiyasi keyingi mavzularda atroflicha yoritilishini inobatga olib, bu mavzuda faqat o’qituvchi hulq–atvorini tashkil etishga oid masalalar hususida to’htalamiz. YOsh o’qituvchilarning faoliyatida uchraydigan odatiy kamchiliklar. O’qituvchi faoliyatiga oid olib borilgan tadqiqotlar endigina ish boshlagan o’qituvchilar faoliyatida uchraydigan bir nechta odatiy kamchilik – nuqsonlar mavjudligini ko’rsatdi. Bu o’qituvchilarning ko’p yo’qotishlari o’quvchilar, ularning ota–onalari bilan dildan erkin suhbat qura olmaslik, qahr–g’azabni saqlab turish yoki aksincha, uni namoyon etish, ishonchsizlik oqibatida sodir bo’ladi. O’zlarining birinchi darslari haqida yozgan ishlarida talabalar o’z nutqlaridan havotirlanganliklari, haddan ziyod qattiqqo’llik qilganliklari, ochilib gaplashishga qo’rqanliklari, doskaning u yog’idan bu yog’iga borib kelganliklari, qo’l harakatlaridagi ortiqcha hatti–harakatlarga yo’l qo’ymasliklari yoki harakatsiz qotib qolganliklari, qo’llarini qayoqqa qo’yishni bilmaganliklari haqida yozishgan. Ko’pgina talabalarda gavda holatida elkalarning qisilib turishi, qo’l harakatlarining noo’hshovligi, qo’lda turli keraksiz narsalarni o’ynab turish kabi holatlar kuzatiladi. Ovoz texnikasidagi asosiy kamchiliklar bir hil ohangda gapirish, nutqining jonsiz, quruqligi, ifodali, obrazli qilib o’qish ko’nikmalarining yo’qligi ko’rinadi. Nutqdagi ko’pgina individual kamchiliklar – talaffuzning noaniqlik, ovozning optimal balandligini topa olmaslik bilan bog’liq. Bu kamchiliklarning barchasi o’qituvchi faoliyati samaradorligiga ta’sir ko’rsatadi. Talabalarning oliy o’quv yurtidagi ta’limi jarayonidayoq ularni yo’qotishga kirishish o’qituvchini o’quv–tarbiya jarayoniga rahbarlik qilishga tayyorlashning muhim omillaridan biridir. 2. Pedagogik maqsadga muvofiqlik va o’qituvchi tashqi qiyofasi Tarbiyachining tashqi qiyofasi estetik talabga mos bo’lishi kerak. O’z tashqi ko’rinishiga befarq bo’lish yaramaydi. Ammo haddan ziyod e’tibor qilish ham hush kelmaydi.

Soch turmagi ham, kiyimi ham, kiyimdagi bezaklar ham pedagogik topshiriq – tarbiyalanuvchi shahsini shakllantirishga samarali ta’sir ko’rsatish talabiga bo’ysundirilgan bo’lishi kerak. O’qituvchi pardoz–andoz, turli bezak– taqinchoqlardan foydalanishga haqli ekanligi holda, me’yor va shart–sharoitdan kelib–chiqib ish ko’rishi kerak. O’qituvchining estetik qiyofasiga yuzidagi hayrihohlik va ochiqlik, hatti–harakatlardagi me’yor va ihchamlik, gavda holati, yurishidagi orastalik ham ta’sir ko’rsatadi. Hatto sinfga qanday kirishingiz, bolalarga qarashingiz, stulni qanday surib qo’yishingiz, sinfda yurishingiz – ana shunday “mayda -chuyda”larda sizning o’quvchiga ta’sir eta olishingiz namoyon bo’ladi. Sizning barcha hatti–harakatlaringizdan, qo’l harakatlari va qarashingizdan ular katta kuch va o’ziga nisbatan ishonchni his etishlari kerak. Aynan anna shunday – o’ziga ishongan, hayrihoh va hotirjam – holda siz inson sifatida tushunarli, tarbiyachi sifatida sezilarli daraja kuchli bo’lishingiz mumkin. O’qituvchining tashqi qiyofasi, mimika, pantomimikasi, gavda holatiga nisbatan qo’yiladigan muayyan talablar qanday? Bularni qanday boshqarish mumkin? CHunki bu elementlarning barchasi kishining ichki holati kayfiyatiga bog’liq bo’lib, ishni o’z ijodiy kayfiyatini boshqarish texnikasini o’rganishdan boshlash kerak. 3. O’qituvchining o’z-o’zini boshqarishi, mimika va pantomimika. Hissiy holatni boshqarish. Pedagogik muloqotning ko’pchilik odida, namoishkorona harakterda amalga oshirilishi yosh o’qituvchilarda, odatda, “muskullar siqilishi”, ishonchsizlik, qo’rquv hissini paydo etadi. Ko’pchilikning qadalgan nigohlari ostida faoliyat ko’rsatish o’qituvchi fikrining izchilligiga, nutq apparatining holatiga ta’sir ko’rsatadi. Bularning barchasi quriladigan muloqotga ruhiy-fiziologik tayyorgarlik ko’rish, muloqot jarayonida o’z hissiy holatini boshqarib turishni talab etadi. O’z–o’zini boshqara olish qobiliyatini quyidagi test yordamida tekshirib ko’rish mumkin .

