«Педагогик технологиялар ва педагогик маҳорат» фанининг предмети, мақсад ва вазифалари - Pedagogika - Referatlar

«Педагогик технологиялар ва педагогик маҳорат» фанининг предмети, мақсад ва вазифалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

252.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz РЕЖА: 1. Ўзбекистон таълим тизимининг долзарб муаммолари 2. Педагогик технологиянинг умумий асослари 3. Педагогик технологиянинг пайдо бўлиши, ривожланиши ва унинг таърифлари Ўзбекистон таълим тизимининг долзарб муаммолари

www.arxiv.uz Мамлакатимизда кадрлар тайёрлаш миллий дастурини босқичма- босқич ва муваффақиятли амалга ошириш кўп жиҳатдан ўқитувчи фаолияти, унинг касбий нуфузини ошириш билан боғлиқдир. Шундай экан, соғлом ва ҳар томонлама баркамол авлодни етиштириш узлуксиз таълим тизимида меҳнат қилаётган педагогнинг савиясига, тайёргарлигига ва фидоийлигига, унинг ёш авлодни ўқитиш ва тарбиялаш ишига бўлган муносабатига боғлиқдир. Ўқитувчи жамиятнинг ижтимоий топшириғини бажаради, ҳар томонлама етук мутахассисларни тайёрлашда ўқитувчи муайян ижтимоий- сиёсий, педагогик ва шахсий талабларга жавоб бериши лозим. Шундай экан, ўқитувчи мустақиллик ғоясига эътиқодли, ҳар томонлама ривожланган илмий тафаккурга эга, касбига тегишли маълумоти бор, яъни ўз фанининг чуқур билимдони, педагогик мулоқот устаси, педагогик-психологик ва услубий билим ҳамда малакаларни эгаллаган бўлиши ҳамда турли педагогик вазифаларни тезда ечиши, вазиятларни сезиши, ўрганиши ва баҳолай олиши керак. У педагогик таъсир кўрсатишнинг энг мақбул усул ва воситаларини танлай олиш қ обилиятига ҳам эга бўлиши лозим. Мустақил Ўзбекистоннинг келажаги бўлган авлодни тарбиялаш нозик, ниҳоятда катта диққат-эътиборни талаб қиладиган, ички зиддиятли жараёндир. Шундай экан, ўқитувчи ўқувчи ёки талабанинг шаклланиш жараёнини зўр ҳавас ва синчковлик билан кузатиши лозим. У педагогик жараённи бошқарар экан, педагогик билим ва маҳорат эгаси бўлиши лозим. Шундагина ўқитувчи педагогик ҳодисаларнинг моҳиятини ва диалектикасини, педагогик меҳнат методи, касб ва технологиясини ва профессионал педагогикани тушуниб етади. Педагогик билим ва маҳорат эгаси бўлган ўқитувчи, аввало, педагогика фанининг методологик асосларини, шахс ривожланишининг қонуниятлари ва омилларини, кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг моҳияти, мақсад ва в аз иф ал ар ин и би ли ши к ер ак . Т аъ ли м т из им и да м еҳн ат қ ил аё тг ан педагогларнинг кўпчилиги таълим ва тарбия жараёнида педагогик маҳоратнинг зарурияти ва аҳамиятини тобора чуқур англаб бормокдалар.

www.arxiv.uz Шу сабабли улар ўз маҳоратларини узлуксиз ошира боришга, ҳозирги куннинг юксак талабларига мос замонавий билим ва тажрибаларни ў злаштиришга, ижодий меҳнат қилишга интилмоқдалар. Аммо шуни ҳам эътироф этишимиз керакки, ўқув юртларида айрим ўқитувчилар ўз педагогик маҳоратларини ошира боришнинг аҳамиятини етарли даражада ҳис қилмайдилар, “Таълим тўғрисида”ги Қонун ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»нинг талабларини чуқурроқ ўрганишга қизиқмайдилар, ўқув жараёнининг илмийлигига, замон талабларига мослигига, турмуш ва амалиёт билан боғланишига юзаки қарайдилар, ўқитилаётган ўқув фанларининг илмий ва ғоявий-тарбиявий бирлигини доимо эсда тутмайдилар. Бу эса улар қўлида таълим олаётган ўқувчи ва талабаларнинг билим даражаси ва савиясининг етарли бўл маслигига, ўқув дастурларини ўзлаштиришдан орқада қолишларига сабаб бўлмоқда. «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» асосида амалга оширилаётган таълим соҳасидаги ислоҳотларнинг биринчи ва иккинчи босқичлари вазифалари муваффақиятли ҳал қилиниб, учинчи босқичдаги ўзгаришлар давом этмоқда. Бу босқичда ўқув-тарбия ишларини бутунлай янги асосда ташкил қилиш, юқори сифат кўрсаткичига эришиш талаб қилинади. «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» юксак умумий маданиятга ва касб- ҳунар маданиятига, ижодий ва ижтимоий фаолликка, сиёсий ҳамда ижтимоий ҳаётда тўғри йўл топа билиш маҳоратига эга бўлган, истиқбол вазифаларини илгари суриш ва ҳал этишга қодир кадрларнинг янги авлодини шакллантириш, шунингдек, ҳар томонлама камол топган, жамиятда турмушга мослашган, таълим ва касб-ҳунар дастурларини онгли равишда пухта ўзлаштирган, жамият, давлат ва оила олдида ўз жавобгарлигини ҳис этадиган фуқароларни тарбиялашни назарда тутган педагогик ғояни илгари суради. Ушбу педагогик ғоя таълим тизими олдига:

www.arxiv.uz - таълим ва кадрлар тайёрлаш тизимини жамиятда амалга оширилаётган янгиланиш, ривожланган ҳуқуқий-демократик давлат қурилиши жараёнларига мослаш; - кадрлар тайёрлаш тизими ва мазмунини мамлакатнинг ижтимоий-- иқтисодий тараққиёти истиқболларидан, жамият эҳтиёжларидан, фан, маданият, техника ва технологиянинг замонавий ютуқларидан келиб чиққан ҳолда қайта қуриш; - таълим олувчиларни маънавий-ахлоқий тарбиялашнинг самарали шакллари ва услубларини ишлаб чиқиш ҳамда жорий қилишни ҳал этиш вазифаларини кўндаланг қилиб қўйди. Бугунги кунда жамиятимизда янги ижтимоий муносабатларнинг шаклланиши, таълимнинг дунё таълим тизимига интеграциялашуви, демократиялаш ва инсонпарварлаштириш жараёнларининг ривожланиши таълим жараёнида замонавий педагогик технологиялар(ПТ)га янгича ёндашув зарурлигини тақозо этмоқда. «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»да замонавий педагогик технологияларни жорий қилиш ва ўзлаштириш зарурлиги кўп марта такрорланиб, уларни ўқув муассасаларига олиб кириш зарурати уқтирилган. Республикамизнинг таниқли олимлари илмий асосланган, минтақамизнинг ижтимоий-педагогик шароитига мослашган педагогик технологияларни яратиш ва уларни таълим-тарбия амалиётида қўллашга интилмоқдалар.Булар орасида Ж.Ғ.Йўлдошев, С.А.Усмонов, Н.С.Сайидаҳмедов, Р.Ҳ.Жўраев, Қ.Й.Йўлдошев каби таълим-тарбия жараёнлари фидоийларининг номлари алоҳида ҳурмат ва эътиборга моликдир. «Педагогик технология» атамасининг моҳияти нимада? «Технология»- юнонча сўз бўлиб, « techne »-маҳорат, санъат, « Iogos »-тушунча, ўрганиш, демакдир. Нега бугунги кунга келиб, педагогик технологияга қизиқиш шунчалик даражада кучайди, деган мулоҳаза туғилиши табиий. Жамиятимизга

www.arxiv.uz қанчадан - қанча билимли ва малакали кадрларни етиштириб келган педагогиканинг ўзига хос услублари мавжуд. Педагогик жамоатчиликнинг аксарияти мана шу йўлдан бормоқда, аммо мустақиллик ва келажак сари интилаётган жамиятга бу йўл кутилган самара билан хизмат қила олмайди. Чунки бунинг замирида маълум сабаблар мавжуд, яъни; 1. Ривожланган мамлакатлар қаторидан ўрин олиш учун, аҳоли таълимини жадаллаштириш ва самарадорлигини ошириш мақсадида замонавий педагогик технологиялардан фойдаланиш зарурлиги; 2. Фан - техника тараққиётининг ўта ривожланганлиги натижасида ахборотлар тизими ҳажми нинг тобора кўпайиб бораётганлиги; 3. Замонавий техника ва технология ларни таълимга татбиқ этиш, таълим жараёнини компьютерлаштириш, ўқув-тарбия жараёнида ахборот технологияси (АТ) ва техник воситалар (ТВ) дан фойдаланиш кераклиги; 4. Талаба ва ўқитувчи фаолиятини тўғри йўлга қўйиш, ўқитувчи таълим мақсади ва мазмунини пухта билиши, таълим усуллари , методлари ва воситалар и ни яхши эгаллаган бўлиши, талабанинг қизиқиш ва интилувчанлиги ни тўғри йўлга йўналтира олиши лозим лиги; 5. Ўқитувчи таълим жараёнини юқори даражада , самарали ташкил этиш учун мақсад ва вазифаларни аниқ белгилаши, таълим натижасини олдиндан қайд этиши, ўқув предметларини тўлиқ ўзлаштиришга эришиш учун зарурий таълим воситалари, шарт- шароитларини тайёрлашга эриши ши кераклиги ; 6. Ўқув жараёни учун зарур моддий-техник базанинг яратилган бўлиш лиги; 7. Таълим-тарбия жараёни натижаларини холисона ва объектив баҳолаш, талабаларнинг билим ва малакаларини эгаллаш жараёнини назорат қилиш ва баҳолашни автоматлаштиришга эришилганлиги;

www.arxiv.uz 8. Ўсиб келаётган ёш авлодни ҳаётга мукаммал тайёрлаш талаби уларга энг илғор билим бериш усули ҳисобланган объектив борлиққа мажмуий ёндашув тамойилидан фойдаланишни талаб қилиши каби муаммолар дадир. Демак, замонавий педагогик технология юқорида келтирилган шартларнинг барча талабларига жавоб берадиган таълимий тадбир ҳисобланади. Бугунги кунда «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» талабларидан бири таълим жараёнида янги педагогик ва ахборот технологияларини қўллаш, тайёргарликнинг модул тизимидан фойдаланган ҳолда таълим олувчиларни ўқитишни жадаллаштириш саналади. Республикамизда таълим жараёнида педагогик ва ахборот технологияларини қўллашга доир кенг кўламда иш олиб борилмоқда. Ушбу муаммонинг илмий-назарий асослари, ҳар бир педагогик технологиянинг ўзига хос жиҳатлари ишлаб чиқилиб, етарли даражада тажрибалар тўпланди. Таълим жараёнига педагогик ва ахборот технологияларни жорий этишда хорижий мамлакатларнинг тегишли ташкилотлари яқиндан ёрдам кўрсатмоқда. «Педагогик технология» сўзлар бирикмасининг асосида «технология», «технологик жараён» тушунчалари ётади. Ушбу тушунчалар орқали саноатда тайёр маҳсулотни олиш учун бажариладиган ишларнинг кетма-кетлиги ҳақидаги техник ҳужжат, таълимда эса фан бўйича услубий тадбирлар мажмуаси тушунилади. Бугунги кунда педагогик технологияни тушуниш учун асосий йўл-аниқ белгиланган мақсадларга қаратилганлик, таълим олувчи билан мунтазам ўзаро алоқани ўрнатиш, педагогик технологиянинг фалсафий асоси ҳисобланган таълим олувчининг хатти-ҳаракати орқали ўқитишдир. Ўзаро алоқа педагогик технология асосини ташкил қилиб, ўқув жараёнини тўлиқ қамраб олиши керак.

