Педагогик тадқиқотларда ахборот тизимлари - Pedagogika - Referatlar

Педагогик тадқиқотларда ахборот тизимлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55.4677734375 KB

Ko'chirib olish

Педагогик тадқиқотларда ахборот тизимлари Режа : 1. Тизимлар ҳақида тушунчалар 2. Маълумотлар ва маълумотлар базалари 3. Ахборот тизимлари 4. Автоматлаштирилган ахборот тизимлари 5. Эксперт тизимлар 6. Илмий тадқиқотларнинг автоматлаштирилган тизимлари

Тизимлар ҳақида тушунчалар Таянч иборалар ва атамалар: тизим, тизимийлик, узлуксиз таълим тизими, кием тизим, иерархик тизим, деталлар ва курилмалар тизими , кием тизим , очиқ тизим , элементлар , тузилиш , вазифа , мақсад , ишлаб чикаришнинг ташкилий тизими , компьютерли тизим , телекоммуникация тизими , ахборот тизими , сунъий тизимлар , табиий тизимлар , аралаш тизимлар , эргономик тизимлар , биотехник тизимлар , мафкуравий тизим , ижтимоий тизим . тизим - маълум мақсад сари йўналтирилган ва шартлар асосида ифодаланган ёки ягона маълум мақсад асосида ифодаланган ўзаро боғлиқ манбалар (қисм тизимлар, элементлар) мажмуаси. Тизим - бу ўзаро таъсир остидаги элементлар комплекси. Умуман олганда тизим тушунчаси «элемент», «алоқадорлик», «бир бутунлик», «яхлитлик», «бирлик», «структура», «иерархия», «элементлар ўртасидаги алоқадорлик қонуниятлари» ва шу каби терминлар (тушунчалар) билан боғлиқ ҳолда ифодаланади. Тизимлилик - билиш объектларининг хусусиятларини тадқиқ этиш имкониятини ҳам яратади. Бу эса билимда объектни худди тизим сингари яратиш ҳақида фикр юритишга олиб келди. Демак, юқоридаги тизимларга берилган таърифлардан қуйидаги фикрни ҳосил қилиш мумкин, яъни тизим элементлари ва қисм тизимларга эга бўлган ҳосса ҳамда хусусиятлардан иборат бўлган умумий қонуният асосидаги бирлаштирилган объектлар мажмуини тизим деб тушуниш керак экан. Бундан чикадики, тизим тушунчаси кенг маънода ишлатилади ва унга мое турлари ҳам кўп бўлади. Улар: узлуксиз таълим тизими (таълим-тарбия соҳасида); иерархик тизим (объектларни илмий ва боскичма-босқич ўрганиш бўйича); деталлар ва курилмалар тизими (машина яратиш жараёни бўйича); ҳужайраларнинг бир бутун мажмуи тизими (тирик организмни ўрганиш бўйича); ишлаб чиқаришнинг турли тармоклари тизими ва шу

кабилар. Ҳар қандай ҳолатда ҳам тизимнинг ташкил этилиши, унинг элементлари ва кием тизимлари ҳамда улардаги умумий қонуниятлар асосида олиб борилади ва объектлар (кием тизимлар ва элементлар) ягона тизим сифатида ишлайди. Бундай жараёнлар мазмун-моҳият жиҳатидан иерархик тизимни ташкил этади. Қисм тизим - ягона тизим ва унинг функционал вазифаси бўйича қўйилган максад ечими сари йўналтирилган ўзаро боғланган элементлар мажмуаси. Иерархик тизим - у ихтиёрий табиатли (техник, иқтисодий, биологик, ижтимоий технологик, методологик ва ҳ.к.) Тизим бўлиб, унинг амал килиш жараёни (функционал вазифаси) кўп босқичли тузилмадан иборат бўлади. Демак, тизимлар элементлар ва кием тизмларидан ҳамда улар бўйича умумий қонуният асосида иерархик (кўп босқичли) ҳолатда ташкил топар экан. Тизимларнинг бундай ташкил этилишида яна бир муҳим жиҳат бор, яъни объектлар ва улар асосида шаклланаётган тизимлар тадқиқот олиб борилишига қараб, унинг элементлари сони кўпайиб ёки камайиб бориши мумкин. Масалан, узлуксиз таълим тизимидаги таълимнинг ҳар бир босқичини олайлик. Айтайлик, ундан мустақил тизим сифатида мактабгача таълим тизимидан олинган бўлсин. Дастлаб уни ўрганганимизда - болалар ёши, миллати, бўйи, ижтимоий келиб чикиши, алфавитдан нечтасини билишлиги, нечагача санай олишлиги ва ҳ.к. Шу каби тизим элементларига эътибор берилади ва шу асосда боланинг мактабгача таълим тизимидаги фаолияти хулосаланади. Энди узлуксиз таълим тизимининг иккинчи боскичига эътибор берадиган бўлсак, ўқувчини мактабда кабул қилишда, уларнинг мактаб ҳудудига яқинлиги, ёши, ҳарфларни танишлиги, санашни билишлиги каби кўрсаткичлар, яъни узлуксиз таълим тизимининг иккинчи қисм тизими элементлари етарли бўлади. Демак, уттнинг биринчи кием тизимидаги элементлар сони, уттнинг иккинчи кием тизимига ўтишда бирмунча камаяди. Ёки ушбу ҳолат аксинча ҳам бўлиши мумкин, яъни

дастлабки кием тизим чукурроқ ва кенгрок ўрганилиши талаб этилган бўлиши мумкин ва ҳ.к. Шу каби тизимлардаги тизим элементларининг ўзгариши талабига жавоб берувчи тизимларни очик тизим. деб юритилади. Таркибидаги элементлар сонини кўпайтириш ёки камайтириш бўлганда ҳам тизимнинг мақсад-вазифаси функционал вазифасини ўзгартирмай сақлаб кола олган тизимга очиқ тизим, деб аталади. Умуман олганда, тизимнинг тузилиши ва унинг ҳаракати (функционал вазифаси), унга кўйилган мақсад ва вазифалар орқали ҳал этилади. «тузилиш - бу, тизимнинг таркибий кисмларига бўлинишида намоён бўладиган, унинг яхлитлиги, фаолият горитиши, ҳаракатини таъминлови, ўзаро белгиланган жойлашиши ва улар орасидаги алоқасининг курилиши, ташкил қилинишидир. Вазифа - тизим ва унинг элементлари, таркибий қисмлари бажарадиган роллардан бири; тизим ва унинг кисмларининг белгиланиши; тизим фаолиятининг турлари. Мақсад - интилиш предмети, олдиндан мўлжалланган якуний гоя, тизим ҳаракатининг кутилган натижаси, тизим нима учун фаолият юритаётганлигини белгилайди». Бунда тизимни аниклаш учун қатор атамалардан фойдаланилади. Улар: «объектлар», «алоқадорлик», «хоссалар» ва «хусусиятлар». Ана шу атамалар ёрдамида тизимларни қиёслаш ва фарқлаш ёки уларнинг бир-бирига ўхшашлиги ва фарқ қиладиганларини ажратиш амалга оширилади. Демак, тизимлар таркиби ва асосий мақсад-вазифалари бўйича турли кўринишда учраши мумкин. Белгиланган максадларга кўра улар куйидагича кўринишларда учраши мумкин. 1. Узлуксиз таълим тизими. Мақсад: ривожланган демократии давлатлар даражасида, юксак маънавий ва ахлоқий талабларга жавоб берувчи юқори малакали кадрлар тайёрлаш миллий тизимини яратиш.