Hissiy holat va mayfiyatga oid savollarga “ha” yoki “yo’q” deb javob bering: 1. Siz har doim hotirjam holda o’zingizni tuta olasizmi? 2. O’z kayfiyatigizni to’’tadil tuta olasizmi? 3. Auditoriyada dars tinglayotganigizda yoki uyda dars tayyorlayotganigizda har doim fikrni bir joyda to’plab, diqqat bilan o’tira olasizmi? 4. Siz o’z hissiyotlaringizni boshqara olasizmi? 5. O’z o’rtoqlaringiz va yaqinlaringiz bilan muloqot paytida har doim ham e’tiborli va samimiy bo’la olasizmi? 6. O’rganilgan o’quv materialini oson o’zlashtira olasizmi? 7. Sizda o’zingiz qutilishni istagan yomon odatlar(ingiz) bormi? “Ha” va “yo’q” javoblar sonini hisoblab chiqing. Agar hamma javoblar ijobiy yoki ijobiy javoblar miqdori ko’p bo’lsa, siz hotirjamsiz va o’zingizni boshqara olishdan tashvishlanmaysiz yoki o’zingizga juda yuqori baho berasiz; agar javoblar ko’pchiligi inkor bo’lsa, bu bu hovotirlikdan, ishonchsizlikdan, o’z– o’zidan qoniqmaslik va o’ziga tanqidiy ko’z bilan qarashdan dalolat beradi. “Ha” va “yo’q” degan javoblar soni bir–biriga yaqin bo’lsa, bu o’z kamchiliklarini ko’ra olish, ularni yo’qotish uchun o’z ustida mustaqil ishlashga tayyor ekanligingizdan dalolat beradi. O’z–o’zini boshqarishning muhim yo’nalishlari sifatida quyidagilarni ajratish mumkin: - samimiylik va optimizmni tarbiyalash: - o’z hulq–atvorini nazorat qilish (mushaklar siqilishi, harakatlar, nutq, nafas sur’atini boshqarish); - faoliyat turlarini almashtirib turish (mehnat, musiqa tinglash, mutolaa, yumor, imitatsion o’yinlar...); - o’z–o’zini ishontirish. Kezi kelganda V.A. Suhomlinskiyning ruhiy muvozanat to’g’risidagi maslahatlariga ham amal qmlmnsa, foydadan holi bo’lmaydi. “Keragidan ortiq jiddiylik va yot tuyg’ularning oshib ketishiga yo’l qo’ymang; yumarga murojaat qiling; kelajakka ishonch bilan qarang, samimiy bo’ling. Bunday sifatlarni

rivojlantirish shartlari quyidagilar: o’z kasbining ijtimoiy ahamiyatini chuqur anglash, burch hissini rivojlantirish, pedagogik ziyraklik, shuningdek, o’z–o’zini tahlil qilish va o’ziga mos baho bera olishga intilish” . O’z–o’zini ruhiy jismoniy nazorat qilishning bu barcha usullari shahs yo’nalganligini yahlit shakllantirish bilan bog’liq. CHunonchi, bu sohadigi o’zgarishlarsiz keyingi usullarning samarasi past bo’ladi. Keyingi guruh usullar tana faoliyatini nazorat qilishga asoslanadi. Hissiy kechinmalarining asosiga u paydo etadigan hatti–harakatlarni o’zgartirish orqali ta’sir ko’rsatish mumkin. Nazoratni asosan, nimaga qaratish lozim? Mimik va skelet mushaklari tonusiga, nutq sur’atiga, nafas va sh .k.ga. YOsh o’qituvchi, agar o’tmoqchi bo’lgan darsidan odin o’zida ishonchsizlik, bolalardan qo’rqish tuyg’ularini sezsa, iloji boricha hotirjamlanish seansini o’tkazish lozim. Autogen mashqlar (ruhiy o’z–o’zini nazorat) – o’ziga hos ruhiy– jismoniy gimnastika – nafas va artikulyatsiya mashqlari bilan bir qatorda pedagogik faoliyat anjomlarining bir qismiga aylanishi lozim. Ruhiy o’z–o’zini nazorat qilish hotirjam holatga keltirish mashqlari hamda muhim kasbiy sifatlarni shakllantirishga oid formulalarni o’zida mujasamlashtiradi. Buning uchun ”foytunchi o’tirishi” holatida o’tirib, mahsus formulalar yordamida tana a’zolalarida og’irlik va issiqlik, mushaklar erkinligi va hotirjamlik holatini paydo etish kerak. Keyin o’zida muayyan holatni yuzaga keltirish uchun quyidagi formulani ichdan takrorlash mumkin: “ Men hotirjamman. Men darsni ishonch bilan olib boraman. Bolalar meni eshitishadi. Men darsga yahshi tayyorlanganman. Dars qiziqarli. Barcha bolalarni taniyman va ko’ra olaman. Men o’zimga ishonmayman va g’ayratim jo’sh uryapti. Men o’zimni boshqara olaman. Kayfiyatimni tetik va a’lo. O’qitish qiziqarli mashg’ulot. O’quvchilar meni hurmat qilishadi, eshitishadi va bergan topshiriqlarni bajarishadi. Darsda ishlash menga yoqadi. Men o’qituvchi”. Ammo dastlabki mashg’ulotlardagi muvaffaqiyatsizliklardan esankirab qolmaslik kerak. Bu o’rinda muntazam o’z ustida ishlash, ruhiy–jismoniy