www.arxiv.uz Бугун ҳар бир соғлом фикрловчи инсон янги асрда ўзи, яқинлари, касбдошлари, тенгдошларининг жамиятдаги ўрни ва салоҳияти қандай бўлишини ўйлаши табиий. Ў тган асрнинг аҳамияти, қадр-қиммати, тарихийлиги эса Ўзбекистоннинг мустақил давлат мақомига эга бўлганлиги билан баҳоланади. Мустақил давлат ўзининг асосий қонуни - Конститутцияси билан кафолатланган бир қанча муҳим тарихий ҳужжатларига эга бўлдики, улар орасида «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» алоҳида ўрин тутади. Ундаги ғоялар, аввало, XXI асрда яшайдиган, ижод қиладиган, Ватан ва юрт мустақиллигини мустаҳкамловчи инсонларнинг манфаатини ифодалайди. Дастурда эътироф этилган кадрлар тайёрлаш тизимини ривожлантиришнинг асосий йўналишларида таълим тизимининг яхлит ахборот маконини вужудга келтириш, таълим - тарбия дастурларининг интелектуаллашувини таъминлаш ва рақобатбардош кадрлар тайёрлаш каби муҳим вазифалар кун тартибига қўйилди. Ўтган асрни сарҳисоб қилиб, янги юз йиллик ва минг йилликнинг қандай бўлишини тасаввур этарканмиз, унинг энг муҳим хусусиятларидан бири сифатида янги таълим дастурларида назарда тутилаётган замонавий ахборот технологиялари, таълимни компьютерлаштириш ва компьютер тармоқлари тизимида таълим жараёнини ахборот билан таъминлашнинг ривожланишини назарда тутмоқ ўринлидир. Зеро, миллий дастурни рўёбга чиқаришга доир ташкилий ишларда эътироф этилганидек, «Таълимни ахборот билан таъминлаш тизимини шакллантириш ва ривожлантириш, уни жаҳон ахборот тизими билан боғлаш, оммавий ахборот воситаларининг таълим соҳасидаги вазифаларини белгилаш» малакали кадрлар тайёрлашнинг муҳим мезонларидандир. Демак, янги аср-информацион технологиялар асри бўлади. Бу масаланинг бир томони. Масаланинг иккинчи бир муҳим жиҳати шундаки, янги аср халкаро интеллектуал-иқтисодий корпорациянинг яратилиш асри, яъни жаҳон миқёсидаги ақл-заковатнинг бирлашуви асри бўлади.

www.arxiv.uz Х ў ш, ахборот технологиялари нима - ю, уларни инсон идроки, тафаккури ва онгига сингдиришда нималарга эътибор қ аратилиши лозим ? Бугун биз янги технологияларга сарфланаётган маблағлар қай даражада ўзини оқлашини, уларнинг таълим сифатини ошириш ва ахборот ҳамда коммуникация технологиялари ҳамда масофавий таълимни ривожлантиришга таъсир қандай кўрсатишини тасаввур қила олишимиз шарт. Кўп ҳ олларда «таълимнинг компьютер технологиялари » ибораси «ахборот технологиялари» ибораси билан аралаштирилиб юборилади. Бу ўринда, асосан, анъанавий педагогик т е х н о л о г и я л а р д а н ф а р қ л и , к о м п ь ю т е р т а р м о қ л а р и г а у л а н г а н , дастурлаштирилган, халқаро алоқаларни ҳам таъминлашга қодир тизим назарда тутилмоқда. Бу ҳолат сўнгги йилларда жамият ҳаётида компьютерларнинг аҳамияти ортиб бориши, миллий иқтисодиётнинг барча тармоқларида турли хил ахборотларга нисбатан эҳтиёжнинг кучайиши билан изоҳланади. Бугун биз бир нарсани аниқ тасаввур қилишимиз керак. Мавжуд ҳолат, ахборотлар оқимининг негизлашуви инсон хотирасига ортиқча юк, шахснинг тафаккури ва фикр юритиши жараёнларида кескин ўзгаришларга сабаб бўлмасмикин? Онгга етиб келаётган ахборотлар шахснинг мавжуд маданий-маърифий муҳитга мослашуви жараёнида қай тарзда акс этишини билишимиз ва шунга мос тарзда таълим-тарбия муассасаларида ўқув дастурлари ва жиҳозларига нисбатан талабларни ишлаб чиқишимиз лозим. Шу ўринда биз ахборот технологияларини таълим жараёнига сингдиришнинг афзалликларини эътироф этишни хоҳлардик. Энг аввало, таълим жараёнида компьютерлар ва ахборот- коммуникация воситаларининг қўлланилиши, талабаларнинг улар билан бемалол ишлай олишлари педагогик жараёндаги энг муҳим камчиликлардан ҳисобланган субъективизмни чеклайди. Масалан, агар талабанинг жавоби ёки бевосита ўзлаштиришини баҳолаш ўқитувчининг талаба шахсига муносабати таъсирида кечган бўлса, машиналар воситасида бериладиган маълумотлар объектив характерга эга бўлади.

www.arxiv.uz Иккинчидан, компьютер орқали болага етказилаётган маълумотни зарурат бўлганида, қайта - қайта чақириш ва такрорлаш имконияти ҳам бор. Бу нарса айрим талабаларда, гуруҳ шароитида ишлаганда кузатиладиган ийманиш каби сифатнинг намоён бўлмаслигини таъминлайди. Учинчидан, ҳар бир профессор-ўқитувчининг ўзигагина хос бўлган тушунтириш услуби, методик ёндашуви мавжуд. АКТ воситаларидан фойдаланиш педагогик жараёнлар ичидаги самарасиз услубиётларга барҳам беради. Тўртинчидан, янги ахборотларни узатиш технологиялари билимларни ў зи да иф од а э ти б, у нд а с хе м а ла р, р ас м л ар , ж а дв ал ла р, гр аф ик в а диаграммаларга кенг ўрин берилади. Бу нарса ёшларда образли хотирани анча жонлантириб, уларнинг эслаб қо лиш қобилиятини кучайтириш и мумкин. Бешинчидан, ушбу ахборот воситаларидаги маълумотларни кичик ҳажмли дискетларга ёзиб олиш ва улардан зарур ўринларда фойдаланиш мумкин. Бу ҳам вақтни, ҳам маблағни тежайдики, иқтисодий жиҳатдан юзлаб тиражларда чоп этилаётган китоблардан арзон бўлади. Энг муҳими, манфаатдор аудитория х оҳлаган маълумотини бир хил сифат ва тизимда олиши мумкин бўлади. Ниҳоят, улар “ахборот асри” деб эътироф этилаётган янги асрда яшаб ижод қилувчи ёшларнинг онгини ўстиради, улардаги техник воситалардан чўчиш ҳиссини йўқотади. Хуллас, таълим муассасаларининг бу нарсага сарфланган маблағлари беҳуда кетмаслиги эҳтимолдан холи эмас. Агар биз ҳар бир ёш қалбида Ватанга муҳаббат, касбга садоқат, пок иймон ва одамгарчиликни тарбиялай олсак, улар ҳалқаро ахборот тизимлари орқали бизнинг фикрлаш тарзимиз, урф-одатларимиз, миллий қадриятларимизга зид бўлган маълумотларни танқидсиз қабул қилмайдиган, юртимиз истиқболига хизмат этадиганларинигина саралаб олиш қобилиятига эга бўладилар. Бунинг учун биз ёшларимизда барқарор мафкуравий иммунитетни тарбиялашимиз керак.

www.arxiv.uz Маълумки, педагогикада бошқа илм соҳаларидан олинган кўплаб атамалардан фойдаланади, бу нарса педагогикани бошқа фанлар билан чуқур алоқада эканлигини яна бир бор тасдиқлайди. Бундай атамалар техника ва иқтисодиётдан энг кўп миқдорда кириб келади, чунки айни шу соҳалар ижтимоий фикрнинг ривожланишига энг кўп таъсир кўрсатади. Чунончи, бугун ўқитиш жараёнининг тежамлилиги ва мақсадга мувофиқлиги ҳамда оқилона ташкил этилиши кўп жиҳатдан ўқитувчи, техника ва технология, таълим иқтисодиёти, ўқитишни компьютерлаштириш ва шунга ўхшашлар билан бевосита боғланиб қолган. Адабиётларда "Янги тартиб-қоида", "Янгилик", "Инновация" тушунчаларининг маънавий мазмунини аниқлашнинг турлича талқинлари мавжуд. Янги тартиб-қоида, моддий маънода, ижобий ва илғор янгиликни, бу тушунчани қабул қиладиган ва ундан фойдаланадиган ташкилий система учун янги бўлган ғоя, фаолият ёки моддий объектни англатади "Янги тартиб-қоида", "Инновацион жараён" атамалари айнан ўхшаш, яъни бир хил маънога эга. Инновациялар таълим амалиёти пайдо бўлганидан буён ўтган узоқ давр давомида унга янгиликлар киритиш, мавжуд таълим тузилмасини мақсадга мувофиқлаштириш, баъзан жузъий, баъзан эса кенг кўламли ўзгартириш, такомиллаштириш ва яхшилаш элементларини жорий этиш эвазига сифатни кўтариш учун у билан ёнма- ён келмоқда. Янгилик - бу техник, технологик ихтиро ва ютуқлардан амалий фойдаланишдир. У педагогик категория сифатида таълимга янгилик киритишни англатади. Янгилик кўпинча янги методлар, усуллар, воситалар, янги концепциялар, янги ўқув дастурлари, тарбия усуллари ва бошқаларни киритиш ҳамда қўллашга хосдир. Кейинги ўн йиллар ичида яратилган, педагогикага бағишланган адабиётларда «Педагогик технология», «Прогрессив педагогик технология», «Янги ахборотлар технологияси» каби тушунчалар учраб туради. Аммо, уларга ҳозирги кунгача тўлиқ таъриф берилмаган. Республикамизнинг педагог