Вазифа: баркамол авлодни шакллантириш. Таркиби: ёшлар, ўқувчилар, таълим муассасалари ва уларнинг жиҳозлари. 2. Ишлаб чиқаришнинг ташкилий тизим. Мақсад: маҳсулотлар (нарса, буюм ва ҳ.к.) Ишлаб чикариш. Вазифа: маҳсулотларни керакли манбаларга узатиш. Таркиби: одамлар, жиҳозлар, материаллар, бинолар, ишлаб чиқарилган маҳсулотлар ва ҳ.к. 3. Компьютер тизими. Мақсад: маълумотларни кайта ишлаш. Вазифа: маълумотларни қайта ишлаш жараёнини автомат- лаштириш ва керакли жойларда ундан фойдаланишга узатиш. Таркиби: электрон ва электромеханик элементлар, алока тармоқлари, алгоритмлар, моделлар, мезон ва тамойиллар. 4. Телекоммуникация тизими. Мақсад: ахборот узатиш. Вазифа: ахборотлар устида бажариладиган амлларни бажаришга ёрдамлашиш ва масофавий таълимни амалга оширишнинг оптимал вариантини танлашга шароит яратиш. Таркиби: компьютерлар, моделлар, алгоритмлар, кабеллар, тармоқ дастурий таъминоти ва ҳ.к. 5. Ахборот тизими. Мақсад: касбий ахборот ишлаб чикариш. Вазифа: ҳодиса ва жараёнлар кечишини бошқариш имкониятларини яратиш. Таркиби: компьютер тармоқлари, ахборот ва дастурий таъминот, одамлар ва ҳ.к. Ушбу рўйхатни яна давом эттириш ҳам мумкин, яъни тизим таркиби, тузилиши, мақсад ва вазифалари бўйича улар турлича кўринишларни эгаллайверади ва ҳаттоки ушбу кайд этилган тизимларни ўзи ҳам бир неча кием тизимлардан (улар тадқик этилаётганда мустакил яхлит тизим деб ҳам каралиши мумкин) иборат бўлиши мумкин. Юкорида кайд этилган тизимлар

кўринишларининг биринчисини олайлик, яъни утт, у ҳам бир неча кием тизимлардан ташкил топган (мактабгача таълим; бошланғич таълим; ўрта умумий таълим; ўрта махсус, касб-ҳунар таълими; олий таълим; олий таълимдан кейинги таълим; кадрларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш таълими) ва уларнинг ҳам тузилиши, таркиби, мақсади ва вазифалари бор. Тизимларни ўрганишнинг яна бир кизиқарли жиҳати борки, уларни пайдо бўлиши (ташкил этилиши, келиб чиқиши) бўйича ҳам таснифлаш мумкин. Уларни куйидаги кўринишларда учратиш мумкин: 1. Сунъий тизимлар. Мақсад: инсоният таракқиёти учун хизмат қилиш. Вазифа: кишилар интеллектуал салоҳиятини ривожлантириш. Таркиби: асбоб, механизмлар, қурилмалар, машиналар, роботлар, макетлар, автоматлар. Яралиши: инсонлар томонидан яратилади. 2. Табиий тизимлар. Мақсад: табиат ва жамиятдаги ҳодиса ва жараёнлардан ҳосил бўлган тизимларни ўрганиш. Вазифа: табиат ва жамиятдаги ҳодиса ва жараёнларда ҳосил бўлган тизимлардан муайян мақсадларда фойдаланишни амалга ошириш. Таркиби: жонли ва жонсиз табиат. Ижтимоий, иқтисодий, маънавий, маърифий, ахлокий, сиёсий воқеалар ва ҳодисалар. Яралиши: табиат ёки жамиятда инсон иштирокисиз пайдо бўлган тизимлар. 3. Аралаш тизимлар. Мақсад: табиат ва сунъий тизимлар мақсадлари уйғунлигидаги интилиш предмети. Вазифа: тизим фаолиятидан давлат ва жамиятни тараққий эттиришда фойдаланишга имконият яратиш. Таркиби: асбоб, механизм, машина, робот, ижтимоий-сиёсий, ташкилий- иктисодий ҳодиса ва жараёнлар. Яралиши: эргономик, биотехник, ташкилий, автоматлаштирилган

тизимлар асосида юзага келади. 4. Эргономик тизимлар. Мақсад: «одам - ЭҲМ» мулокртини йўлга кўйиш. Вазифа: «одам-машина» тизими ёрдамида ҳодиса ва жараёнларни бошкаришга ёрдам бериш. Таркиби: компьютер, компьютер тармоклари ва бошқа ҳисоблаш техника воситалари ҳамда кишилар фаолияти. Яралиши: «ЭҲМ - инсон - оператор» тизими асосида пайдо бўлади. 5. Биотехник тизимлар. Мақсад: тирик организмлар ва техника ютуклари орасидаги алоқадорликни ёки конуниятларин ечиш. Вазифа: ушбу соҳадаги мавжуд ишланмаларда ўхшаш объектларни бошқаришда фойдаланиш. Таркиби: тирик организмлар ва техник курилмалар. Яралиши: тирик организмларда кечаётган жараён ва ҳодиса- ларнинг аналогиясини техникада яратиш асосида пайдо бўлади. 6. Ташкилий тизимлар. Мақсад: муайян мақсад асосида бирлаштирилган жамоаларни бошқариш муаммоларини ҳал қилиш. Вазифа: жамоаларни бошқариш бўйича яратилган методология, восита ва услублардан амалда фойдаланишга эришиш. Таркиби: зарурий воситалар билан жиҳозланган корхона, муассаса ва уларда фаолият кўрсатаётган кишилар жамоаси. Яралиши: жамоаларни шакллантириш ва уларни муайян мақсад сари ҳарактларини бошкариш асосида ҳосил бўлади. 7. Мафкуравий тизим. Мафкуравий тарбияни амалга ошириш жараёни. Мақсад: жамиятнинг турли ижтимоий институтлари: оила, мактабгача таълим, умумий ўрта таълим, ЎМКҲТ, олий таълим, меҳнат жамоалари, маҳалла кенгашлари, жамоат ташкилотлари, маданий- маърифий уюшмаларнинг тарбиявий имкониятлари мувофиқлаштириш, тартибга солгал ва