apparatni mashq qilidirish lozimki, bu mashqlar natijasida u pedagog faoliyatining zo’r quroliga aylanadi. Pantomimika. Pantomimika bu – tana, qo’l va oyoqlarning harakati. U asosiy fikrni ajratib ko’rsatadi, obrazlarni chizadi. Darsni berilib tushuntirayotgan o’qituvchining hatti–harakatlarini kuzatsangiz, bosh, bo’yin, qo’l, butun tana korpusi harakatidagi organik uyg’unlikni ko’rasiz! O’qituvchining go’zal va ifodali gavda holati shahsning ichki fazilati hisoblanadi. Qomatning barvastaligi, diqqat e’tiborning jamlanganligi pedagogning o’z kuchi va bilimiga ishonganligidan dalolat beradi. SHu bilan birga qomatning bukchayganligi, boshning osilib turishi, qo’llarining shalpaygaligi kishining ichki zaifligidan, o’ziga ishomasligidan dalolat beradi. O’qituvchi o’zida o’quvchilar oldida to’g’ri tura olish ko’nikmasini shakllantirishi kerak (oyoqlar 12 – 15 sm kenglikda, bir oyoq ikkinchisiga nisbatan biroz odinda). Barcha hatti–harakatlar va gavda holati o’zining aniqligi va oddiyligi bilan o’quvchilar diqqatini tortishi kerak. Gavda holati estetikasi yomon odatlarni rad etadi. Masalan, oldinga–orqaga tebranib turish, o’zini bir oyoqdan ikkinchisiga tashlab turish, mudom kursining suyanchig’ini tutib turish, qo’lda har hil yot narsalarni aylantirib turish, boshni qashib turish, burunni artib turish, qulog’ini ushlab turishi va sh .k. Pedagogning qo’l harakatlari organik va chegaralangan bo’lishi kerak, ulardagi keskin keng va o’tkir burchakli harakatlar maqsadga muvofiq emas. Qo’l harakatlarining chizuvchi va psihologik turlari farqlandi. CHizuvchi harakatlar fikrini chizadi va illyustratsiyalaydi. Ular unchalik zarur bo’lmasada tez–tez uchrab turadi. His–tuyg’uni ifodalaydigan qo’l harakatlari (psihologik) muhimroq bo’lib hisoblanadi. Masalan, “marhamat” demoqchi bo’lsangiz, qo’l kaftini yuqoriga qaratib, ko’krak balandligida ko’tarasiz va o’zingizdan bir narsa uzayotganday sal oldinga yo’nlatirasiz.

SHuni inobatga olish kerakki, qo’l harakatlari ham, huddi korpusning boshqa harakatlari singari, aytilayotgan fikrning kechish jarayonini ko’rsatadi, uning orqasidan kelmaydi. Qaddi–qomatning to’g’ri bo’lishiga sport bilan shug’ullanish, mahsus mashqlar yordam beradi. Masalan, zanjirga turgandek turish, devorga orqasini tutib turish. SHuningdek, o’z–o’zini tekshirib turish, o’ziga chetdan turib, bolalar ko’zi bilan qarash ham juda muhim ahamiyatga ega. Muloqot faol bo’lishi uchun ochiq pozada turish muhimdir: qo’llarni qovushtirib turmaslik, sinfga yuzma–yuz turish, bolalar bilan o’zi orasidagi masofani qisqartirish natijasida o’zaro ishonch hissi paydo bo’ladi. Bir qadam oldinga yurish ahborotning muhimligini anglatadi va diqqatni to’plashga yordam beradi. B ir qadam orqaga yurish bilan so’zlovchi tin glovchilarga dam berganday bo’ladi. Mimika. Mimika – bu o’z fikri, hissiyotlari, kayfiyati, holatini yuz muskullarini orqali ifodalash. Ko’pincha yuz va nigohlar o’quvchilarga so’zdan ko’ra kuchliroq ta’sir ko’rsatadi. Qo’l harakatlari va mimika yotkazilayotgan ahborotning ta’sirchanligini oshirib uning yahshi o’zlashtirilishiga yordam beradi. Bolalar o’qituvchining yuzini ”o’qiydilar” ya’ni uning munosabati va kayfiyatini darhol bilib oladilar. SHuning uchun yuz faqat ifodalabgina qolmay, balki masqsadga zid bo’lgan kayfiyatni yashirishi ham kerak. Sinfga uydagi g’am tashvishlar niqobini olib kirmaslik kerak. YUz va qo’l harakatlari orqali faqat ishga taalluqli bo’lgan, o’quv–tarbiya vazifasini bajarishga qaratilgan narsalarni ifodalash talab etiladi. Albatta, yuz ifodasi nutq mazmuni va munosabat harakteriga mos bo’lishi kerak. U, huddi butun tashqi ko’rinish singari o’ziga ishonch, ma’qullash, tanqid qilish, qoniqmaslik, quvonch, qoyil qolish, befarqlik, qiziquvchanlik, hayratlanish kabi holatlarning o’nlab ko’rinishlarini ifodalashi lozim. YUzdagi tabassum kishining ma’naviy sog’lomligi va ahloqiy kuchini anglatadi. Mimikaning muhim ifodaviy detallari ko’z va qoshdir. Ko’tarilgan qoshlar hayratni, chimirilgan

qoshlar – fikrning to’planganligini, harakatsiz qoshlar – hotirjamlik, befarqlikni, qimirlab, titrab-turgani qattiq ta’sirlanganlikni anglatadi. Ko’zlar ham kishi yuzidagi eng ifodali a’zo bo’lib hisoblanadi. “Quruq nigoh – bo’sh qalbning ifodasidir” (K.S.Stanislavskiy). O’qituvchi o’z yuzining imkoniyatlarini, ma’noli qarash ifodasini chuqur o’zlashtirish, yuz muskullarini va a’zolarini keragidan ortiq harakatlantirish yoki o’lik, harakatsiz yuz ifodasidan qochish kerak. O’z hatti–harakatlari va o’quvchilarning hulq–atvorini anglash ko’nikmalarini rivojlantirish uchun ruhshunoslar tadqiqotlarida berilgan etalonlar bilan tanishib chiqish tavsiya etiladi. Masalan shodlik holatidagi hulq atvor etaloni: tabassum, ko’zlar charaqlaydi, qo’l harakatlari tezlashadi, ko’p gapiradi, birovga yordam berish istagi paydo bo’ladi. Qo’rquv holatidagi hulq–atvor etaloni: ko’zlar chaqchaygan, gavda biroz egilib, qotib qolgan, qoshlar ko’tarilgan, ovoz qaltiraydi, yuz osilgan,qorachiqlar o’ynab turibdi, harakatlar keskin, tana qaltiraydi. O’qituvchi nigohi bolalarga qaratilgan bo’lib, vizual aloqa imkoniyatini hosil qilish kerak. Devorga, derazaga, shiftga qarab gapirishdan saqlanish lozim. Vizual aloqa ongli rivojlantirishga muhtoj bo’lgan texnika bo’lib hisoblanadi. Nigohlar bilan barcha o’quvchilarni qamrab olishga intilishi kerak. 1. Nutq texnikasi haqida tushuncha O’qituvchi nutqini idrok etish va tushinish tinglash jarayoni bilan bog’liq bo’lib, bu jarayon, olimlarining hisob kitobiga ko’ra, o’quv vaqtining 1 /4 yoki 1/ 2 qismga teng bo’lar ekan. SHuning uchun ham, ma’lumki, o’quvchilar tomonidan o’quv materialining to’g’ri idrok etilishi o’quvchi nutqining mukammalligiga bog’liq. Bolalar o’qituvchining, ayniqsa, nutqiy ko’nikmalariga nisbatan sezgir bo’ladi. Qaysidir tovushlarni noto’g’ri talafuz etish bolalar orasida kulgiga sabab bo’lish, bir hil ohangdagi nutq zerikishga olib kelishi, noo’hshov ohang, baland nutq dildan suhbat qurganda sohtadek qabul qilinishi, o’qituvchiga nisbatan ishonchsizlik hissini uyg’otishi mumkin. Ba’zilar, ovoz ham, uning tembri ham kishi uchun faqat tabiat in’omi bo’ladi, deb hisoblashadi. Ammo zamonaviy eksperemental fiziologiyaning