www.arxiv.uz олим ва амалиётчилари илмий асосланган ҳамда Ўзбекистонинг ижтимоий- педагогик шароитига мослашган таълим технологияларини яратиш ва уларни таълим- тарбия амалиётида қўллашга интилмокдалар. Буларнинг барчаси таълим-тарбия соҳасида ислоҳотлар ўтказишни асосий масала қилиб қўйди. Бу масалаларни ечишда «Таълим тўғрисида»ги қонун ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» ҳар тарафлама жавоб беради. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури ўз олдига бир қатор мақсад ва вазифаларни қўйган. Мазкур даст у рнинг мақсади: 1) таълим со ҳа сини тубдан исло ҳ қилиш; 1) уни ў тмишдан қо лган мафкуравий қарашлар ва сар қи тлардан т ўл а х алос этиш; 3) ривожланган демократик давлатлар д аражасида юксак маънавий ва аҳлоқий талабларга жавоб берувчи юқори малакали кадрлар тайёрлаш миллий тизимини яратиш кабилар дир. Ушбу мақсадни р ў ёбга чиқариш қ уйидаги вазифаларни ҳал этишни назарда тутади : 1) Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги қонунига мувофиқ таълим тизимини ислоҳ қилиш, давлат ва нодавлат таълим муассасалари ҳамда кадрлар тайёрлаш соҳасида рақобат муҳитини шакллантириш негизида таълим тизимини ягона ўқув ишлаб чиқариш мажмуи сифатида изчил ривожлантиришни таъминлаш; 2) таълим ва кадрлар тайёрлаш тизимини жамиятда амалга оширилаётган янгиланиш, ривожланган, демократик-ҳуқуқий давлат қурилиши жараёнларига мослаш; 3) кадрлар тайёрлаш тизими муассасаларини юқори малакали мутахассислар билан таъминлаш, педагогик фаолиятнинг ташкилий ва ижтимоий мақомини кўтариш; 4) кадрлар тайёрлаш тизимини ҳозирги талаблар доирасида қайта қуриш;

www.arxiv.uz 5) таълим олувчиларни маънавий-аҳлоқий тарбиялашнинг самарали услубларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш; 6) тизимни аттестация ва аккредитация қилишнинг ягона методикасини жорий қилиш; 7) норматив ва моддий - техника ахборот базасини яратиш; 8) таълим, фан ва ишлаб чиқаришнинг интеграциясини таъминлаш; 9) тизимга бюджетдан таш қ ари инвестицияларни жалб қилиш; 10) кадрлар тайёрлаш соҳаси да ў заро манфаатли х ал қ аро ҳамкорликни ривожлантириш. Юқоридаги мақсад ва вазифалардан келиб чиқиб , янги таълим моделининг таркибий қисмлари қ уйидагилардан иборат этиб белгиланди: 1) шахс -кадрлар тайёрлаш тизимининг бош субъекти ва объекти, таълим со ҳа сидаги хизматларнинг истеъмолчиси ва уларни амалга оширувчи; 2) давлат ва жамият -таълим ва кадрлар тайёрлаш тизимининг фаолиятини тартибга солиш ва назорат қилишни амалга оширувчи , кадрлар тайёрлаш ва уларни қабул қилиб олишнинг кафиллари; 3) узлуксиз таълим -малакали ва ра қо батбардош кадрлар тайёрлашнинг асоси бўлиб, т аълимнинг барча турлари ва стан д артларини ў з ичига олади; 4) фан -ю қо ри малакали мута х ассислар нинг тайёрловчи си ва улардан фойдаланувчи, ил ғ ор педагогик ва ахборот технологиялар и ни нг ишлаб чи қу вчи си ; 5) ишлаб чиқариш -кадрларга бўлган э ҳ тиёжни, улар сифатига қў йилган талабларни белгиловчи асосий буюртмачи , тизимни молия лаштирувчи ва моддий - техник база билан таъминлаш қ атнашчиси. Президентимиз И.А.Каримов кадрлар тайёрлаш миллий дастури тўла рўёбга чиқса, ижобий равишда “портлаш эффекти” содир бўлишини башорат қилиб, «Тафаккур» журнали бош муҳаррири саволларига берган жавобида шундай деган эди: «Ишончим комил, агар бу ислоҳатни амалга

www.arxiv.uz оширсак, тез орада ҳ а ё т и м и з д а и ж о б и й м а ъ н о д а г и п о р т л а ш э ф ф е к т и г а , я ъ н и у н и н г самарадорлигига эришамиз». Назарда тутилган вазифалар тўлиқ амалга ошса: 1) ижтимоий-сиёсий и қ лимга ижобий таъсир қилади ва натижада мамлакатдаги мавжуд муҳит бутунлай ў згаради; 2) инсоннинг ҳаётдан ў з ўрнини топиш жараёни тезлашади; 3) жамиятда мустақил фикрловчи эркин шахс шаклланади; 4) таълимнинг янги модели жамиятимизнинг потенциал кучларини р ў ёбга чиқаришда катта аҳамият касб этади; 5) олдимизда турган ҳар қандай вазифани бажаришда ва мақсадларга эришишда жамиятимизнинг ҳар бир аъзоси қў шадиган ҳ исса «портлаш эффектига» олиб келади. Миллий даст у рни амалга оширишнинг қ уйидаги З та босқичи белгиланди : 1.Биринчи босқич (1997-2001 йиллар) . М авжуд кадрлар тайёрлаш тизимининг ижобий сало ҳ иятини са қ лаб қ олиш асосида ушбу тизимни исло ҳ қилиш ва ривожлантириш учун ҳ ук у қий, кадрлар жиҳат и дан, илмий-услубий, молиявий моддий шарт-шароитлар яратиш. 2.Иккинчи босқич (2001-2005 йиллар) . М иллий даст у рни тўлиқ р ў ёбга чиқариш, меҳнат бозорини нг ривожланиши ва реал ижтимоий-иқтисодий шароитларни ҳисобга олган ҳолда унга аниқликлар киритиш, мажбурий у мумий ва ихтиёрий-мажбурий ў рта махсус, касб-ҳунар таълимига , шунингдек , ўқувчиларнинг қобилиятлари ва имкониятларига қ араб, таба қ алаштирилган таълимга ў тиш тўлиқ амалга оширилади. З.Учинчи босқич (2005 ва ундан кейинги йиллар) . Тўпланган тажрибани таҳлил этиш ва умумлаштириш асосида, мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш истиқболларига мувофиқ кадрлар тайёрлаш тизимини такомиллаштириш ва янада ривожлантириш. Бу жара ё нда янги педагогик технологияларнинг бир қа нча муаммолари ў з ечимини топади. Улар -т аълим муассасаларининг ресурс, кадрлар ва

www.arxiv.uz ахборот базалари нинг янада муста ҳк амлан иши , ўқув-тарбия жараёни ни янги ўқув-услубий маж муа лар, ил ғ ор педагогик технологиялар билан тўли қ таъминлан иши, м иллий (элита) олий таълим муассасаларини нг қ арор топтири ли ш и ва ривожлантири ли ш и, к асб-ҳунар таълими муассасаларининг мустақил фаолият юритиши нинг таъминланиши ва ў зини- ў зи бошқариш шакллари нинг муста ҳк амлан иши каби вазифалардир . Бунда т аълим жараёнини ахборотлаштириш ва узлуксиз таълим тизими ни жаҳон ахборот тармо ғ ига уланадиган компьютер ахборот тармо ғ и билан тўлиқ қ амраб оли ш ҳам кўзда тутилган. Педагогик технологиянинг умумий асослари Бу тушунча XX асрда пайдо бўлди ва 1940-1950 йилларда “таълим технологияси” тарзида қўлланилиб, мазмунан ўқув жараёнида аудио- визуал техника воситаларидан фойдаланишни англатган. Атама дастлаб АҚШда қўллана бошлади. Кейинчалик “таълим технологияси” ўрнига “дастурлаштирилган таълим” атамасидан фойдаланиш кенг ёйилди. Сўнгра педагогик технология- лойиҳалаштирилган таълим ва аниқ мақсадга қаратилган ўқув жараёнини ифода эта бошлади. Ўтган асрнинг 80-йилларида педагогик технология компьютерли ва ахборот технологиялари билан синоним тарзда ишлатила бошлади. Кейинги ўн йилликларда педагог олимлар ва ўқитувчилар диққатини жалб қилган масалалардан бири педагогик технология (ПТ) ҳисобланади. Бу мавзунинг илмий ишларда, ҳисоботларда, махсус даврий нашрларда қизғин ўрганилаётганлиги, баҳс-мунозарага сабабчи бўлаётганлиги ҳам таълим- тарбияда унинг ўрни нақадар муҳимлигига гувоҳлик беради. Мавжуд материалларни жамлаш, унинг назарий ва амалий жиҳатларини Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги Қонуни ҳамда «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» талаблари асосида таҳлил қилиш, пировард натижада, қатор концептуал технологиянинг эмпирик асосини яратишга ҳаракат қилиш,

www.arxiv.uz шунингдек, уни илмий билимлар доирасига ўтказиш каби ишлар ҳам жадал давом эттирилмоқда. Аввало, нега бугунга келиб педагогик технологияга қизиқиш шунчалик кучайди, деган савол туғилади. Айтиш мумкинки, ривожланаётган давлатларда, одатда, биринчи навбатда, педагогик технологияга таълим соҳасидаги сиёсатнинг бош вазифаси сифатида қараб келинган. Бундай ёндашиш ЮНЕСКО томонидан ҳам маъқулланди ва 1972 йилда «Таълимни ривожлантириш масалалари» бўйича Халқаро Комиссия ташкил топди. Бу комиссия замонавий технология - таълимни модернизациялашда ҳаракатлантирувчи кучдир , деб баҳолади. Муҳими шундаки, Президентимиз И. А. Каримов томонидан миллий д астурни рўёбга чиқариш босқичлари ҳар жиҳатдан илмий асослаб берилди ва унинг иккинчи босқичида «ўқув-тарбиявий жараёни ни илғор педагогик технологиялар билан таъминлаш» муҳим вазифалардан бири сифатида белгиланди. Хўш педагогик технология нима? Уни амалиётга қандай жорий қилиш мумкин? Дастлаб «Технология» тушунчасига аниқлик киритайлик. Бу сўз фанга 1872 йилда кириб келди ва грекча икки сўздан - «технос» -ҳунар ва «логос»- фан , сўзларидан ташкил топиб , «ҳунар фани» маъносини англатади. Бироқ бу ифода замонавий технологик жараённи тўлиқ тавсифлаб бера олмайди, технологик жараён дейилганда- меҳнат қуроллари билан меҳнат воситаларига таъсир этиш натижасида маҳсулот яратиш бўйича қилинган меҳнат ва жараён лар тушунилади. Демак, бу таърифни исталганча шарҳлаш м умкин, б унда: педагогик технология -бу ўқитувчи томонидан ўқитиш воситалари ёрдамида ўқувчиларга таъсир кўрсатиш ва бу фаолият маҳсули сифатида уларда муайян шахс сифатларини шакллантириш жараёни, деб таърифласак хато бўлмайди. Қатор йиллардан бери, педагогик технология га ўқув жараёнини техник воситалар ёрдамида амалга ошириш , деб қараб келинди. Фақат 70-йиллардан

www.arxiv.uz бошлаб педагогик адабиётларда бу тушунча янгича талқин этила бошланди. Технология деганда, субъект томонидан объектга кўрсатилган таъсир натижасида субъектда сифат ўзгаришига олиб келувчи жараён тушунилади. Технология ҳар доим зарурий воситалар ва шароитлардан фойдаланиб, объектга йўналтирилган мақсадли амалларни муайян кетма-кетликда бажаришни кўзда тутади. Ушбу тушунчаларни ўқув жараёнига кўчирадиган бўлсак, ўқитувчи (педагог)нинг ўқитиш воситалари ёрдамида ўқувчи-талабаларга муайян шароитларда кўрсатган тизимли таъсири натижасида уларда жамият учун зарур бўлган ва олдиндан белгиланган ижтимоий сифатларни интенсив тарзда шакллантирувчи ижтимоий ҳодиса, деб таърифлаш мумкин. Таърифлар назарияси бўйича бундай ижтимоий ҳоидисани педагогик технология , деса бўлади. Мустақилликка эришган Ўзбекистон олимлари хорижий мамлакатлар билан иқтисодий, ижтимоий, сиёсий ва илмий-маърифий алоқалар ўрната бошладилар. Натижада юртимизга илғор ва самарали технологиялар кириб кела бошлади. Шулар қатори да, жаҳондаги прогрессив педагогик технология деган тушунчалар ҳам кириб, педагогик жамоатчилигимиз фикрини ч у лғаб олди. Охирги йилларда, Россия билан Ўзбекистонда педагогик технологияни ўрганиш йўлида анча ишлар қилинди. Шу жумладан, Ўзбекистон олимлари билан ҳамдўстлик давлатлари ўртасида ҳам педагогик технологиялар нинг лойиҳаларини тузиш бўйича анча ишлар қилинди. Педагогик технологияни ўқув жараёнига олиб кириш нинг зарурлигини бундай мамлакатлар ичида биринчилар қаторида ҳар томонлама илмий асослаб берган россиялик олим В.П. Бесьпалконинг фикрича, «П едагогик технология -бу ўқитувчи маҳоратига боғлиқ бўлмаган ҳолда педагогик муваффақиятни кафолатлай оладиган ўқувчи шахсини шакллантириш жараёни нинг лойиҳасидир».