уларни ягона мафкуравий тизимга хизмат қилдириш. Вазифа: ижтимоий институтлар фаолиятини ягона максад томон йўналтириш омиллари ва воситалари ҳамда усулларини ягона мафкуравий тизимнинг бош мақсадини ҳал қилишнинг бир бутун тузилмасидан иборат қилиб шакллантириш. Таркиби: мафкуравий тизимни ягона максадга йўналтириш омиллари иш вақти, ишдан кейинги бўш вакт ва воситалари фан, адабиёт, санъат, матбуот, радио, телевидение, кино, музей ва ҳоказолардан иборат. Мафкуравий тизим - бир бутун яхлит уюшма бўлиб, у доимо ўзгариб, такомиллашиб туради. Ушбу тизим самарадорлиги мафкуравий таъсир жараёнининг узлуксизлигига, табақалашганлигига, комплекс ёндашувга боғлиқ. Бу кайд этилган тизимларнинг умумий тавсияларидан куйидагича хулосаларни ифодалаш мумкин: • тизимлар доимо ривожланишда бўлади; • тизимлар тадқикот мақсад-вазифаси асосида тадкиқотчининг унга бўлган зҳтиёжини (талабини) доимо эътиборга олиш имкониятига эга бўлади; • объектлар тармоклари ҳам ўзгаришда ва ривожланишда бўлади ҳамда унинг кием тизими ва элементлари ўртасида янги алокалар пайдо бўлади; • элементлар ва кием тизимлар ўртасидаги янгидан пайдо бўлган алокадорликлар асосида қонуниятлар очилади ва улар орқали модел, алгоритм, қонун, қоида, мезон, тамойил ва шу кабилар яратилади. 8. Ижтимоий тизим. Бу кишилар (жамоалар) ўртасида муайян (маълум) максад асосида тарихий ташкил топган ижтимоий муноса- батлар тизимидан иборат бўлиб, у муайян ижтимоий алока ва муноса- батлар тақозо қиладиган давлат шакли, жамиятнинг сиёсий структураси, ҳукукий муносабат тизими эканлиги билан ҳам ифодаланади. Унда иқтисодиёт, сиёсат, маънавият ҳал қилувчи аҳамият касб этади ва улар ижтимоий тизимнинг табиатини ва хусусиятларини белгилаб беради. Юкорида кайд этилган хулосалар, тизимлар ва уларнинг пайдо бўлиши

шаклланиши ва функционал вазифасини бажаришди жуда катта ҳажимдаги маълумотлар базаси лозимлиги ва улар асосида ахборотли тизимларни яратиш зарурлигини таъкидлайди. Чунки ахборот тизимлари ҳодиса ва жараёнларни бошкаришда асосий манба бўлиб ҳисобланади. Маълумотлар ва маълумотлар базалари Олимларнинг тахминича, ерда ҳаёт икки миллиард йил илгари пайдо бўлган ва табиийки, ана шу давр мобайнида тирик мавжудотлар яшаш учун курашиб табиат ва жамият тараккиёт босқичларидаги шароитларга мослашиб кела бошлаган ҳамда улар ўзларида мое равишдаги хусусиятларни шакллантириб келганлар. Бу борада энг мукаммал тирик мавжудот-бу инсондир. Инсонлар (инсоният) фаолияти ҳам жамият тараккиётига мое равишда ривожланиб, такомиллашиб боради. У табиатан мукаммал бўлиши билан бирга баъзида атроф- муҳитдаги мўъжизалардан баҳраманд бўлишга вақт тополмайди. Аммо у доимо ўзи яшаётган муҳитни ўзининг турмуш тарзига мослаб ўзгартирмоқчи бўлиб яшайди ва айрим ҳолларда қисман бўлсада бунга эришади ҳам. Уларнинг кўпчшшги табиат ва жамият ҳодисаларини, айникса, баъзи тирик организмлар фаолияти ва хислатларини ўрганиш билан кадимдан шуғуллана бошлаган ва олинган маълумотлар асосида ўз олдиларига кўйган максадлари сари ҳаракат килганлар. Буларга фан тарихидан кўплаб мисоллар келтириш мумкин. 1. Одамлар «учар гиламни» орзу килиб яшадилар ва бу борада амалий фаолиятга ҳам қадам қўйдилар, яъни қушларнинг учишини кузатиб, одамга қанот ҳадя қилишга уринган буюк Леонардо да Винчи ва рус авиациясининг отаси Н.Е. Жуковскийларнинг хизматлари, ушбу соҳанинг ҳозирги кундаги равнақи. 2. Тирик организмлар устида тажрибалар ўтказиб, М.В.Ломоносов, Л.Гальвани, Г.Л.Гельмголц ва бошкалар электр ва магнитизм сирларини очишга

ҳаракат килдилар. 3. Архимед винти - тахминан милоддан олдинги 287-212 йиллар - Архимед Юнонистоннинг буюк олимларидан бири бўлиб, у таом учун гўшт майдалашда гўшт қиймалагичнинг дастаси айланаётганда винтсимон вал айланиб, гўшт бўлакларини пичокка итариб беришини эътиборга олган. Ана шу вал «архимед винти» деб аталади. У аслида экинларни суғоришни ва сочилиб кетадиган нарсаларни тўплаб юқорига чикаришни ўйлаган. 4. Автомобиль - одамлар кадимдан от кўшмасдан ўзи юрадиган аравани ясашни орзу килган. Бунинг учун улар ричаглар, педаллар, тишли ғилдираклар ясашди, ҳаттоки аравага елкан ҳам ўрнатиб кўришган. 1770 йилда француз инженери Кюньо автомобиль ясади. У аравага буғ машинасини улади ва уни «автомобиль-ўзи юрар» деб атади. 5. ЭҲМ - француз математиги Б.Паскаль 1641 йили механик ҳисоблаш асбобини ихтиро килди. Дастлабки ЭҲМ - 1943 йилда пайдо бўлди. 6. Телефон - нутк ва бошқа товушларни исталган масофага узата оладиган шундай ажойиб қурилмани америкалик профессор, кар- сақовлар мактабининг ўкитувчиси А.Г.Белл 1826 йила ихтиро килди. 7. Радио - 1895 йилда рус физиги А.С.Попов дунёда биринчи бўлиб радиоприёмникни ихтиро қилган ва курган. Биринчи радиоузатгични ҳам у яратган. 8. Телевизор - биринчи марта Тошкентда И.Ф.Белянский ва Б.П.Грабовскийлар томонидан ихтиро килинган. Улар дастлабки телевизорни 1928 йилда синаб кўрдилар. 1928 йил 4 августда Тошкент да жамоатчиликка содда «телевизор» ишлаб турган ҳолда кўрсатилди. Умуман олганда, бир атроф-теваракка назар ташлайлик, қанча қизиқ ва аҳамиятли нарса ва ҳодисалар бор. Одамлар юрибди, куёш чараклаб турибди, радиодан куй таралаяпти, телевизорда кўрсатув берилаяпти, соат мунтазам равишда вақтни кўрсатиб турибди, телефон жиринглаяпти, нонушта учун чой қайнаяпти, чой қайнагунча дастурхонга турли-туман ноз-неъматлар тайёр турибди ва ҳоказо сизнинг юрагингиз уриб турибди.