ta’kidlashicha, tovushning sifatini tubdan yahshilash mumkin. Ushbu yo’nalishda inson o’z–o’zini takomillashtirishning misli ko’rinmagan natijalariga erishganligi haqida tarih ham guvohlik beradi. Demosfen haqida, ehtimol, hamma eshitgan bo’lsa kerak. U o’zidagi jismoniy nuqsonlarni bartaraf etib, Qadimgi Gretsiyaning buyuk siyosiy arbobiga aylangan. SHu tariqa 20 yoshli Mayakovskiy ham odamlar odida turib nutq so’zlashga o’zini tayyorlagan. U og’ziga kichik qayroqchalarni solib sershovqin Rioni daryosi bo’yida nutq so’zlab, mashq qilgan. Bugungi kunda nutq texnikasini egallash bo’yicha qator mashqlar tizimi ishlab chiqilgan bo’lib, ular teatr pedagogikasi tajribasiga asoslangan va ular nutq nafasi, ovoz va talaffuzga oid ko’nikmalar majmuidan iborat. Ular o’qituvchiga o’z nutqi mazmunining butun boyligini etkazish imkonini beradi. Ho’sh, nutq texnikasi o’zi nima? Unga qanday ta’rif berish mumkin? Bu savollarga javob berish uchun avvalo “nutq texnikasi” iborasini tashkil etuvchi so’zlarning mohiyatiga e’tiborni qaratamiz. Nutq nima? O’zbek tilining izohli lug’atida nutq so’ziga shunday ta’rif beriladi: ” Nutq – tilning fikr ifodalash va almashish jarayonlarida amal qilishi; so’zlovchining til vositalaridan foydalanish jarayoni va shu jarayonning hosilasi”. 1 Texnika so’ziga esa oldingi ma’ruzalarda to’htalgan edik. Texnika (yun. techne – san’at, mahorat) – bu biror ish-faoliyat yoki harakat turida orttirilgan mahorat darajasi, malaka-ko’nikmalar yig’indisi. 2 Nutq texnikasi esa – bu til vositalari yordamida, notiqlik san’ati talablariga rioya qilgan holda ko’pchilik oldida nutq so’zlay olish hamda ishchi muloqot o’rnata olish mahoratidir. 2. Nafas texnikasi. Nafas organizmning tirikligini ta’minlab, fiziologik vazifani bajaradi. SHuningdek, u nutqning energiya manbai ham sanaladi. Nutq nafasi fonatsion (grekcha phono - tovush) nafas deb ham ataladi. Kundalik hayotda nutqimiz 1 O’збек tилиnиnг изоhли лug’аtи. Ж.III. N – Tаrtибли/ Tаhrиr hай’аtи: T.Миrзаев ва б.; O’зR FА Tил ва адабиёt иnstиtutи. –T.: “O’збекиstоn миллий enциклоpедияsи” давлаt илмий nашrиёtи, 2006. 67-б. 2 O’збек tилиnиnг изоhли лug’аtи. Ж.IU. T – Tаrtибли/ Tаhrиr hай’аtи: T.Миrзаев ва б.; O’зR FА Tил ва адабиёt иnstиtutи. –T.: “O’збекиstоn миллий enциклоpедияsи” давлаt илмий nашrиёtи, 2006. 80-б.