www.arxiv.uz Россия лик олимларидан бири- В.М. Монахов «П едагогик технология - аввалдан режалаштирилган натижаларга олиб борувчи ва бажарилиши шарт бўлган тартибли амаллар тизимидир»,-деган қисқача таърифни бера туриб, унинг асосий хусусиятларига эътиборни қаратади. «П едагогик технология- ўқув жараёнини технологиялаштириб, унинг қайта тикланувчанлигини ҳамда педагогик жараён турғунлигини ошириб, бу жараён ижрочисини нг субъектив хусусиятларидан уни озод қилади» , -дейди у. М.В. Кларин фикрича, “Педагогик технология-ўқув жараёнига технологик ёндашган ҳолда, олдиндан белгилаб олинган кўрсаткичлардан мақсад келиб чиқиб, ўқув жараёнини лойиҳалашдир”. В.П. Беспальконинг ўзбекистонлик шогирдларидан Н. Сайидаҳмедов ва М. Очиловларнинг фикрича, “Педагогик технология-бу ўқитувчи(тарбиячи)нинг ўқитиш (тарбия) воситалари ёрдамида ўқувчи (талаба)ларга муайян шароитда таъсир кўрсатиши ва бу фаолият маҳсули сифатида уларда олдиндан белгиланган шахс сифатларини интенсив шакллантириш жараёнидир”. И.Я. Лернернинг фикрига кўра, “Педагогик технология-ўқувчилар ҳаракатларида акс этган ўқитиш натижалари орқали ишончли англаб олинадиган ва аниқланадиган мақсадни ифодалайди”. Ўзбекистонлик методист Б.Л. Фарберман педагогик технологияга қуйидагича таъриф беради: “Педагогик технология-таълим жараёнига янгича ёндашув бўлиб, педагогикада ижтимоий-муҳандислик онги ифодасидир. У педагогик жараённи техника имкониятлари ва инсоннинг техникавий тафаккури асосида стандарт ҳолга соладиган, унинг оптимал лойиҳасини тузиб чиқиш билан боғлиқ ижтимоий ҳодисадир . Поляк олими Дж. Брунер «Ўқитиш технологияси-бу ўқитишнинг мақбуллигини таъминловчи маълум йўл-йўриқлар тизими билан боғлиқ билимлар соҳаси» эканлигини эътироф этди. Тизимли ёндашиш таъсири остида аста-секинлик билан педагогик технология моҳиятига аниқлик киритила борилди. Рус олимаси Н.Ф. Тализина эса унинг моҳиятини

www.arxiv.uz «белгиланган ўқув мақсадига эришишнинг оқилона усулларини аниқлашдан иборат», деб тушунтирди. Юқорида келтирилган таърифлардан кўриниб турибдики, ўтган йилларда ПТ-ўқув жараёнини берилган дастлабки таълим мақсади ва мазмунидан келиб чиқиб лойиҳалашдир, дея ифодаланди. Бу бир жиҳатдан тўғри, лекин теранроқ фикр юритилса, унинг бир ёқламалиги яққол кўзга ташланади ёки бундай ёндашишда ўқувчи шахсининг инкор этилиши сезилади. Бу камчиликни биринчи бўлиб академик В. Беспалько пайқади ва ўз асарида «Педагогик технология-бу ўқитувчи маҳоратига боғлиқ бўлмаган ҳолда педагогик муваффақиятни кафолатлай оладиган ўқувчи шахсини шакллантириш жараёнини ифодалаш - лойиҳалашдир», деб таърифлади. Педагогик технологияга берилган таърифларнинг қиёсий тавсифлари кейинги параграфда батафсил келтирилган. Шу ўринда ҳамкасбимиз Ҳ. Абдукаримовнинг «Маърифат» газетасида(1998 йил, 27 май) босилган «Замонавий педагогик технология нима?» мақоласини дидактик нуқтаи назардан баҳолашни китобхонлар ҳукмига ҳавола этайлик-да, ундаги бир-бирига зид ва илмий асосланмаган икки таърифни келтириб ўтайлик: 1. «Миллий дастур»-бу янгича педагогик технологиянинг ўзи» . 2. «Педагогик технология-педагогик маҳорат тўғрисида фан». Бу борадаги таърифларнинг хилма-хиллиги бир томондан бу мавзунинг у ёки бу жиҳати со х та ечилганлигини кўрсатса, иккинчи томондан педагогик технология ни таълим амалиётига жорий этишга бўлган уринишларни ифо да лайди. Қатор йиллар давомида педагогик технология назарияси ва амалиёти бир-бирига боғлиқ бўлмаган ҳолда ўрганиб келинди ва у турли фаолият доирасида эди. Бугунги кунда мутахассисларнинг илмий салоҳиятини бирлаштиришга мамлакатимиз да кенг имкониятлар туғилди. Назария ва амалиёт бирлигининг таъминланаётганлигини замонавий педагогик технология нинг асл моҳиятини аниқлашга йўл очмоқда.

www.arxiv.uz Бизнинг фикримизча , янги педагогик технология га педагогика фанининг алоҳида тармоғи сифатида қараш ёки фақат таълим амалиётини мақбуллаштиришга йўналтирилган тизим , деб қараш мумкин эмас. П едагогик технология бу соҳадаги назарий ва амалий изланишларни бирлаштириш доирасидаги фаолият йўналишларини аниқлайди. Бу ерда изланишнинг моҳияти - педагогик тизимни ташкил этувчи элементларни ўрганиш асосида модернизация қилишдан иборат дир . Сабаби, ҳар қандай ўқув-тарбиявий жараённи ташкил этиш у ёки бу педагогик тизимни акс эттиради. Демак, ПТ - амалиётга жорий этиш мумкин бўлган маълум педагогик тизимнинг лойиҳасидир. Унда, педагогик тизим моҳияти нимадан иборат? Педагогик тизим ўзаро боғлиқ бўлган воситалар, усуллар ва жараёнлар йиғиндиси бўлиб, шахсдаги муайян сифатларини шакллантиришга педагогик таъсир этишни мақсадга мувофиқ тарзда амалга оширади. Бинобарин, ҳар бир жамиятда шахсни шакллантириш мақсади белгилаб олинади ва унга мос равишда педагогик тизим мавжуд бўлиши керак. Агар мақсад ўзгарса тизим ҳам ўзгариши шарт. «Кадрлар тайрёлаш миллий дастури» жамият, давлат ва оила олдида ўз жавобгарлигини ҳ ис этадиган ҳар томонлама ривожланган шахсни тарбиялашни асосий мақсад қилиб қ ў йди. Демак, миллий дастур бизда таълим ва тарбия соҳасидаги давлат буюртмаси сифатида қабул қилинаяпти. Фақат давлат буюртмасигина таълим ва тарбиянинг аниқ мақсад ва вазифаларини белгилаб беради ёки олий таълим учун педагогик технология нинг мавжудлик шартларини кафолатлайди. Таълим турлари учун умумий бўлган педагогик тизим лойиҳасини қуйидагича ифодалаш мумкин:

www.arxiv.uz Ижтимоий буюртма Олиб борилган тадқиқот ишларининг натижалари ҳар қандай педагогик тизим ўзаро боғлиқ бўлган қуйидаги инвариатив элементлардан ташкил топишини кўрсатиб берди: 1. Т алабалар . 2. Т аълим ва тарбия нинг мақсади . 3. Т аълим ва тарбиянинг мазмуни . 4. Т аълим жараёни ёки дидактик жараён . 5. П едагог ёки ўқитишнинг техникавий воситалари . 6. Т аълим ва тарбиянинг ташкилий шакллари. Юқори да келтирилган педагогик тизим ҳар қандай илмий назарияга хос бўлгани каби қуйидаги икки тушунчани қамраб олади: дидактик масалалар ва Дидактик масалалар Ўқитиш технологияси Абитур и ентла р Битирувчилар 1 2 3 4 5 6

www.arxiv.uz уларни ҳал этиш технологияси. Дидактик масалалар педагогик тизим доирасида инсон фаолиятининг ҳар қандай соҳаси каби аниқ мақсад ва унга эришиш учун шарт-шароитлар ҳамда бу фаолият учун ахборотлар бўлиши лозимлигини тақозо этади . Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, педагог-методистлар ҳозирга қадар дидактик масалаларни аниқ ифодалашга ва унга мос келадиган ўқитиш технологияси ни ишлаб чиқишга эътибор бери ш ган. Шу нуқтаи назардан , миллий дастур ижтимоий буюртма сифатида янги педагогик технологияга «янги» сўзининг қўшиб ишлатилиши назариячи олимларимиз ва ўқитувчиларни бир қадар ўйлантириб қўйди, эндиликда таълим -тарбия жараёнини лойиҳалашга эскича ёндашиш мумкин эмаслигини кўпчилик англаб етмоқда. Шундай экан , педагогик технологияни қандай янгилаш мумкин? Эътиборни юқорида берилган педагогик технологиянинг тузилиш и га қаратайлик. Бу тизимга узлуксиз равишда ижтимоий буюртма ўз таъсирини кўрсатади ва таълим -тарбия мақсадини умумий ҳолда белгилаб беради. Мақсад эса педагогик технология нинг бош бўғини ҳисобланиб, у педагогик тизимнинг қолган элементларини ўз навбатида янгилаш заруратини келтириб чиқаради. «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» таълим- тарбиянинг мақсадини янги йўналишга бурди , яъни таълим тизимини ўтмишдан қолган мафкуравий қарашлар ва сарқитлардан тўла халос этиш, ривожланган демократик давлатлар дараж а сида, юксак маънавий ва аҳлоқий талабларга жавоб берадиган юқори малакали кадрлар тайёрлаш ни устувор вазифа, деб белгилади. Демак, таълим-тарбия мақсади янгиланди, унга мос ҳолда мазмуннинг янгиланиши табиийдир. Таълим мазмуни давлат таълим стандартлари(ДТС), ўқув дастурлари, дарслик ва ўқув қўлланма лар и да ўз ифодасини топади. Шу муносабат билан олимларимизга фан соҳалари бўйича таълим мазмунини ишлаб чиқиш каби шарафли ва мас ъ улият ли вазифа юклатилди. Шундай қилиб , педагогик технология да дидактик масалаларнинг ўз ечимларини топиши - миллий дастурни р ў ёбга чиқаришнинг муҳим