Буларнинг ҳаммасини билиш учун инсон сезиш, идрок килиш ва шу каби хислатларга эга бўлиш керак. Юқорида кайд этилган нарса ва ҳодисалар инсон онги фаолияти маҳсули бўлиб, улар дастлаб маълумотлар кўринишида вужудга келган, кейин аста-секин улардан истеъмолда фойдаланиш натижасида улар моддий маънавий, маърифий, ижтимоий-сиёсий маълумотлар кўринишида вужудга келган, кейин аста секин улардан истеъмолда фойдаланиш натижасида улар моддий, маънавий-маърифий, ижтимоий, сиёсий маълумотлар мажмуини ташкил этган. Қисқаси, табиат ташқи дунёдан маълумотларни кабул қиладиган кўпгина органлари яратганки, улар келгусида ишлаб чикаришни ва жамият таракқиётини бошқарувчи техник воситаларниинг намуналари бўла олади. Демак, маълумот деб киши сезги аъзолари, асбоблар ва ҳоказолар ёрдамида қайд этиладиган ташқи оламдан олинган белгилар тўпламига айтилади. Маълумотлар одатда, у ёки бу сабабга кўра дастлаб фойдаланилмайдиган, балки факат сакланадиган белгилар ёки ёзиб олинган кузатувчилар сифатида каралади. Бу борада «хотира» хизматларининг алоҳида ўрни бор, бизга маълумки, фанда хотиралар қисқа муддатли ва узок муддатли деб фаркланади ва улар куйидагача ифодаланади (характерланади). Қисқа муддатли хотира бунда факат сезги, тасвир ва ходисаларнинг бевосита талкини ушлаб колинади, яъни агарда биз бирор суратни кўрсак, кисқа муддатли хотирада шу суратнинг ўрнатилган жойи ва ранг шакллари эмас, балки ходиса ва нарсаларни эслаб коламиз. Агарда у сурат бизга кўрсатилаверса, у сурат ҳакидаги маълумотлар узок муддатли хотирага айланади. Узоқ муддатли хотира - у хотиралар орасида энг муҳимидир. Узок муддатли хотира инсон миясининг кобилиятлари билан бевосита боғлик бўлиб, унда 10 миллиард нейроннинг ҳар бир маълум ҳажмдаги маълумотни ушлаб колиш кобилиятига эга. Инсон бир соатда мураккаблиги кўпайтириш жадвалига тенг бўлган ЮООта тасвирни кабул килишга кодир. Узок муддатли хотирага янги маълумотлар

киритиш, шунингдек, бўлиб ўтган вокеалар ҳаквдаги маълумотларни чиқариб юбориш учун куч ва вақт талаб килишади. Шунинг учун ҳам олимларимиз ҳисоблаш машиналарини яратишда инсон мияси ишлашга таклид килинган бўлса ажаб эмас, чунки ЭҲМ ларни одам бошқарганда ахборотларни йиғиш, муаммо кўйилишига мослаб синфлаш, узатиш ва муаммо ечимини топиш учун қайта ишлашнинг куйидаги тизими (аналогияси) мавжуд: кўз (кулоқ) - нерв - канали - мия - нерв канали -мускуллар - оёқ -кўллар ва бошқа ростланувчи органлар - манба. «Жонли ва жонсиз» тизимларни бошқариш жараёнларининг умумийлиги қадим замонлардан маълум эди. Машҳур Рене Декарт тирик жонни мураккаб механизмга, унинг хатти-ҳаракати ва ишлаш услубини соат ишига ўхшатади. Маълумки, соат ҳолати унинг миллари ва ғилдираклари жойлашиш тартибига боғлиқ. . Бу ерда Декарт тирик организмда таъсир килувчи «ҳаётий куч» ни кўзда тутади. Масалан: аланга ҳароратини сездингиз, шунда иссиклик нерв тўкималари бўйлаб таркалади. Шу онда ҳаётий кучлар (бизнингча, нерв тўкималари ёки кўлни алангадан тортиб олиш кераклиги тўғрисида) мияга маълумот беради. Мия ўша ҳаётий кучни яна юборади, кўл ва оёқ алангадан узоқлашади. Декарт давридан икки юз йилдан кўпроқ вақт ўтди, мия ва организмдаги бошқариш йўллари ҳақидаги тасаввур борган сари ойдинлаша бошлади. Олимлар, жумладан, тирик организмларда тескари алоқа тизими ишончли ҳукм суришини тушундилар. Демак, маълумотлардан табиат ва жамиятдаги ҳодиса ва жараёнларни ўрганишда ҳамда бошқаришда мунтазам равишда фойдаланиб келинар экан ва ҳаттоки айрим ҳолатларда мавжуд маълумотлардан бир неча марта ҳам фойдаланишга тўғри келар экан. Шу сабаб ҳам, маълумотлар кишилик фаолиятида муҳим манба бўлиб ҳисобланади ва улардан кишилар ўз ҳаётий эҳтиёжларидан доим фойдаланиб келганлар. Таъриф: агарда тайёрланган маълумотлардан бирор нарса (жараён, воқеа)

тўғрисидаги аникликни ошириш мақсадида фойдаланилса, у ҳолда фойдаланилган маълумотларга ахборот деб аталади. Демак, ахборотни истеъмол учун тайёрланган теварак-атроф (манбалар) дан олинган маълумотлар деб ҳам қараш мумкин экан. Ушбу таърифга мисоллар келтирамиз. 1. 25 нафар кишининг фамилияси, исми ва отасининг исми ёзилган рўйхатни бирор кишига кўрсатсангиз, у киши буни маълумот деб кабул қилади. агарда ўша рўйхатни, айтайлик, А.Қодирий номли Жиззах давлат педагогика института «бошланғич таълим услубияти» факультета 4 «а» курс талабалари рўйхати деб тўлдирилса, у ҳолда бу 25 кишилик рўйхати ахборотга айланади. 2. Айтайлик, бир варақ қоғозга факатгина телефон рақамларини маълум кетма-кетликларда ёзиб чиқилса, бунда ҳам бу рўйхат маълумот бўлиб қолаверади. Агарда бу рўйхатга ҳам телефон рақамлари тўғрисига корхона ёки ташкилот номи ёки телефон эгалари фамилияси, исми ва отасининг исми ёзиб кўйилса, у маълумот ахборотга айланади. Демак, ахборотлар, ахборот ресурслари ва ахборот тизимларини яратишда маълумотлар асосий пойдевор вазифасини бажарар экан. «Ахборот ресурслари - бу маълумотлар базалари ва банклари, турли хил архивлар, кутубхоналар, музейлар фонди ва бошқаларни ўз ичига олди. Ахборот тизими - бу компьютерлар, компьютер тармоқлари, ахборотли ва дастурий таъминот, одамлар ва бошкаларни ўз ичига олади. Унинг асосий максади касбий ахборот ишлаб чиқариш. Энди куйида маълумотлар базасининг таърифини келтирамиз. Таъриф - Аник манбанинг миқдорий ва сифатий таърифини ифодаловчи маълумотлар тўплами, шу манба учун маълумотлар базаси деб аталади. Ахборотлашган жамиятда умумий белгиланишдаги маълумотлар базаси ғоят муҳим роль ўйнайди. Маълумотлар базаси ҳам ноёб тор иқтисослаштирилган дастурлар каби муассасавий қарамликда бўлади. Умумий белгиланишдаги маълумотлар ва билимлар базалари иерархик тамойил: давлат, минтақавий,