dialogik harakterda bo’lganiligi uchun nutq nafasida o’qituvchi o’quv materialini tushuntirishi yoki ma’ruza qilish paytida ko’p vaqt o’zi gapirishiga to’g’ri kelaganligi uchun, agar nutq nafasi mashq qildirilmagan bo’lsa, yurak urishi tezlashishi, qizarib ketishi yoki nafas tiqilib qolish mumkin. Nafas texnikasining asosiy holatlarini qisqacha bayon qilamiz. Nafas jarayonida ishtirok etadigan muskullarga ko’ra nutq nafasining 4 hil turi ajratiladi. 1. YUzaki nafas elkani va ko’krak qafasining yuqori qismini ko’tarib tushiradigan muskullar yordamida amalga oshirilida. Bu zaif, yuzaki nafas bo’lib, unda o’pkaning faqat yuqori qismi ishtirok etadi. 2. Ko’krak nafasi qovurg’alararo muskullar yordamida amalga oshiriladi. Bunda ko’krak qafasi eniga kengayadi. Diafragma harakati zaif bo’lganligi uchun chiqarilayotgan nafasning kuchi ham zaif bo’ladi. 3. Diafragma nafasi ko’krak qafasining bo’ylamasiga kengayishi hisobiga amalga oshiriladi. Natijada diafragma qisqaradi, lekin qovurg’alararo muskullar qisqarishi unchalik faol bo’lmaydi. 4. Diafragma–qovurg’a nafasi ko’krak qafasining ham eniga, ham bo’yiga kengayishi natijasida amalga oshiriladi. Natijada diafragma, qovurg’alararo va qorin muskullari qisqaradi. Bu nafas eng to’g’ri nutq nafasi sanaladi. Diafragma–qovurg’a nafasi mehanizmini ko’rib chiqamiz. Diafragma qisqari, pastga qarab egiladi. Va ichki organlarni bosadi yuqori natijada qorinning qismi turtib chiqadi, ko’krak qafasi bo’yiga kengayadi, o’pka kengayib, havoga to’ladi. Nafas chiqarilayotganda diafragma bo’shashib, yuqoriga ko’tariladi, ko’krak qafasi eniga qisqara boshlaydi. Ko’krak qafasining umumiy hajmi qisqaradi, unga nisabatan bosim kuchayadi va havo tashqariga chiqadi. Fonatsion nafas yoki ovoz nafasi oddiy nafasdan nimasi bilan farqlanadi? Oddiy nafasda nafas olish va chiqarish burun orqali amalga oshiriladi va bir maromda bo’ladi. Bunday nafas ketma-ketligi nafas olish, nafas chiqarish, pauza.

N.CH. pauza. N.O. Gapirish uchun oddiy fiziologik nafas olish etarli emas. Nutq va o’qish uchun miqdordagi havo talab etiladi, shuningdek, uni tejab ishlatish kerak bo’ladi. Nutq nafasida nafas chiqarish nafas olishga nisabatan uzunroq bo’ladi. Qisqa nafas olishdan so’ng pauza (qorin muskullarini taranglashtirish uchun), keyin esa ovozli nafas chiqarish amalga oshiriladi. N.O. pauza N.CH. Nutq tovushlari nafas chiqarilayotganda hosil qilinadi. SHuning uchun ham uni to’g’ri qurish nutq nafasini va ovozini tashkil qilish uchun muhim ahamiyatga ega. Diafragma, qorin va qovurg’alararo muskullarni rivojlantirish va mustahkamlash uchun qator mashqlar mavjud. Masalan: CHalqancha yotib, burun orqali chuqur nafas olinadi. Bunda siz o’pkaning havo bilan to’planganligini, qorin muskullari va pastki qovurg’alar harakatga kelganligini sezasiz. Huddi shu mashqni tik turgan holda ham bajarib ko’rish kerak. Bunda havo o’pkaning pastki qismida qolishiga, ko’krak qafasining yuqori qismiga ko’tarilmasligiga e’tibor berish kerak. Havoni har doim pastga qarab yo’naltirish lozim. O’z ustida mustaqil ishlash orqali o’qituvchi nutq nafasi tizimini takomillashtirish mumkin. 3. Ovoz texnikasi.

O’qituvchilar orasida shundaylari ham borki, ularning ovozlari tabiatan to’g’ri qurilgan. Lekin bunday holatlar kam uchraydi. Ha , yahshi ovoz ham, agar mahsus mashqlar qo’llab turilmasa, yillar davomida buzilishi, eskirishi mumkin. Umuman, aytish mumikinki, har bir kishida kuchli, egiluvchan, jarangdor bo’lishi mumkin bo’lgan o’ziga hos ovoz mavjud. Ovoz nafas olish jarayonida havoning kekirdak orqali o’tib, tovush paychalarining cho’zilishi va qisqarishi natijasida hosil bo’ladi. O’qituvchi ovozining o’ziga hos tomonlari nimada? Avvalo ovoz kuchi. U nutq apparatidagi barcha organlarning faol ishlashiga bog’liq. CHiqarilayotgan havoning nutq organlariga nisbatan bosimi qancha kuchli bo’lsa, ovoz kuchi ham shuncha yuqori bo’ladi. Ovoz parvozi. O voz eshitilishining muhim sharti sanaladi. Bu ibora orqali mutahassislar ovozni masafoga uzata olish va uni boshqarib turish ko’nikmalarini aniqlaydilar. Ovozning egiluvchanligi va harakatchanligi ham muhim sifatlardan biridir. Bu o’rinda nutq mazmuniga ko’ra ovozni osongina o’zgartira olish ko’nikmalari tushuniladi. Balandlik – ovozning ton darajasidir. Inson ovoz balandligi jihatdan bemalol ikki aktavagacha o’zgarishi mumkin, biroq odatiy nutq jarayonida biz faqat uch besh notalar bilangina cheklanamiz holos. Diapazon – bu ovoz hajmi yoki kengligi bo’lib, uning chegarasi eng past va eng yuqori ton bilan belgilanadi. Ovoz diapazonining qotib qolishi monotonlikning paydo bo’lishiga olib keladi. Ovozning bir hilda yangrashi idrokni o’tmaslashtiradi va uyqu chaqiradi. YAhshi qurilgan ovozga bo’yoqdor tembr boyligi ham hos bo’ladi. Tembr – bu ovozning rangi, yorqinligi, shuningdek, uning muloyimligi, iliqligi va individualligidir. YAngrayotgan ovozda har doim asosiy va qo’shimcha tonlar mavjud bo’ladi. Ana shu qo’shimcha tonlar (obertonlar) qancha ko’p bo’lsa, ovoz shuncha yorqin, bo’yoqdor va shirali bo’ladi. Ovozning dastlabki tembri rezonatorlar yordamida o’zgartirilishi mumkin. Rezonatorlarning ikki asosiy turi ajratiladi: yuqori (bosh) va pastki (ko’krak). Bosh chanog’i burun va og’iz