www.arxiv.uz босқичидир. Агар педагог қўлида билимга чанқоқ талабалар, фан мақсадига мос мазмун даги дастур, дарслик ва қўлланма лар мавжуд бўлс а, у дидактик жараённи муваффақиятли амалга ошириш учун билиш фаолиятини нг ташкилий шаклларидан самарали фойдаланиб янги педагогик технологияни амалиётга изчил ва кетма кет жорий этиш и мумкин. Шу боисдан , ўқитувчи маҳоратига кўп нарса боғлиқлиги , унинг педагогик тизимда тутган ўрни ҳақида батафсил т ў хта лиш зарурати туғилади . 1. Ўқитувчи давлат буюртмасига мос келадиган таълим-тарбия мақсадини аниқ ва равшан белгилаши керакки, натижада , маълум вақт ичида унга эришиш ни таъминлайдиган дидактик жараённи тузиш ва жорий этиш тўғрисида хулоса қилиш мумкин бўлсин. 2. Ўқитувчи педагогик тизимда белгиланган мақсадга тўғри келадиган ўқув-тарбиявий жараён мазмунини ўқув дастури бўйича чуқур эгаллаши, мунтазам равишда ўз педагогик маҳоратини илмий-техникавий тараққиёт талабларига мос ҳ олда мустақил равишда кенгайтириб бориши зарур. 3. Ўқитувчи педагогик тизимнинг таркибий элементи сифатида дидактик жараённи амалга ошириш билан таниш бўлиши керак: бу- биринчидан, жадаллаштириш ва табиатан монандлик талабидир. Жадаллаштириш дидактик масалаларни маълум вақт доирасида бирмунча тез ва юқори савияда ҳал эта оладиган дидактик жараённи қўллашни талаб этади. Таълим ва тарбияга бу талабни ани қ лаб берувчи омил – талаб а(ўқувчи) ларнинг маълум фаолиятни ўзлаштириш тезлиги ҳисобланади. Иккинчи дан, ўқув-тарбиявий жараённи шундай ташкил этиш лозим ки, бунда мумкин қадар талабаларнинг кенг доирада тажриба эгаллашига имкон туғдирадиган ва уларнинг ақлий малакасини ривожлантира оладиган механизм вужудга келсин . Бу талабни аниқлаб берувчи омиллар: талабаларнинг ўқишга бўлган хо ҳ иши, ўқув меҳнатига муносабати ва соғлом психо-физиологик фаолияти кабилардир. .

www.arxiv.uz 4. Ўқитувчи дидактик жараённи амалга ошириш д а ўқитишнинг самарали шаклларидан фойдалана олиши керак. Ўқитишнинг ташкилий шакллари тўғри танланиши педагогик тизим элементларининг маълум қонуният асосида бир-бирлари билан боғлиқ эканлигини билдиради. Бу боғланишлардан фойдаланиш ва энг мақбул бўлган ташкилий шакллар топиш - таълимда расмиятчиликни йўқотишга йўл очади. 5. Ўқитувчи педагогик тизимнинг иштирокчиси бўлган талабанинг таълим мазмуни ва тарбия таъсирини қай даражада эгаллаётганлигини энг мақбул усуллар ёрдамида доимо назорат қилиб бориши лозим. Бу тўғрида олинган ахборотлар эса педагогик тизимни мақсадга мувофиқ тарзда бошқалар имкониятини беради ёки тизимдаги қайси элементнинг мазмунига тузатиш киритиш керак эканлигини аниқлайди. Шундай қилиб, педагогикага хос бўлган технологик жараённи амалиётга тадбиқ қилиш билан боғлиқ педагог маҳоратининг б аъзи қирралари тўғрисида тўхталдик. П Т нинг илмий характерга эга эканлигига эътиборн и қаратган ҳолда, унинг амалий йўналишга хослигини, уни аниқ масалаларни ҳал қилишда қўллаш мумкинлигини эътироф этиш керак. Демак, назарияни ўқув амалиёти билан боғлаш заруратини англаш з амонавий педагогик технологияларнинг тузилмаси ни аниқлаб берадиган бир қатор ҳолатларни белгилашга имкон бер а ди: 1. Замонавийлик таълим амалиётига илмий асосланган ва тажриба - синовда текширилган дидактикага оид янгиликлар, тартиб-қоидаларни жорий эти шнинг мажбурийлигини тақ о зо этади . 2. Ўқув жараёнини мақбуллаштириш -кечиктириб бўлмайдиган масаладир. 3. Илмийлик таълимда янги воситалар, фаол методлар, дидактик материалларни, ташкилий масалаларнинг янги ечимларини қўллашни тақ о зо этади . 4. Талаба ва ўқитувчининг дастурли фаолияти ўқув жараёнидан жамики ортиқ ча ҳаракатларини йўқотишга, юқори ҳамжиҳатликни

www.arxiv.uz таъминлашга ва керакли натижаларни қўлга киритишга интилишни т аъминлайди. 5. Таълимни фаоллаштирувчи ахборот технологияси ва техник воситалардан фойдаланиш самарасини белгилайдиган дидактик материаллардан кенг фойдаланиш-замонавий ПТнинг энг асосий белгиларидан биридир. 6. Ўқув жараёни учун моддий-техника базасининг мақсадга мувофиқлиги-ПТнинг навбатдаги белгисидир. 7. Ўқув -тарбиявий жараён натижаларини сифатли баҳолаш-ПТнинг ўз олдига қўйган натижавий мақсадидир. Шундай қилиб, юқорида келтирилган фикрлар таҳлили асосида қуйидагича хулоса қилиш мумкин: Замонавий педагогик технология ўзининг педагогика ва бошқа фан ютуқлари билан боғлиқ хусусий назариясига эга; у биринчи галда ўқув- тарбиявий жараёнини илмий асосда қуришга йўналтирилган, ўқитишнинг ахборотли воситаларидан ва дидактик материаллардан, фаол методлардан кенг фойдаланишга асосланган ўқитувчи ва ўқувчиларнинг биргаликдаги фаолиятига замин яратади. Таълим ижтимоий тизимнинг бир қисми бўлиб, у ўз ривожланишида жамият тараққиётининг йўналишларига боғлиқ равишда рўй бераётган аксарият ўзгаришларга мувофиқ ўзгара боради. Ана шу доирада инновациялар таълим олдида турган вазифаларни муваффақиятли амалга оширишнинг асосий шартларидан ҳисобланади. Педагогик назария ва амалиётнинг таҳлили шуни кўрсатадики, таълим соҳасига умумжаҳон аҳамиятига молик бўлган қуйидаги асосий янгиликлар хосдир: • молиялаштириш ва бошқариш соҳаларидаги ўзгаришлар; • таълим тизими тузилишидаги мунтазам ў згаришлар; • таълим технологиясида рўй берадиган доимий ў згаришлар ва ҳ.к. Шундай қилиб, янги техник воситалар ва янги технологиялар - таълим г а янги тартиб -қо идалар ни киритиш учун энг му ҳ им компонентлардан биридир.

www.arxiv.uz Биро қ уларни қандай қи либ та т би қ этиш ва амалда фойдаланишни били б олиш, аслида , ҳал қилувчи а ҳа миятга эга дир. . Бунинг учун махсус тайёргарлик, катта куч ва кўп ва қ т сарфлаш лозим, яъни таълимда инновацион жараёнлар н и нг та т би қ қ или ни ш и билан ўқитувчининг роли пасаяди эмас, балки ўқув-тарбия жараёнининг юкса к босқичларида яна ҳам ортади. Бу эса педагогдан ў з илмини янгидан ва тан қ идий та ҳ лил этишни талаб этади. Чунки янги тартиб - қоидалардан фойдаландими ёки ахборот манбаи сифатида қо либ кетадими, бу нарса айни ўқитувчига боғлиқ. Ўқитувчи ўқув технологиясининг бевосита тартиб - қои далар и га жиддий тайёрланган, йўл-й ў ри қ олган, мосланган, ру ҳ ланган бўлиши лозим. Педагогнинг ижодий потенциали унинг ўз ижодкорлик сифатлари ни шакллантиришга интилиш и д а , педагогик одоб и нинг нам о ён бўлиши да , қобилият и ва касбий малакасини такомиллаштиришида , к у т илмаган вазиятларда топқирлик қила олишида, ўқув чи-талабаларни комиллик сари моҳирлик билан етаклай олишида кўринади . Педагогик жараёнда ў зининг янги ғояларни ишлаб чи қи ш қ обилиятини доимо ривожлантирадиган ва такомиллаштирадиган ўқитувчи и қ тидорли ҳ исобланади. Педагогик ижодиёт -ў з м оҳ иятига к ў ра одамнинг янги билимлар н и ҳосил қилиш ва такомиллаштириш буйича ижодий ишининг касбий , махсус ифодасидир. Педагогик изланиш ўқ итишда доимо маълум йўналишдаги субъектга нисбатан ани қ лаштирилган бўлади. Педагогик изланиш натижасида янгиликнинг асосий намоён бўлиш шакллари кундалик ўқув-тарбиявий муаммоларни нг ностандарт ечимлари, педагогик таъсир усулларини нг методик ва назарий жиҳатдан мукаммал ишлаб чи қ и ли ш и , ихтиро эти ли ш и ва такомиллаш уви ҳамда улардан самарали фойдаланиш да кўринади . Янги таълим тизими мазмунига ў тмишнинг қ имматба ҳо маънавий қа дриятлар и ни киритиш ва унутилаёзган ёки та қ и қ ланган баъзи бирларини қ айта тиклашдан мақсад ў тмиш олдида эгилиш эмас, балки унга таяниб,

www.arxiv.uz ижодий фойдаланган ҳолда ривожланишнинг янги погонасига чиқиш демакдир. Бугун биз янги кўринишдаги таълим тизимини ишлаб чиқишда Туркистон цивилизациясининг энг кўп гуллаб яшнаган давр и даги, яъни VII - XII асрлардаги меҳнат ва касб таълим тажрибаларига таянмо ғ имиз лозим . Ўша давр маданияти ва фанининг асосини таълим ташкил этган, ривожланишнинг энг юқори чўққиларига эришиш йўлида файласуф ва педагогларнинг аниқ ва концептуал ғоялари шаклланган эди. Ҳозирги замон атамаси билан айтганда, таълим ва тарбия, илм — бу узлуксиз равишда маънавий, жисмоний ва ақлий салоҳиятини ривожлантириш жараёнидир. Ўша давр файласуфлари инсоннинг маънавий, жисмоний ва ақлий хусусиятларини якка мужассамликда, деб белгилашган. Бундай фалсафий педагогик концепция таълим жараёнини шахснинг маънавий-ахлоқий хусусиятларини бошлаб берувчи омил деб, эътироф этади. Бу концепцияларнинг мазмуни фақатгина файласуфлар ишларида эмас, балки меҳнат ва ижоднинг турли вакиллари асарларида ҳам ўз аксини топган эди. Масалан, рисола - бу ҳунармандлар ва уларнинг ўқувчилари учун мўлжалланган қўлланма бўлиб, унда урф-одат, расм-русум, турли удумлар мажмуаси акс эттирилади. Рисолалар кичик ҳажмдаги китобча шаклида бўлиб, уларнинг мазмуни ушбу соҳа ҳунармандчилиги бўйича машғулотлар ва баъзи бир панду насиҳатларни ўзида мужассамлаштирган. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш жоизки, деярли барча рисолалар бир хил қо липда тузилган бўлиб, одатда, китобчанинг бошларида бутун олам эгаси бўлган Аллоҳ, пайғамбарлар ва унинг барча чориёрларини кўкларга кўтариб мақташ, сўнг ушбу ҳунармандчиликнинг Аллоҳ неъмати эканлиги, кейин эса ҳунарманд иши бошланадиган ва ҳар бир хатти-ҳаракати ёки лозим бўлган Қуръон оятлари ёки жараёндан олдин айтиш лозим бўлган Қуръон оятлари ёки бошқа дуолар, уста ҳунармандларнинг маънавий - ахлоқий сифатлари ёритилади.