вилоят, шаҳар (туман) бўйича курилади. Маълумотлар базасини йўналишлари бўйича шакллантирилганда каралаётган соҳа иерархияси ҳисобга олинади ёки бир бутун бошли тизим қаралаётганда қисм тизимларидан тортиб, тизим элементигача бўлган иерархия бўйича жараён давом этади. Умуман олганда, юқорида кисқача баён килинган маълумотлар ва маълумотлар базаси ҳақидаги белгилар, уларнинг шаклланиш жараёнини, яъни ахборотларни пайдо бўлишини қуйидагича ифодалаш имконини беради. Демак, биз ахборотлашган жамиятга ўтишдаги белгилар бозоридан (ҳарфлар, сўзлар, тиниш ва математик белгилар, китоблар, рўзномалар, ойномалар, патентлар, лойиҳавий ҳужжатлар, рецепторлар, турли тажриба наъмуналари ва ҳ.к.) ахборотлар ҳосил бўлишигача бўлган босқични кўриб ўтдик. Энди мазкур монографиянинг кейинги қисмида ахборотлар, ахборот технологиялари ва ресурслари тўғрисида тўхталамиз. Ахборот тизимлари Мазкур монографиянинг 2.1-қисмида тизимлар ҳақида ва 2.3- кисмида эса ахборотлар ҳамда ахборотлар банки ҳақида тўхталган эдик. Энди бу параграфда ахборот тизимлари ҳакида маълумот берамиз. Ахборот тизимлари ўз таркибида компьютерлар, компьютер тармоклари, ахборот ва дастурий таъминот ҳамда одамларнинг биргалиқдаги фаолият юритиш жараёнини акс эттириб у истеъмолчи учун ахборот ишлаб чиқариш вазифасини ўз зиммасига олади. «Ахборот тизимининг вазифаси, деб ахборотларга асосланган, мақсади олдиндан белгиланган ва шу максадга эришиш дастури ишлаб чикилган бошқарилувчи жараёнга максадли таъсир кўрсатиш - карор қабул қилиш деб аталади. Демак, ахборот тизимларининг асосий вазифаси - бу ўрганилаётган объектни тегишли барча ахборот ресуреларини оптимал бошқариш ёрдамида

истеъмолчига керакли бўлган ахборотларни ишлаб чиқиш ва улардан объект (ҳодиса ёки жараён ёки ташкилот ва ҳ.к. ни бошқаришда фойдаланиш учун ахборотли ва техникавий таъминот муҳитини яратишдан иборат экан. Ахборот тизимларини олиб боришдаги мақсадлар эса куйидаги- лардан иборат экан: • тадқиқот манбаи «маълумотлар - ахборотлар - ахборот тизимлари» нуқтаи назаридан ўрганиш; • объектни ифодалаш ва ундаги жараёнлар кечиши қонуниятларини тадқиқ этишга бўлган ахборотлар эҳтиёжини аниклаш; • режалаштирилган тадкиқот мақсадига мое ҳолда объект ва унинг кечишига лозим бўлган ахборотларни йигиш (тўплаш); • тадқиқот объектига нисбатан кирувчи ва чикувчи ахборотларни синфга ажратиш; • тадкикот объекти бўйича асосий ва асосий бўлмаган кўрсаткичлар (параметрлар) орасидаги алоқадорлик қонуниятларини яратиш мақсадида ахборотларни қайта ишлаш методологиясини яратиш; • қайта ишланган ахборотлардан фойдаланишда тадқиқот мақсад- вазифаларни амалга оширишда уларнинг яроклилиги; • баҳоланган ахборотни объектни тадкик этишга ёки бошқа бир тизимни ўрганиш учун узатишга тавсиялар ишлаб чиқиш. Демак, амалда ҳар қандай объектни фаолият юритищда режалаштирилган мақсадга эришишга ҳаракат қилувчи ахборот тизими сифатида караш мумкин экан ва унда ахборот эхтиёжини аниклашдан тортиб то ахборотдан фойдаланишгача бўлган тизим ишининг алгоритмик боскичларини аник белгилашга мухим ахамият касб этар экан. Бундай тизимларга мисол сифатида таълим, иктисодий, энергетик, транспорт, тиббий- биологик ва бошқа тизимларни келтириш мумкин. Ахборот тизими - бошкарув хизмати ходимларининг ишини енгиллаштиришга самарали таъсир кўрсатади, яъни улар ёрдамида объект тадқиқот методологияси бўйича ахборотларни жамлаш, сақлаш, тадқиқот

мақсадига мое синфларга ажратиш (классификациялаш) ва узатиш жараёни самарали амалга оширилади. Агарда кишилик таракқиёти давомидаги ахборот инқилобларига эътибор берадиган бўлсак улар кўпчилигида ахборотлар машинасида эмас, балки қўлда механик равишда ишлаб чикарилар эди. Эндиликда замонавий компьютерлар ёрдамида тўлиқ ахборотлар устида амаллар (ахборотларни йиғиш, қайта ишлаш, узатиш ва ҳ.к.) ни бажаришнинг махсус технологияларини таъминловчи ахборот тизимлари яратилмоқда. Қуйида хозирги кунда ҳаётимиз турли жабҳаларида кенг қўлланилиб келаётган ахборот тизимларини келтирамиз: • ижро этувчи ахборотлар. Бунда объектнинг ички ва ташки маълумотлар мажмуаси ҳамда улар алокадорлиги асосида фаолият юритилиб, лойиҳалаштирилган саволларга жавоблар тайёрланади; • қарорлар қабул қилиниши қўллаб-қувватлаш тизимлари. Бунда объект маълумотлари асосида таҳлилий моделлар ишлаб чиқилиб, уларга мое ахборотлар тайёрланиб, махсус ҳисоботлар ва режалаштирилган саволларга жавоблар ҳам тайёрланади. Таҳлилий ҳисоботлар ҳам шулар жумласига киради; • эксперт тизимлари. Бунда ҳужжатлар, руйхатлар ва улар асосида таиёрланган ахборотлар асос қилиб олиниб, моделлар ва графиклар ҳосил қилинади ва ҳ.к. Демак, ахборот тизимларининг барча ташкил этувчилари яъни техник воситалари, математик (модел, алгоритм ва ҳ.к.), дастурий, лингвистик таъминланиши, одамлар билан ўзаро хамкорликда уйгун ҳолда фаолият юритишини такозо этар экан. Ҳозирги кунда муаммонинг кўйилишига караб ахборот тизими-даги ахборотлар ҳажми кескин ошиб бормоқда. Бу эса ахборотлар устида бажариладиган амалларни бажаришни тезлаштиришни талаб этмоқда яъни, ахборот тизимининг ишини (вазифаларини амалга оширишни) автоматлаштириш зарур эканлигини талаб килмоқда.