bo’shlig’i yuqori, ya’ni bosh rezonatorga kiradi. Pastki (ko’krak) rezonatorlarini qo’lni ko’krak qafasi ustiga qo’yib (gapirganda) his etish mumkin. Demak, bosh va ko’krak rezonator sezgilari yordamida tovush paychalari ishi shunday tashkil etiladiki, kekirdakda paydo bo’ladigan ovozning dastlabki tembri bosh va ko’krak rezonatorlarida rezonans paydo etiladigan qo’shimcha ton (oberton)ga ega bo’ladi.Ovozning bu barcha hususiyatlari mahsus mashqlar yordamida hosil qilinadi. Ovoz tarbiyasi – individual va ko’p mehnat talab etadigan jarayon. U qat’iy individual metodikani, shuningdek, tajribali mutahassislar tomonidan nazorat qilib borishni talab etadi. Ovozni ongli ravishda mashq qildirish natijasida uning tembrini o’zgartirish, yoqimsiz bo’yoqlarni bartaraf etish umumiy tonni pasaytirish mumkin. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, past tonli ovozlar bolalar tomonidan yahshi qabul qilinadi, ularga ko’proq yoqadi va ko’proq taassurot qoldiradi. Nutq tovushini tarbiyalashga qaratilgan mashqlarni Z.V.Savkova hamda V.P.CHihachyovning teatr va san’at oliygohlari uchun yozilgan ma’ruzachi ovozi haqidagi qo’llanmalaridan topish mumkin. SHu o’rinda o’qituvchi ovozi gigienasi haqida ham gapirib o’tishni lozim topdik. Mahsus tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, ovoz bilanbog’liq kasb egalarida ovoz apparatining kasallanishi ehtimoli yuqoriroq bo’lar ekan. O’qituvchilarda bu ko’rsatgich 40.2% ni tashkil etadi. Ovoz sifatining buzilishi sabablari turlicha. Ularning asosiy to’rt hili ajratiladi: kundalik ovoz sarflash darajasining yuqoridagi, ovoz apparatini ishlatishdagi uquvsizlik, gigiena qoidalariga rioya qilmaslik, ovoz organlarining tug’ma zaifligi. Ovozni zo’riqtirish natijasida buzilishi, asosan, o’qituvchi ish vaqtining yarmidan ortiqroq qismida faqat o’zi, yana dars vaqtida odatdagidan balandroq ovoz bilan gapirishidandir. Ovoz intensivligining oshib borishi sinf shovqinini bosish zaruratidan kelib chiqadi. Odatda sinf shovqini o’rtacha 55-72 ditsibelni tashkil etsa, sog’lom ovoz intensivligi 65-74 detsibelgacha bo’ladi. Ovozni zo’riqtirish nutq apparatidan foydalanishdagi uquvsizlik bilan bog’liq bo’lganda, bu holat o’quvchilar bilan salomlashishdayoq namoyon bo’ladi. Bunda o’qituvchi qisqa nafas chiqarish jarayonida, ya’ni o’pkada qolgan havo qoldig’i bilan

gapiradi. Agar nutq etarli nafas tayanchiga ega bo’lmasa, chiqarilayotgan nafas qisqa bo’ladi, natijada o’qituvchi tez-tez nafas olib turishiga to’g’ri keladi. Bunday holatda o’qituvchi og’zidan nafas olganligi uchun tozalanmagan, namlanmagan havoni yutadi, bu esa tomoq va hiqildoqning shilliq qavatini quritadi va achishtiradi hamda surinkali tovush hirilashiga olib keladi. Ana shunday kasb kasaliklari oldini olish uchun ovoz gigienasi bilan shug’ullanish, maktabda ishlashning muayyan sharoitlariga rioya qilish kerak. Ish kuni yakunlangandan so’ng o’qituvchi 2-3 soat mobaynida uzoq gapirishdan o’zini tiyishi kerak. Z arur bo’lganda past ovozda gapirib, qisqa iboralar bilan chegaralanishi talab etiladi. Dars jadvalini tuzayotganda ishni inobatga olish kerakki, ish staji 10 yilgacha bo’lgan o’qituvchilarda ovoz apparati 3-4 soatda charchaydi va faqat 1 soatdan keyin o’z holiga qaytishi mumkin. YUqori ish stajiga ega bo’lgan o’qituvchilarda bu holat 2-3 soatda ro’y berishi mumkin. Ular 2 soatgacha ovozlariga dam berishlari kerak bo’ladi. YUqori nafas yo’llarining sog’lom bo’lishiga, asab tizimini va ovqatlanish tartibiga alohida e’tibor berish kerak, ovoz apparati o’tkir, achishtiruvchi taomlarga nisbatan sezgir bo’ladi. O’ta sovuq yoki o’ta issiq, achchiq taomlar, alkogol ichimliklar, chekish og’iz va tomoq shilliq qavatining qizarishiga olib keladi. Tomoq qurib qolishning oldini olish uchun mutahassislar ichimlik sodasi va yod aralashmasi bilan chayishini maslahat beradilar. Quyidagi maslahatlar ham foydadan holi emas: - nutqni monotonligi ham nutq apparati mushaklarini charchatib qo’yadi, chunki bunday nutqda faqat bir guruh mushaklar ishtirok etadi, shuning uchun nutq qanchalik ifodali bo’lsa, ovoz shunchalik sog’lom bo’ladi; - bo’r qipiqlaridan hosil bo’lgan chang ham ovozni emiradi, shuning uchun doska artadigan latta doim namlangan bo’lishi kerak; - ovoz bilan ishlagandan so’ng sovuq kunlarda tez yurish ham mumkin emas, chunki tez yurganda nafas olish tezlashadi va chuqurlashadi, natijada ko’p sovuq havo nafas yo’lidan o’tadi.