www.arxiv.uz Рисолаларни тадқиқ этиш натижасида уларнинг ўрта аср ҳунармандлигида ўзига хос педагогик қўлланма сифатида хизмат қилганлигига, рисолаларда замонавий тил билан айтганда, ҳунарманд касбий фаолиятнинг мазмунини акс этганлигига гувоҳ бўламиз . Ўзбекистон мустақилликка эришган даврда миллий мафкурани шакллантириш, ёшларни миллий ва умуминсоний қадриятлар руҳида тарбиялаш энг муҳим вазифалардан бўлиб қолмоқда. Чунки давлатнинг асосини маънавият ташкил этади, маънавиятига эътибор бермаган давлатнинг келажаги ҳам бўлмайди. Миллий педагогика тажрибаларига мурожаат қилиш эса бундай мақсадларга эришишнинг асосий омилларидан биридир. Ёшларни мустақил билим олишга ўргатиш-бугунги куннинг энг муҳим ва долзарб вазиф аларидан биридир. Шу ўринда таъкидлаш лозимки, бугунги кунда ёшларни маънавий-интеллектуал рағбатлантиришнинг аҳамияти каттадир. Маънавий интеллектуал сифатларни замонавий усулларда аниқлаш тарбиявий жараёнга самарали ўзгаришлар киритади. Ўқувчи ёшларнинг, талабаларнинг маънавий- ин те лл ек ту ал ш ак лл ан иш с иф ат ла ри да ги ю ту қ в а кам чи ли кл ар ни од ил он а б аҳ ол аш тизими тарбия мазмуни, усуллари ва унинг ташкилий шаклларини яхшилашга доир тузатишлар киритиши лозим. Ўқувчи ва талабаларнинг билимини, ақлий ҳолатларини назорат қилиш ва баҳолаш давлат миқёсидаги муҳим аҳамиятга эга ишдир. Шу билан бирга, назорат ва баҳолаш жараёни ўқувчи билимининг бойишига, улар шахсининг ривожланишига ҳамда тарбиясига таъсир кўрсатади. Педагогика фани билимларни ўз вақтида назорат қилиш ва баҳолашнинг 3 вазифаси борлигини алоҳида уқтиради: 1. Ўзлаштиришни назорат қилиш ва баҳолаш натижаларига қараб давлат таълим стандартларининг қандай бажарилаётганлиги тўғрисида хулоса чиқарилади ва галдаги вазифалар белгиланади. 2. Билимларни назорат қилиш ва баҳолаш натижасида ўқувчи-

www.arxiv.uz талабаларда билимлар янада кенгаяди. 3. Таълим соҳасидаги яхши натижалар ёшлар тарбиясига ҳам ижобий таъсир кўрсатади. Уларда кўтаринки руҳ, ўз кучига бўлган ишонч ва қизиқишлар пайдо бўлади. Жаҳоннинг илғор тажрибалари ва кўплаб педагоглар меҳнатининг натижаси ўлароқ, рейтинг услуби бугунги куннинг энг мақбул назорат мезони деб қабул қилинди. Рейтинг деганда-баҳолаш, тартибга келтириш, классификациялаш, биронта ҳодисани олдиндан белгиланган кўрсаткич бўйича баҳолаш тушунилади. Рейтинг назоратида тест усули ҳам самарали қў лланилади. Тест деганда аниқ вазифани нг такомиллашганлик д аражасини аниқлаш ҳамда сифат ва ми қ дорий ў лчамларда белгилаш имконини берадиган, фаолликнинг бирон шаклини пайдо қил увчи ва бирон аниқ топшири қ шаклидаги синов қ уроли тушунилади. Тестнинг афзаллигини қуйидагича белгилаш мумкин: • назорат учун кам ва қ т сарфланади ; • назорат ва амалий билимлар д аражасини объектив шароитда аниқлаш имконини беради ; • кўп сонли талабалар билан бир ва қ тнинг ў зида назорат олиб бориш мумкин ; • билим натижалари ўқитувчи томонидан тезкорлик билан текширилади ва ҳ.к. Рейтинг назорат тизимининг асоси сифатида ўқув режасига киритилган. Ҳ ар бир фан бўйича талаба ўзлаштириш и нинг сифат кўрсаткичлари баллар билан ифодалан ади . Ҳар бир семестрдаги фанлардан тўпланган баллар йиғиндиси тарзида талабанинг ўзлаштиришини баҳолаш жараёни чорак ва семестр давомида мунтазам равишда олиб борилади ва қуйидаги назорат турлари шаклида ташкил этилади: • жорий назорат;

www.arxiv.uz • оралик; назорат; • якуний назорат. Жорий назорат - бу ў рганиладиган мавзуларни нг ўқувчи, талабалар томонидан қандай ў злаштираётганини дарс жараёнида мунтазам равишда назорат қилишдан иборат. Бу назорат ўқитувчи томонидан қандай узлаштирганини мунтазам равишда дарс жараёнида назорат қилишдан иборат. Бу назорат ўқитувчи томонидан ў тказилиб, талабанинг билим д аражасини шу фаннинг ҳар бир мавзуси б ў йича аниқ л аб бориш н и к ўз да тутади. Орали қ назорат - бу мазкур фан б ў йича ў тилган бир неча мавзуларни ў з ичига ол ади ва шу қ и с м б ў йича талабанинг билимини аниқлаш га хизмат қилади . Орали қ назорат дарсдан таш қ ари ва қ тда ў тказилади ва талабаларга ўзлаштириш кўрсаткичларини ошириш имконини беради. Якуний назорат - бу назорат семестр учун белгиланган мавзулар тўлиқ ўқитиб б ў линга ч ў тилган мавзулар б ў йича ёзма ёки о ғ заки усулларда , шунингдек, тест синовлари шаклида ў тказилади. Талабани нг фан б ў йича семестрдаги рейтинг ба ҳос и жорий , оралик, ва якуний назоратларда т ў планган баллари б ў йича аниқланади. Ўқув , педагогик , ишлаб чиқариш ва диплом олди амалиётлари даврида олинган билимлар ҳам рейтинг баллар и билан ба ҳо ланади. Мустақил Ўзбекистон бугунги кунда келиб жаҳонга ў з номини танитди. Иқтисодий - сиёсий жи ҳ атдан юксалди. Шу билан бирга , Ўзбекистоннинг ривожланган мамлакатлар қ аторидан ўрин олиш и учун бугун ги кунда келажак руҳига мос бўлган замонавий кадрларга ҳам э ҳ тиёж сезила бо шлад и. Мустақил давлат ў зининг муҳим тарихий ҳ ужжатларига ҳам эга б ў лди ва улар орасида «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» ало ҳ ида ўрин тутади. Д а с т у р д а э ъ т и р о ф э т и л г а н к а д р л а р т а й ё р л а ш т и з и м и н и ривожлантиришнинг асосий йўналишларида шу нарса алоҳида белгиландики, таълим тизимининг яхлит ахборот маконини вужудга келтириш - таълим-

www.arxiv.uz тарбия дастурларининг интел л ектуаллашувини таъминлайди. Демак, янги аср- информацион технологиялар асри бўл иши билан бир қаторда уларнинг ўқув жарёнларига кенг кўламда аралашувини ҳам таъминлайди . Педагогик технологиянинг пайдо бўлиши, ривожланиши ва унинг таърифлари Республикамиз ҳукумати томонидан таълимни ижтимоий-иқтисодий тараққиётнинг устувор соҳаси деб эълон қилиниши, ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларининг демократлашуви ва инсонпарварлашуви ҳамда “Таълим тўғрисида”ги қонун ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»нинг қабул қилиниши таълим тизимининг ривожланишига асос бўлди ва таълим тизимида туб ислоҳотлар учун кенг имкониятлар яратди. Ижтимоий воқелик таълимни бошқариш муаммоларини кўриб чиқиш ва ҳал қилишни мустақил йўналиш сифатида ажратиб олиш, таълим-тарбия жараёнини бошқаришнинг асосланган усул, воситаларини ишлаб чиқиш ва жорий қилиш заруратини белгилаб берди. Унинг ўқитиш, тарбиялаш ва ривожлантириш ўртасидаги ташкилий-бошқарув, ахборот алоқалари; ижтимоий жиҳатдан аҳамиятга молик шахсни шакллантиришдаги яхлит жараённинг таркибий қисмлари сифатидаги аҳамиятини оширди. Бугунги кунда эркин ва мустақил фикрловчи, ижтимоий-сиёсий ҳаётда онгли равишда ва фаол иштирок этишга қодир ёш авлодни шакллантириш- «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» нинг асосий устувор йўналишидир. Бу эса мамлакатнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётига демократик асосларни жорий этиш, фуқаролик жамияти ва ҳуқуқий давлат қуришни тезлаштириш имконини беради. Дастур таълим муассасалари мустақиллигини кенгайтириш орқали таълим бошқарувини демократлаштиришни ўз ичига олади. Ўқиш, ўқитиш – инсон фаолиятининг бошқа соҳалари сингари - ижтимоий фойдали фаолиятдир. Иқтисодий тизимлар нима ишлаб чиқараётгани билангина эмас, балки қандай ишлаб чиқараётгани ва қанақа меҳнат