Демак, автоматлаштирилган ахборот тизимларини яратиш муаммоси кун тартибига кўйилмокда. Автоматлаштирилган ахборот тизимлари Маълумки, ахборот тизимлари компьютерлар, компьютер тармоқлари, ахборотли ва дастурий таъминотлардан фойдаланиб мутахассислар иштироки билан истеъмолчи учун ахборот ишлаб чиқаради. Бугунги кундаги жамиятимиз «Ахборотлаштирилган жамият сари», деган ном билан аталмоқда. Демак, мамлакатимиздаги тараққиёт ҳам шу аср билан ҳамоханг тараккий этиши керак. Бунинг учун атом станциялари космик алокалар, термоядроли синтез, биотехнология, плазмали жараёнлар ва шу кабиларни ўрганиш ҳамда бошқаришга юкори технологиялар керак бўлади. Айникса, айрим соҳалардаги жараён ва ходисалар учун тезкор фаолият кўрсатувчи ахборот тизимлари керак булади, акс ҳолда ахборотнинг ўзига ҳам хожат колмай колади. Масалан, космик кемалар учишини бошқаришда ахборотли тезкор ишлаш муаммоси доимо кун тартибида туради ва шу ахборот тизими асосида унинг кейинги ҳаракати бошқарилиб борилади. Бундай жараёнларни компьютерли ахборотли ташкилий таъминиланишисиз тасаввур этиб бўлмайди. Ана шу сабабларга кўра ҳам автоматлаштирилган ахборот тизимлари керак бўлмокда. Демак, уларга ахборот тизимларидан фарқли ўлароқ ахборотларни қайта ишлаш методологияси (моделлар, алгоритмлар, мезон ва тамойиллар), техник таъминот ва технологик воситалар мажмуаси ҳам керак бўлар экан. Энди автоматлаштирилган ахборот тизимлари ҳақида маълумотлар берамиз. 1. Автоматлаштирилган ахборот тизимларининг ташкилий тизимлари ва улар орасидан алоқалар куйидаги кўринишда бўлади . 2. Автоматлаштирилган ахборот тизимларининг турлари. Бошкарув объектларининг фаолият юритиш соҳалари бўйича куйидагилар: ишлаб чиқариш бўйича автоматлаштирилган ахборот тизимлари; кишлок хўжалиги бўйича автоматлаштирилган ахборот тизимлари: транспорт бўйича

автоматлаштирилган ахборот тизимлари; алокз бўйича автоматлаштирилган ахборот тизимлари; маориф бўйича автоматлаштирилган ахборот тизимлари; маданият бўйича автоматлаш тирилган ахборот тизимлари ва шу кабилар. Бошкариш жараёнларининг турлари бўйича куйидагилар: технологик жараёнларини бошкаришнинг автоматлаштирилган ахборот тизимлари; ташкилий-технологик жараёнларини бошқаришнинг автоматлаштирилган ахборот тизимлари; ташкилий бошқаришнинг автоматлаштирилган ахборот тизимлари; илмий тадкикотларни бошқаришнинг автоматлаштирилган ахборот тизимлари; ўргатувчи автоматлаштирилган ахборот тизимлари ва шу кабилар. Давлат бошқарув тизимидаги даражаси бўйича куйидагилар: тармоқлар учун автоматлаштирилган ахборот тизимлари; ҳудудлар бўйича автоматлаштирилган ахборот тизимлари; тармоклараро ва функционал автоматлаштирилган ахборот тизимлари. 3. Автоматлаштирилган ахборот тизимларининг таъминотлар тизими. Автоматлаштирилган ахборот тизимларнинг тизилмаси асосан таъминловчи ва функционал қисмларга булинади. Таъмиюювчи қисмларга куйидагилар киради: ахборотли техник, математик, лингвистик, дастурий, ташкилий, махсус дастурий умумий тизимли дастурий, услубий, хуқуқий эргономик таъминотлар. Автоматлаштирилган ахборот тизимларнинг функционал кисми ахборот тизимининг вазифаси, топшириқ ва режалаштирилган мақсадга эришиш жараёнини амалга оширишга қаратилган бўлади ҳамда улар куйидаги кием тизимлар кўринишида ҳам учрайди, яъни улар бошкарув даражасини аниқлаш, бошқариладиган ресурс турини белгилаш қўлланилиш соҳасини аниклаш бошқарув иши ва даврини белгилаб берувчи фаолият турларини бажарадилар. • лойихани асослаш босқичи. Бунда режалаштириш ва талаблар ўрганилади, яъни тизимли таҳлил амалга оширилади ва бу оркали тадкикотнинг максади, вазифаси ҳамда ишчи фарази асосий талаб бўлиб хизмат қилади; • техник лойиҳалаштириш - мантикий лойиҳалаштириш. Бунда

автоматлаштирилган функциялар таркибини, таъминловчи кием тизимлар таркибини ишлаб чикариш ва улар асосида Автоматлаш тирилган ахборот тизимларни техник лойиҳаси расмийлаштирилади; • кўлланмани лойихалаштириш. Бунда дастурлар тизим, кием тизимларини аниклаш ва ахборотларни кайта ишлаш ҳамда бу бўйича олинган натижалардан мутахассисларга кўлланма, кўрсатма, йўрикнома яратиш каралади; • жорий этиш. Бунда тестлаш, тажриба синов ишлари ўтказиш амалга оширилади; • экспулатация (амалда фойдаланиш). Бунда дастурий ва техник воситалар шунингдек, бутун лойиҳани тўлиқ ишга тушириши аникланади ва баҳоланади. 5. ААТларнинг самарадорлиги куйидагилар: • автоматлаштирилган ахборот тизимларнинг ўзига хос афзалликлари бор. Улар: объект ва унда кетаётган жараён ҳақидаги маълумотларни ахборотлар кўрнишида ифодалаш имконини беради; объект ҳакидаги барча омиллар ва ресуреларни ягона ахборот тизими шаклида ифодалай олади; жараёнларни бошкаришда ахборотли, ахборотли технология сифатида фаолият кўрсата олади ва ҳаттоки у бутун ташкилот (муассаса) ёки жамоа фаолиятининг муайян максадга йўналтирилган ахборотли муҳити ҳам бўлиши мумкин; • автоматлаштирилган ахборот тизимларни амалиётга жорий этишдан қуйидаги кулайликларни кўлга киритиш мумкин: жараённи бошқаришдаги энг кулай вариантни танлаш имконияти туғилади; мутахассисларнинг(ижрочиларнинг) малакаси ошади ва касбий тайёргарлиги юкори даражада бўлишига эришилади; карорлар қабул килиш ва уни таҳлил қилишда дастурий ва ахборотли таъминотдан мунтазам фойдаланиб туриш имконияти яратилади, айникса, компьютер технологияси ҳисобига тежалган вакт ҳисобига яъни қўшимча фаолият сифатида ўзгариш бўлишига олиб келади;