4. Talaffuz va nutq sur’ati. O’qituvchi uchun talaffuzning aniq bo’lishi muhim kasbiy sifat bo’lib, o’qituvchi nutqining o’quvchilar tomonidan to’g’ri qabul qilinishiga hizmat qiladi. Diktsiya – bu so’z, bo’g’in va tovushlarni to’g’ri, aniq va tushunarli talaffuz qilish demakdir. Talaffuzning aniqligi nutq a’zolari, ya’ni lablar, til, jag’lar, tish, qattiq va yumshoq tanglay, kekirdaq, hiqildoq, ovoz paychalarining uyg’un va izchil faoliyatiga bog’liq. Nutq tovushlarini hosil qilishda til, lablar, yumshoq tanglay, kichik tilcha, pastki jag’ faol ishtirok etadi. SHuning uchun ham ularni mashq qildirish mumkin. Agar nutqdan kamchiliklar tug’ma, bo’lsa o’quv mashg’ulotlari yordam bermaydi. Unga tibbiy jarrohlik yo’li bilan ta’sir ko’rsatishga to’g’ri keladi. Masalan: til ostidagi tugunchani jarrohlik yo’li bilan to’g’rilash, tishlarni mahsus moslama yordamida to’g’rilash, u yoki bu tovushni talaffuz qilish jarayonida tilning holatini to’g’rilash uchun mahsus zondlardan foydalanish va sh.k. Talaffuzdagi noorganik, ya’ni tug’ma bo’lmagan kamchiliklar uyda yoki maktabda bolaning nutqiga e’tiborsizlikning natijasidir. Talaffuzda ko’p uchrab turadigan diffekt tez gapirish natijasida paydo bo’ladigani bo’lib, bunda so’zlar huddi bir-biriga mingashib chiqayotganga o’hshaydi. Tushunarsiz nutq, tovushlarning tishlar orasidan o’tib chiqishi natijasida paydo bo’ladi, bunda so’z ohiridagi unlilar yoki so’z orasidagi ba’zi tovushlar tushirib qoldiriladi. Ba’zilar yuqori lablarini osiltirib gapirganlarida portlovchi va shovqinli undoshlar to’g’ri talaffuz etilmay chiqadi. Diktsiyani rivojlantirish avvalo artikulyatsiyaga – nutq organlarining harakatiga bog’liq. Buning uchun mahsus artikulyatsion gimnastikadan foydalanish kerak. Bu gimnastikaga, birinchidan, nutq apparatini mashq qildirish, ikkinchidan, har bir unli va undosh tovushlarni to’g’ri talaffuz qilishga qaratilgan mashqlar kiradi. Tabiiyki, nutqda allaqachon ildiz otgan noto’g’ri talaffuz malakalarini tezda yo’qotib bo’lmaydi. Buning uchun qattiq mehnat qilish, sabr-matonat bilan muntazam mashq qilib borish kerak.

Ritmika (nutq sur’ati). Alohida so’z, bo’g’in va iboralarni talaffuz etishdagi tezlik, davomiylik nutqni ritmik va me’yoriy tashkil etish bilan birgalikda nutq temporitmini belgilaydi. Bu nutqning muhim elementi sanaladi. Binobarin, nutqning ifodaliligi va pauzalar o’z-o’zidan so’z bilan birgalikda tinglovchiga emotsional ta’sir etish kuchiga ega bo’ladi. Nutq sur’ati o’qituvchining individual hususiyatlariga, nutq mazmuni va muloqot vaziyatiga bog’liq. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, nutqning optimal sur’ati o’zbek tilida 100 dan 110 gacha, rus tilida 120 taga yaqin, inglizlarda 120 dan 150 tagacha so’zdan iborat. Ammo, yana tajribalarga tayanib aytish lozimki, o’qituvchi V-VI sinflarda dars o’tayotganda nutq sur’ati minutiga 50-55 so’zdan, kollej, litsey o’quvchilari uchun esa o’qituvchi nutqi tezligi minutiga 65-70 so’zga teng bo’lishi kerak. Alohida so’zlarni talaffuz qilishi doimiyligi faqat so’zning uzunligiga emas, balki shu so’zning muayyan konteksdagi ahamiyatga ham bog’liq. “Quruq so’z huddi g’alvirdan no’hat elanib tushganday chiqadi, ma’noli so’z esa huddi rtut bilan to’ldirilgan pufakka o’hshab sekin aylanadi” (K.S.Stanislavskiy). So’z, matn qanchalik muhim bo’lsa, nutq shuncha sekin bo’ladi. O’quv materialining muhim va murakkab qismini o’qituvchi sekin sur’atda bayon etadi, keyin esa tezroq gapirishi mumkin. U yoki bu hulosani, aniqlikni, qoidani, printsipni, qonunni shakllantirish kerak bo’lganida nutq, albatta, sekinlashadi. SHuningdek, o’quvchilardagi ta’sirlanish darajasini ham inobatga olish lozim. O’quvchi qanchalik ta’sirlangan bo’lsa, o’qituvchi shuncha sekin va past gapirishga to’g’ri keladi. Nutq ifodaliligini oshirish uchun mantiqiy va psihologik pauzalardan mohirona foydalanish talab etiladi. Mantiqiy pauza nutq savodliligini, psihologik pauza nutq jonliligini ta’minlaydi. Pauza, nutq sur’ati va musiqaviyligi birgalikda nutq ohangdorligi, ifodaliligini belgilaydi. Bir maromdagi monoton nutq zerikishga, diqqat va qiziqishning pasayishiga olib keladi. Akademik I.P.Pavlov zerikishni ”ochiq ko’zda uhlash” deb atagan edi. O’qituvchi nutqi tabiyligi, obrazliligi, musiqaviyliligi bilan tinglovchini jalb etish kerak.