www.arxiv.uz қуроллари ёрдамида ишлаб чиқараётганлиги билан бири иккинчисидан фарқ қилади, деган ғоя ўқиш-ўқитиш фаолиятига ҳам тааллуқлидир. Педагогика фанида таълим усуллари ривожланишига шу нуқтаи назардан қараб, уни шартли равишда қуйидаги босқичларга ажратиш мумкин: 1. Муаллим «ўз қўл кучи» билан ўқитиш босқичи, яъни ўқувчи учун ахборот манбаи – ўқитувчининг ўзи бўладиган жараён. 2. Ўқув китоблари, дарсликлар яратилган ва кенг қўлланилган босқич. 3. Аудиовизуал воситалар қўлланилган босқич. 4. Ўқитишни бошқаришда оддий автоматлаштириш воситаларини қўллаш босқичи. 5. Ўқитишни замонавий АКТлари воситасида бошқаришнинг автоматлаштирилган босқичи. Инсониятнинг ривожланиш даврлари алмашганда педагогик технологиялар бутунлай йўқ бўлиб кетмайди, балки педагогик технологиялар кейинги даврларга ассоциация орқали фикран боғланади, янги сифатлар, хусусиятларга эга бўлиб, кучаяди ва бойийди. Ушбу жараён борган сари тезлашиб боради. Кишилик тарихида 1-босқич узоқ муддат давом этган. Унда ўқитувчи ўз кучига, ўз билим ва маҳоратига асосланиб иш бажарган. Кейинчалик дунёвий ва диний мазмундаги қўлёзма китоблар яратилди, лекин ўқувчи уларнинг мазмунини ўқитувчи фаолияти воситасида ўзлаштиради. 2-босқич, яъни қоғоз ва ўқув китоблари даври ҳали ниҳоясига етказилгани йўқ, дарсликлар яратиш ва улардан фойдаланиш технологияси эса ҳамон мукаммал эмас. Лекин ўқитишнинг 1,2,3-босқичларига хос таълим воситалари мактабларга жадал кириб бормоқда. Ўқув адабиётларини жорий этиш қарама-қаршиликлар кураши натижасида содир бўлган. Кейинги даврларда ҳам таълим соҳасидаги жиддий ўзгаришлар курашсиз амалга ошмаган, бундай ўзгаришлар осон кечмаган. Бугунги кунда ҳам 1-босқич технологияси руҳида шаклланган айрим педагогларда кейинги даврларда вужудга келган ўқув воситаларини

www.arxiv.uz ўзлаштириб олишга, таълим-тарбия жараёнини шу асосда ташкил этишга интилиш суст даражада. 1-босқич ўқув воситалари ўқитувчидан кўп меҳнат талаб этади ва ўқувчининг билим, тайёргарлик даражаси юқори бўлмайди. Бу педагогик босқичларнинг ҳар бирида таълим методлари такомиллаштирила борганлиги туфайли ўқитувчи меҳнатининг самараси ортиб, замонавий технологияни қўллайдиганлар сафи кенгая борган. Бугунги кунда республикамизни ривожланган давлатлар даражасига чиқариш мақсадида бир қатор қонун ва қарорлар қабул қилинди. Таълим Ўзбекистон давлати сиёсатининг устувор соҳасига айланди. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида ривожланган мамлакатлар даражасида рақобатбардош, юксак маънавий-ахлоқий фазилатларни эгаллаган, юқори малакали кадрлар тайёрлаш мақсади ва вазифаси кун тартибига қўйилди. Аудиторияларга кириб ўқув жараёнини кузатган киши мавжуд педагогик тизим биринчи ва иккинчи босқичларга хос эканлигига ишонч ҳосил қилади. Педагогик технологиянинг асосий элементлари қуйидагилардан иборат: 1. Педагогик мулоқот технологиясида ўқитувчи (педагог)нинг ўқувчи- талабалар билан мулоқоти. Мулоқотнинг вазифалари: - шахсни таниш, ахборот алмашиш; - келгуси педагогик мулоқотни моделлаштириш ва таҳлил этиш; - мулоқотдан олинадиган тасаввурлар; - мулоқот юзасидан фикрлаш ва фикр алмашиш; - педагогик мулоқотни ташкил этишнинг техникаси ва технологияси ; - ишга ижодий ёндашиш ва бошқалар. Педагогик талаб технологияси . - «педагогик талаб» тушунчаси, унинг ўзига хос хусусиятлари; - хулқ-атвор ва ижтимоий-маданий қоидаларнинг намоён бўлиши; - ўқувчи-талабага бўлган ҳурмат ва талаб; - педагогик талабнинг психологик тамойиллари ва мезонлари. 2. Баҳолаш технологияси, педагогик баҳо ва уни мезонлаш .

www.arxiv.uz - хатти-ҳаракатлардан олинган таассурот, воқеликни, объект ва субъектни қабул қилиш; - баҳо бериш усулларини танлаш, ўқитувчи(педагог)нинг ўз имкониятини таҳлил этиши ва таъсир самарадорлигини ошириши); -педагогик баҳолаш технологияси. 3. Ахборотнинг таъсир кўрсатиш технологияси . - нутқий-ахборот бериш, «рационал ахборот бериш» тушунчалари, демонстрацион ва кўргазмали воситалар-ахборот олиш воситаларидан бири сифатида; - нутқий таъсир этиш, суҳбат, ҳамкорлик, тезис, аргумент, кўргазмалар ва образлар; - нутқий таъсир этиш технологияси; - демонстрацион ва кўргазмали воситалар, этик, иқтисодий, эстетик, гигиеник материаллар; - қабул қилишнинг физиологик ва психологик хусусиятларини демонстрация қилиш технологияси. 4. Педагогик вазиятларни яратиш ва уни ечиш технологияси. - педагогик конфликт тушунчаси – конфликт педагогик технология элементи сифатида, конфликт субъектлари орасидаги қарама- қаршиликлар, бўш ва мазмунли конфликт; - ҳолат таҳлили (воқеани аниқлаш); - конфликт; - конфликтнинг хилма-хиллиги (норозилик, қарши чиқиш); - конфликтни ечиш шакллари (юмор, ҳазил, мутоиба). Замонавий педагогик технологиянинг қўшимча элементлари: 1. Психологик муҳит яратиш технологияси. 2. Гуруҳ фаолиятини ташкил этиш технологияси. 3. Муваффақиятли ва муваффақиятсиз ҳолатларни ташкил этиш технологияси.

www.arxiv.uz 4. Ўқувчининг хатти-ҳаракатига педагогик реакция қилиш технологияси. 5. Хулқи ва одоби ёмон ўқувчи-талабалар билан ишлаш технологияси. 6. Этик ҳимоя технологияси. 7. Муаммоли вазиятлар яратиш технологияси. 8. Педагогик восита технологияси. 9. Педагогик импровизация технологияси. Педагогик технология атамасига ҳар бир дидакт олим ўз нуқтаи назаридан келиб чиққан ҳолда таъриф берган. Ҳали бу тушунчага тўлиқ ва ягона таъриф қабул қилинмаган. Ушбу таърифлар ичида энг мақсадга мувофиғи ЮНЕСКО томонидан берилган таъриф саналади. Педагогик технология – таълим шаклларини оптималлаштириш мақсадида ўқитиш ва билимларни ўзлаштириш жараёнининг инсон салоҳияти ва техник ресурсларни қўллаш, уларнинг ўзаро таъсирини аниқлашга имкон берадиган тизимли методлар мажмуасидир. Шунингдек, технология деганда, субъект томонидан объектга кўрсатилган таъсир натижасида субъектда сифат ўзгаришига олиб келувчи жараён тушунилади. Технология ҳар доим зарурий воситалар ва шароитлардан фойдаланиб, объектга йўналтирилган аниқ мақсадли амалларни муайян кетма - кетликда бажаришни кўзда тутади. Юқорида келтирилган тушунчаларни ўқув жараёнига кўчирадиган бўлсак, ўқитувчи(педагог)нинг ўқитиш воситалари ёрдамида ўқувчи- талабаларга муайян шароитларда кўрсатган тизимли таъсири натижасида уларда жамият учун зарур бўлган ва олдиндан белгиланган ижтимоий сифатларни интенсив тарзда шакллантирувчи ижтимоий ҳодиса ёки бошқача айтганда, ўқитувчи томонидан ўқитиш воситалари ёрдамида ўқувчиларга таъсир кўрсатиш ва бу фаолият маҳсули сифатида уларда олдиндан белгилаб олинган шахс сифатларини шакллантириш жараёни деб таърифлаш мумкин. Профессор Н.Сайидаҳмедовнинг фикрича, «Технология – бу шахсни ўқитиш, тарбиялаш ва ривожлантириш қонунларини ўзида жо

www.arxiv.uz қиладиган ва якуний натижани таъминлайдиган педагогик фаолиятдир». Технология тушунчаси регулятив (тартибга солиб турувчи) таъсир этиш кучига эга бўлиб, эркин ижод қилишга ундайди: - самарадор ўқув-билиш фаолиятининг асосларини топиш; - уни экстенсив (куч, вақт, ресурс йўқотишга олиб келадиган самарасиз) асосдан кўра интенсив (жадал), мумкин қадар, илмий асосда қуриш; - талаб этилган натижаларни кафолатлайдиган фан ва тажриба ютуқларидан фойдаланиш; - ўқитиш давомида тузатишлар эҳтимолини лойиҳалаш методига таянган ҳолда йўқотиш; - таълим жараёнини юқори даражада ахборотлаштириш ва зарурий ҳаракатларни алгоритмлаш; - техник воситаларни яратиш, улардан фойдаланиш методикасини ўзлаштириш ва бошқалар. Технология мураккаб жараён сифатида қатор ўқитиш босқичларидан, ўз навбатида, бу босқичларнинг ҳар бири ўзига хос амаллардан иборат бўлади. Амал – ўқитувчининг синфда мавзу бўйича ўқув элементларини тушунтириш борасидаги бажарган ишлар йиғиндиси бўлиб, ўқитиш жараёнининг шу босқичида тугалланган қисмини ташкил этади. Педагогик технология амалиётга жорий этиш мумкин бўлган маълум педагогик тизимнинг лойиҳаси ҳисобланади. Педагогик технология-таълим технологияси, янги педагогик тажриба, янги педагогик технология, замонавий педагогик технология, ахборот технологияси, янги тажриба, таълим-тарбия методлари тушунчаларини қамраб олади. Демак, педагогик технология дидактик вазифаларни самарали амалга ошириш, шу соҳадаги мақсадга эришиш йўли бўлиб ҳисобланади. Бугунги кунда мамлакатимизда мутахассисларнинг илмий салоҳиятини бирлаштиришга имкониятлар етарли даражада. Замонавий педагогик технологияни педагогика фанининг алоҳида тармоғи сифатида ёки фақат таълим амалиётини мақбуллаштиришга йўналтирилган тизим деб қараш