• автоматлаштирилган ахборот тизимларни амалда кўллашда ҳам сезиларли самарадорликлар кўлга киритилади. Қуйида улар ҳақида кискача тўхталамиз: маъмурий харажатлар камаяди; автоматлаштириш ҳисобига ходимларни қўл меҳнатидан озод килиш, интеллектуал фаолият учун вакт крлиши; математик услублар ва интеллектуал тизимларни тадбиқ этиш ҳисобига бошқарув вазифаларни ҳал килишнинг оптимал вариантларига эга бўлади; замонавий ташкилий тизилма яратилади; автоматлаштирилган технология ташкилий жиҳатдан мослашувчанликни (адабтивликни) юзага келтиради; вақт тежалади; ижрочилар (бошқарувчилар) малакаси ва касбий билимлари ошади; ахборот оқими тизилмаси такомиллаштирилади; электрон почта оркали ахборот самарали мувофиклапгтирилади; ишончли ахборот билан таъминланилади; ахборот махсулотига тўғридан-тўғри кириб борилади; истеъмолчиларга намунали хизмат кўрсатилади; лойиҳа - лаштириш вақти кисқаради ва шу кабилар. Демак, автоматлаштирилган ахборот тизимларни яратиш ва ундан амалда фойдаланишда куйидаги омиллар муҳим аҳамият касб этар экан: • мутахассисларни ахборотни қайта ишлашни автоматлаштириш тизимида фаол иштироки зарурлиги; • аник бир объектни ўрганишда автоматлаштирилган ахборот тизимларнинг таъминловчи (таъминотлар) ва функционал қисмлари зарурлиги; • ахборот тизимлари асосида илмий ва оммавий ишланмаларни яратиш ҳамда жорий этиш мумкинлиги; • автоматлаштирилган ахборот тизимлари учун математик модел, алгоритм, тизим ва техник, дастурий таъминот зарурлиги; • кўлга киритилган самарадорлик мезонлари ёрдамида бошқарув соҳасида оптимал вариантларни кафолатлаш ва шу кабилар. Эксперт тизимлар

Илмий тадкиқотларнинг автоматлаштирилган тизимларини яратишдаги муаммолардан бири, кўп ўлчовли маълумотлар билан иш кўришдир. Агарда ўзаро боғлиқ маълумотлар миқдори 3 тадан ошмаса жиддий қийинчиликлар юзага келмайди, чунки ўзаро боғлиқ маълумотлар 2 та бўлса, у ҳолда жараён кечишини текисликда кўз олдимизга келтириш мумкин ёки ўзаро боғлиқ маълумотлар 3 та бўлса, у ҳолда ундай жараёнлар кечишини уч ўлчовли фазода, яъни фазодаги Декарт координата тизимида ўрганиш ва баҳолаш имконияти туғилади. Маълумотлар турлари кўп бўлганда жараён ва ҳодисанинг моделлари билан бирга визуал-табиий моделлашдан ҳам фойдаланилади. Унинг ёрдамида жараёнлар ва ҳодисаларнинг машина графикаси воситасида виртуал тасвирлаш ҳисобига таъминланади. Бунда кўргазмалилик анча юкори бўлади. «Ахборот-изланиш ва эксперт тизимлари илмий тадкикотларнинг автоматлаштирилган тизимлари (ИТАТ) пиллапоясининг юқори даражасида жойлашган. Кўрсатилган тизимлардан биринчиси экспериментал ва бошка маълумотлар базасини кўриш учун мўлжалланган. Эксперт тизимини эса, назария ва амалиёт ўртасидаги кўприк дедиш мумкин. Бу ўринда кизиқ бир боғлиқлик мавжуд. Жумладан, математик статистикасида ўз ибтидосини олган маълумотлар таҳлилий методлари борган сари мураккаблашмокда ва ахборотни умумлаштиришнинг анча юқори даражасини таъминловчи мантиқий тизимларни ўз ичига олади. Бу ҳол эксперт тизимларга юкланадиган функцияларга яқинлашиш имконини беради». Ахборотлашган жамиятда ахборотлар окимининг (ҳажмининг) ўсиб бориши, ахборот технологияларининг турли-туманлиги ва улар ёрдамида шаклланган муаммолар ечимига замонавий (кенг имкониятли) компьютерларнинг зарур бўлаётганлиги ахборотни кайта ишлаш технологиялари олдига қатор вазифаларни кўймокдалар. Булардан оптимал вариантларини танлаш ва энг мақбул қарорлар қабул қилиш (айникса, бошкаршнда) ни замонавий компьютерлар зиммасига юклаш вазифасидир. Маълумки бундай вазифалар интеллектуал тизимлар олдига кўйилиши

мумкин ва табиийки улар эксперт тизимлар ёрдамида ҳал этилади. Эксперт тизимлар (ЭТ) - бу айрим мавзу (соҳа, йўналиш, жараён, ҳодиса ва шу кабилар) бўйича шароитни (муҳитни, ҳолатни) таҳлил этиш, аҳамиятли ахборотни танлаб олиш ва мумкин бўлган йўллардан воз кечган ҳолда энг мақбул қарор қабул қилиш ҳақидаги билимларни ёйиш ва улардан амалиётда фойдаланишни амалга оширишнинг усуллари ҳамда воситалари мажмуидан иборат. Эксперт тизимлар - мутахассисларнинг бой тажрибасига ва муайян соҳадаги бошкариш тажрибалари усуллари, шакллари, воситалари, методлари, методологиялари ва шу кабиларга асосланиб қарорлар қабул килиш пайтда уларнинг энг макбулини (қарорлар сони муаммосига караб турлича бўлиши мумкин) танлаш имкониятлари яратилади ва бу оркали муаммо оптимал ечимини топишга эришилади. Эксперт тизимлар сунъий интеллект, билимлар базаси, эксперт, билимларни ўзлаштириш, мантиикий хулосалаш, тушунтириш ёки изоҳлаш, фойдаланувчининг интерфейси, интерпретатор, тизимни яратиш модули ва қобиқлар асосида шаклланади. Сунъий интеллект - бу инсон ақл-заковатига асосланган фаолият бўлиб, унга мое компьютер тизими кобилияти тушунилади. Билимлар базаси - бу қаралаётган муаммо бўйича мураккаб вазифалар ечимини топиш учун маълумотларни қайта ишлаш, таҳлил қилиш ва хулосалаш асосида юзага келувчи модел, алгоритм, қоида, қонуният, кўрсаткичлар, мезон, тамойил мажмуасидир. Эксперт - муаммо ечими бўйича оптимал ечимни танлай олиш кобилиятига эга бўлган юкори малакали мутахассис. Билимларни ўзлаштириш - бу маълумотлар базаларини ҳосил қилиш, билимлар ва маълумотларни муаммо мақсади бўйича ечимга мое килиб тайёрлаш технологияси мажмуидир. Мантиқий хулосалаш - бу муаммо ечими бўйича яратилган қонун-коида, алгоритм, методология ва шу кабиларни тадқиқотга тегишли далиллар билан