O’qituvchi nutqining ifodaviy boyligini oshirishga qaratilgan mahsus mashqlar ham bor. 5. Nutq texnikasini takomillashtirishga oid mashqlar. Nutq texnikasini egallash va takomillashtirish uchun avvalo o’z nutqimizning mavjud holatini bilishimiz kerak. Agar dars o’tish mobaynida yoki ko’pchilik oldida nutq so’zlaganda quyidagi holatlarni sezsangiz, demak, nutq texnikasini takomillashtirish borasida mahsus mashq-treniglarni o’tkazishga jiddiy e’tibor berishingiz kerak bo’ladi. Bular:  Sizga o’z ovozingiz yoqmaydi va hech qachon yoqmagan.  Sizning ko’rinishingiz salobatli bo’lsa-da, ovozingiz yoshlarnikiga o’hshaydi.  Ko’pincha tinglovchilarga rahbar ekanligingizni tushuntirishga to’g’ri keladi, chunki ovozingizdan Sizni rahbarga o’hshatish qiyin.  Siz ko’pchilik oldida nutq so’zlashga qo’rqasiz.  So’zlayotganigizda, bir muddat o’tgandan so’ng tinglovchilarning diqqati tarqoq bo’la boshlaydi, chunki sizning nutqingiz monoton harakterga ega.  Ko’pincha tinglovchilar ba’zi bir bo’g’in, so’z yoki so’z birikmalarini (hm-m, a-a, shu, o’sha, anavi ho’sh, nima, demak, asosan, nima bo’lar ekan? ...) ko’p ishlatayotganingizga e’tibor berishadi.  Tinglovchilar tez-tez Sizdan aytgan gapingizni takrorlashni so’rashadi.  10 daqiqa so’zlaganingizdan so’ng tomog’ingiz da og’riq seza boshlaysiz.  Uzun gaplarning ohirida ovozingizni nazorat qila olmay qolasiz.  Gapirayotganingizda nafas etishmaganday bo’ladi.  Nutqingizda shevaga hos so’zlar ko’p uchraydi.

Namunali nutq tavsifnomasi. Quyida namunali nutq sifatlari sanab o’tilgan. U bilan tanishib, shu sifatlarning qaysilari sitzda etishmaydi va uni egallashni hohlashingiz haqida o’ylab ko’ring. Namunali nutq sifatlari:  YOqimli  Tebranuvchan  Bosiq  YAhshi modellashtirilgan  Past tembrli  Ishonch uyg’ota oladigan  Iliq  Musiqaviy  Do’stona  Mehrli  Ohangdor  Ifodali  Tabiiy  So’zga boy  Jarangdor  Ta’sirchan  Hayrihoh YOmon nutqning tavsifnomasi Endi esa bir muncha keng tarqalgan yomon nutqqa hos sifatlarni keltiramiz. Ularni o’qib, o’ylab ko’ring: aynan qaysilaridan qutilishni istar edingiz?. YOmon nutqqa hos sifatlar:  YOqimsiz  Keskin yoki chiyildoq  Hirildoq  Qaltiroq

 Baland tembrli  Sachrovchi  Nafas etishmay qoladigan  Uzuq-yuluq  O’ta baland  O’ta past  Rangsiz  Monoton  Kinoyali  Zo’riqqan  Kuchsiz  Zerikarli Nutq texnikasi egallash va rivojlantirish uchun mahsus mashq-treniglarni bajarish talab etiladi. Masalan, ovoz texnikasini rivojlantirisha oid mashqlar: 1-mashq . Ovoz diapazonini mashq qildirish. Qavatlar sonini aytib, hayolan yuqoriga ko’tariling, Ovoz tonini ham oshirib boring. Keyin shuning aksini bajarib pastga tushing. 2-mashq . Ovoz yordamida balandlikka sakrash harakatini chizing. “YUguraman, sakrayman, mana havoda uchaman, balandlikdan tez uchib o’taman, endi esa sekin tushib, yumshoqqina qo’naman”. 3-mashq . Ovozning harakatchanligini oshirish. So’zlarni avval sekin, keyin esa tezlashtirib ayting va yana sekinlashtirib, dastlabki holatga keltiring. Nafas texnikasiga oid mashqlar: 4-mashq . 1,2,3,4 deganda nafas olasiz, 5-6 saqlab turasiz, 7,8,9,10,11,12,13,14,15 chiqarasiz. 5-mashq. YUqoridagi mashqni nafas chiqarayotganda ovoz chiqarib sanash bilan davom ettirasiz.

Demak, o’z nutqiy imkoniyatlarimizni holis baholab olganimizdan so’ng, muntazam ravishda o’z ustimizda mashq qilishimiza to’g’ri keladi: nafasni kura olish, to’g’ri talaffuz, temporitm (nutq sur’ati)ni ishlab chiqish, tovush paychalarini chini qtirish. O’qituvchining ovozi yorqin, shirali, jarangdor, aniq, diqqatni tortuvchi, mushohadaga, faoliyatga chorlovchi bo’lishi, allalamasligi kerak. Ammo o’qituvchining pedagogik faoliyati chuqur fuqarolik fidoyilik, halqparvarlik hissi bilan yo’g’rilmagan bo’lsa, texnikani har qancha mukammal egallagan bo’lsa ham, uning nutqi va hulq-atvorida sohtagarlik, nosamimiylik aks etib turadi. SHuning uchun pedagogik texnikada ichki haqiqat muhim ahamiyat kasb etadi.

FОYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. P. Yusupоva. «Maktabgacha tarbiya pedagоgika» «Ukituvchi» T- 1993Y. 2. Muxabbat Rasulоva va «Uchinchi ming yillikning bоlasi» tayanch dasturi.T-2002y. 3. «Bоlalar bоgchasida ta’lim-tarbiya dasturlari» Muminоva, Sоbirоva va bоshkalar. 4. Ye.T.Nedоpekina, A.V. Nikоl’skaya «Maktab busagasida» «Ukituvchi»T- 1971Y.

O'xshashlar

Pedagogik qobiliyat pedagogik mahoratning asosi sifatida

Pedagogik qobiliyat pedagogik mahoratning asosi sifatida

Pedagogik mahorat fanining asosiy tarkibiy qismlari

Pedagogik texnika va takt

Pedagogik texnika haqida tushuncha pedagogik texnikani shakllantirish usullari