www.arxiv.uz мумкин эмас. Замонавий педагогик технология бу соҳадаги назарий ва амалий изланишларни бирлаштириш доирасидаги фаолиятни акс эттиради. Аввало, замонавий педагогик технология нимани англатади? 1. Замонавий педагогик технология ўқув-тарбия жараёни учун лойиҳаланади ва белгиланган мақсадни ечишга қаратилади. Ҳар бир жамият шахсни шакллантириш мақсадини аниқ белгилаб беради ва шунга мос ҳолда маълум бир педагогик тизим мавжуд бўлади. Бу тизимга узлуксиз равишда ижтимоий буюртма ўз таъсирини ўтказади ва таълим-тарбия мақсадини умумий ҳолда белгилаб беради. Мақсади эса педагогик тизимнинг қолган элементларини ўз навбатида янгилаш заруратини келтириб чиқаради. 2. Бугунги кунда фан-техниканинг ривожланиши билан инсон фаолияти чегараси ниҳоятда кенгайиб боряпти, янги технологиялар кириб келмоқда. Сифат ўзгаришлари шундан далолат берадики, эндиликда янги методикаларни талаб этадиган ва таълим жараёнининг ажралмас қисмига айланиб бораётган, унга ўзининг маълум хусусиятларини жорий этадиган янги техникавий, ахборотли, аудиовизуал, аудиал воситалар ҳам мавжуд бўлиб, улар замонавий педагогик технологияларни реал воқеликка айлантирди. Замонавий педагогик технология моҳият-эътибори жиҳатидан бошқа технологиялар билан бир сафда туради, чунки улар ҳам бошқалари қатори ўз хусусий соҳасига, методлари ва воситаларига эгадир. Бироқ замонавий педагогик технология инсон онги билан боғлиқ билимлар соҳаси сифатида мураккаб ва ҳаммага ҳам тушунарли бўлмаган педагогик жараённи ифода этиши билан ишлаб чиқариш ва ахборотли технологиялардан ажралиб туради. Унинг ўзига хос хусусияти – тарбия компонентларини мужассамлаштирганидир. Замонавий педагогик технология бошқа соҳалардаги технологик жараёнлар билан узлуксиз бойиб боради ва анъанавий ўқув жараёнига, унинг самарасини оширишга таъсир кўрсатишнинг янги имкониятларини эгаллаб олади. Ўқув-тарбиявий жараённи технологиялаштириш тарихий воқелик ва

www.arxiv.uz жараёндир. Ахборотлаштириш бу жараёндаги инқилобий бурилиш ва унинг муҳим босқичидир. Оддий тил билан айтганда, таълим тизимида ахборот технологияси – бу «ўқувчи ёки талаба–компьютер» ўртасидаги мулоқотдир. Ахборотли технология педагогик технологиянинг таркибий қисми бўлиб, у таълим жараёнида техник воситаларнинг мукаммаллашган замонавий тури сифатида қўллана бошланди. Ахборот технологиялари инсоният тараққиётининг турли босқичларида ҳам мавжуд бўлган. Ҳозирги замон ахборотлашган жамиятининг ўзига хос хусусияти шундаки, «цивилизация тарихида биринчи марта билимларга эришиш ва ишлаб чиқаришга сарфланадиган куч энергия, хом-ашё, материаллар ва моддий истеъмол буюмларига сарфланадиган харажатлардан ортиқ бўлди, яъни ахборот технологиялари барча мавжуд технологиялар ва хусусан, янги технологиялар орасида етакчи ўрин эгалламоқда. Ахборот технологияларининг ривожланишида ақлий меҳнат воситаларининг ўзгариши билан боғлиқ иккита ахборот инқилоби ҳал қилувчи таъсир кўрсатди. Биринчи инқилоб китоб босишнинг пайдо бўлиши билан рўй берди ва телефон, телеграф, радионинг ихтиро қилиниши билан чуқурлашди. Иккинчи инқилоб электрон-ҳисоблаш машиналари(ЭҲМ)нинг пайдо бўлиши ва тез тарқалиши, ЭҲМ локал тармоқларининг яратилиши, ахборот ресурсларини бошқариш тизимларининг ташкил этилиши билан боғлиқдир. Шу боис яқин келажакда республикамиздаги мавжуд барча ўқув юртлари дастурли машиналар билан етарли даражада таъминлаш муаммоси пайдо бўлди. Шундагина ахборотли технология асосида талабаларнинг билиш фаолиятини ташкил этиш ва бошқариш имконияти туғилади ва у ўқитувчининг яқин кўмакдошига айланади. Таълим-тарбия жараёнига замонавий педагогик технологияларни қўллаш аввало педагогик муносабатларни инсонпарварлаштириш ва демократизациялашни талаб этади. Чунки педагогик муносабатларни инсонпарварлаштириш ва демократизациялашни амалга оширмай туриб қўлланган ҳар қандай педагогик технология кутилган самарани бермайди.

www.arxiv.uz Педагогик муносабатларни инсонпарварлаштириш ва демократлаштириш асосидаги педагогик технология авторитар технологияга қарама-қарши бўлиб, педагогик жараёнда ҳамкорлик, ғамхўрлик, таълим олувчилар шахсини ҳурмат қилиш ва эъзозлаш орқали шахснинг таҳсил олиши, ижод билан шуғулланиши ва ўзини ўзи ривожлантиришига қулай ижтимоий ва психологик муҳит яратади. Мазкур жараёнда талаба ўз ўқув фаолиятининг субъекти саналади ва педагог билан ҳамкорликда ягона таълим жараёнининг субъекти - таълим-тарбия вазифаларини ҳал этади. Умуман, педагогик технология ўқув жараёни ва унинг иштирокчилари билан боғлиқ барча мақсадли саъй-ҳаракатлар йиғиндисини англатиши лозим. Ҳозирги кунда унинг мавжуд таърифлари жуда кўп ва хилма- хилдир: Технология-бирор ишда, маҳоратда, санъатда қўлланиладиган усуллар ва йўллар йиғиндиси (Изоҳли луғат). Технология-ишлов бериш, аҳволни ўзгартириш санъати, маҳорати, қобилияти, методлар йиғиндиси (В.М.Шепель). Педагогик технология-ўқитишнинг, таълимнинг шакллари, методлари, усуллари, йўллари тарбиявий воситаларнинг махсус йиғиндиси ва компоновкаси(жойлашуви)ни белгиловчи психологик тартиблар (установка)лар мажмуаси; у педагогик жараённинг ташкилий-услубий воситаларидан иборат (Б.Т.Лихачев). Педагогик технология-ўқитувчи маҳоратига боғлиқ бўлмаган ҳолда педагогик муваффақиятни кафолатлай оладиган, ўқувчи шахсини шакллантириш жараёнининг лойиҳасидир (В.П.Беспалько). Педагогик технология -таълимнинг режалаштириладиган натижаларига эришиш жараёни тафсилоти (И.П. Волков). Таълим технологияси-дидактик тизимнинг таркибий жараёнли қисми (М. Чошанов).

www.arxiv.uz Педагогик технология-ўқув жараёнининг ўқувчилар ва ўқитувчи учун сўзсиз қулай шароитлар таъминлашни лойиҳалаш, ташкил қилиш ва ўтказиш бўйича ҳамма деталлари ўйлаб чиқилган биргаликдаги педагогик фаолият модели (В.М. Монахов). Педагогик технология-техника ресурслари, одамлар ва уларнинг ўзаро таъсирини ҳисобга олган ҳолда таълим шаклларини оптималлаштириш вазифасини қўювчи ўқитиш ва билимларни ўзлаштиришнинг ҳамма жараёнларини яратиш, қўллаш ва аниқлашнинг тизимли методи бўлиб таълимни модернизациялашда ҳаракатлантирувчи кучдир (ЮНЕСКО). Педагогик технология-педагогик мақсадларга эришиш учун фойдаланиладиган барча шахсий, ускунули ва методологик воситаларнинг тизимли йиғиндисини ва уларни амал қилиш тартибини билдиради (М.В.Кларин). Педагогик технология, бу-сўзсиз риоя қилиш эвазига энг юқори натижани кафолатлайдиган кўрсатмалар эмас, балки қонуниятлар бўлиб, уларнинг амалий аҳамиятидан иборат (В.Ю. Питюков). Педагогик технология-бу тизимли фикр юритиш усулини педагогикага сингдириш, бошқача қилиб айтганда, педагогик жараённи муайян бир тизимга келтиришдир (Т.Сакомото). Педагогик технологиянинг моҳияти дидактик мақсад, талаб этилган ўзлаштириш даражасига эришишдан иборат бўлиб, уни татбиқ этишни ҳисобга олган ҳолда таълим жараёнини илгаридан лайиҳалаштиришда намоён бўлади (У. Нишоналиев). Педагогик технология-бу ўқитувчи (тарбиячи)нинг ўқитиш (тарбия) воситалари ёрдамида ўқувчи (талаба)ларга муайян шароит ва кетма-кетликда таъсир кўрсатиш ва бу фаолият маҳсули сифатида уларда олдиндан белгиланган сифатларни шакллантириш жараёнидир (Н. Сайидаҳмедов). Педагогик технология-бу жамият эхтиёжидан келиб чиқиб, шахснинг олдиндан белгиланган сифатларини самарали шакллантирувчи ва аниқ мақсадга йўналтирилган ўқув жараёнини тизим сифатида қараб, уни ташкил

www.arxiv.uz этувчилар, яъни ўқитувчи(педагог)нинг ўқитиш воситалари ёрдамида таҳсил олувчиларга маълум бир шароитда муайян кетма-кетликда кўрсатилган таъсирини ва таълим натижасини назорат жараёнида баҳолаб берувчи технологиялашган таълимий тадбирдир (Б.Ғ.Зиёмуҳамедов). Педагогик технология бу – объектив, моддий жараён. Агар биз ўқув- тарбия жараёнидан унинг объектив, моддий (субстанциялик) жиҳатини ажрата олсак, шунда биз технологияга, энг камида, унинг тафсилотига эга бўламиз (В.К. Дьяченко). Педагогик технология- бу ўқитишга ўзига хос янгича (инновацион) ёндашувдир. У педагогикадаги ижтимоий-мухандислик тафаккурининг ифодаланиши, технократик илмий онгнинг педагогика соҳасига кўчирилган тасвири, таълим жараёнининг муайян стандартлашуви ҳисобланади (Б.Л.Фарберман). Педагогик технология-турли муаллифлар(манбалар)нинг барча таърифлари мазмунини ўзида мужассам этувчи умумлаштиришдан иборат (Г.К. Селевко). “Технология” тушунчаси кенг маънода инсоннинг барча антропоген фаолияти натижасида маҳсулот яратилиши жараёнларини қамраб олади. Техника ва технология, саноат ва транспорт, машинасозлик ва авиация, кимё ва металлургия, тиббиёт ва фармацевтика, қишлоқ хўжалиги ва чорвачилик, умуман, яратувчанлик ва ижодкорлик меҳнати ва метод, усул, восита ҳамда жараёнлар мажмуасини ифодалаш учун шу кунгача чекланмаган миқёсда фойдаланиб келинаётган ушбу атаманинг мазмун ва моҳияти кенг кўламга эга бўлиб қолди. Педагогик жараёнлар учун татбиқ қилинувчи технологиянинг анъанавий ва ноанъанавий, тарихий, классик, янги ва замонавий турлари фарқ қилинмоқда. Асосий мақсад - шахснинг таълим ва тарбияси ҳамда унинг ақлан ва жисмонан ривожланиши билан боғлиқ касбий фаолият эканлигини назарда тутсак, қандай

www.arxiv.uz номланишидан қатъий назар, педагогик технология комил инсон тушунчасига мазмунан сингиб кетиши лозим.

O'xshashlar

Педагогика фанининг предмети, мақсад ва вазифалари

Педагогик технология ва педагогик маҳорат уйғунлашувининг истиқболлари

Педагогик технологиялар

Педагогик психологиянинг предмети, вазифалари ва аҳамияти

Педагогика тарихи фанининг предмети, мақсад ва вазифалари