таққослаш асосида шаклланган фикрлар мажмуи. Бундай жараёнлар тажриба - синов ишида кўпрок учрайди. Тушунтириш (изоҳлаш) - бундай ишлар тадқиқотчининг ижод жараёнидаги жорий ва оралиқ ҳолатлари бўйича олинган натижаларни таҳлил қилишда фаолият юритилади ва максадлар кетма-кетлигига етишда оптимал йўлни танлаш имконияти туғилади. «Фойдаланувчининг интерфейси. Фойдаланувчи Эксперт тизим ларга буйруқ ва ахборот киритиш ҳамда унинг буйруғи оркали чиқадиган ахборотни олиш учун фойдаланилади. Команда (буйрук) лар ўз ичига билимларни кайта ишлаш жараёни бошқармайдиган параметрларни олади». Интерпретатор - бу ЭТнинг ажралмас бир бўлаги бўлиб, билимлар базасини муаммо ечимига мое муайян тартибда кайта ишлайди. Тизимларни яратиш модулининг вазифаси ЭТнинг самарали фаолият юритиш учун қонун-коидалар тўпламини ҳосил килишдир. ЭТ қобиғининг вазифаси эса муаммога тегишли билимлар базасини яратиш оркали муаммо ечимини топишга мослаштирилган дастурий таъминотини тайёрлашдан иборат. Энди ЭТ нинг турлари ҳақида кискача тўхталамиз. Улар: режалаштирувчи; башоратловчи; ташхисловчи ва ўргатувчи ЭТдир. Режалаштирувчи эксперт тизимлар - бу лойиҳалаштирилган максадга эришишни таъминловчи дастурларини яратиш фаолиятидир. Башоратловчи эксперт тизимлар - бу олдинги ва ҳозирги мавжуд ахборотлар асосида кейинги ҳолатни башоратлаш жараёни бўлиб, унда асосан динамик параметрик моделлар кўлланилади. Ташхисловчи эксперт тизимлар - бунда мавжуд маълумотлар асосида жараён ёки ҳодиса кечишининг эталон хатти-ҳаракатидан четланиш аниқланади ва ташхис қўйилади. Ўргатувчи эксперт тизимлар - бунда истеъмолчига қаралаётган соҳа бўйича ташхис қўйиш, башоратлаш, таҳлил этиш имкониятлари берилади ва улар асосида эксперт тизимлар хулоса ясайди ҳамда кейинги фаолиятга

кўрсатма беради. Ҳар кандай эксперт тизимларни яратиш ва ундан фойдаланишда куйидагиларга эътибор бериш лозим: • эксперт тизимларга ўз билимини беришга кодир мутахассислар борлигига; • муаммони хал этишдаги катта ҳажмдаги ахборотлар ва билимларнинг бўлишлигига; • предмет соҳасида ахборотнинг тўлик бўлмай қолган ҳолларида эвристик методларни кўллай билишлигига; • хотирада сақлаш учун тўпланган ахборотни етарли даражада тўлик ва аник бўлишини таъминлашга; • эксперт тизимлар фаолиятининг оптимал вариантда олиб боришни таҳлил килиш, баҳолаш ва ундан фойдаланишга тегишли мезон ва тамойилни ишлаб чиқилганлигига; • олинган натижаларни нечоглик ишончли эканлигига ва шу кабилар. Юкоридагиларга эътибор берилганда эксперт тизимларни яратишнинг катьий боскичлари мақсадга мувофиқ амалга оширилади. Улар концепциялаш, реализация, тестдан ўтказиш, жорий этиш, кузатиб бориш, модернизациялардан иборат бўлиб, унчалик мураккаб жараён бўлмасдан, уларга кундалик ҳаётда ҳам дуч келиб турамиз. Тадкиқотлар олиб боришда, жараён ёки ҳодисларни ўрганиш ва бошкаришда эксперт тизимлардан фойдаланишнинг бир катор афзалликлари бор. Қуйида биз улардан баъзиларини келтирамиз: • эксперт тизимларнинг интеллектуаллиги (сунъий тафаккурга асосланганлиги), улар билан ишлаш кўникма ва малакаларини ҳосил килишни мувоффакиятли амалга оширилади; • эксперт тизимлар ҳар кандай истеъмолчига керакли натижага етиб келиш боскичлари яккол намоён эта олади; • билимлар базасини бир гуруҳ мутахассислар билимлар мажмуаси сифатида ифода эта олади ва натижада катта ҳажмдаги интеллектуал мулкни

(ўрганилаётган соҳа бўйича) шакллантира олади; эксперт тизимлар билимлар базасини янги билимлар билан тўлдиришга қодир, яъни у очиқ тизим; • эксперт тизимлар ўз-ўзини ўқитишга ҳам кодир бўлади яъни ўргатувчи ЭТ дир; • эксперт тизимлар ўзига келаётган ахборотларни синфлайди (тизимларга ажрата олади), хулосалайди, идентификациялайди, ташхис кўяди, башоратлайди ва шарҳлаб бера олади; • эксперт тизимларда тўплангани билим ва уларнинг асоси йўқолмайди, балки улар йиғилади, керакли объектларга узатилади ёки ижро этишга тавсиялар берилади; • эксперт тизимлардан фойдаланиш юқори малакали мутахассис-лардан фойдаланишга Караганда вакт нуктаи назардан ҳам, иктисодий жиҳатдан ҳам тежамлидир. Илмий тадқиқотларнинг автоматлаштирилган тизимлари Илмий-тадкиқотларнинг автоматлаштирилган тизимидан космик тадкиқотлар ўтказишда Қуёш тизими модели компьютерда яратилиб, модел асосида эксперимент ўтказилади. Автомобилсозликда машиналар муайян қисмлар макетлари яратилиб, уларнинг параметрларини ўзгартириб эксперимент ўтказиш натижасида қаралаётган қисмлар оптимал вариантлари яратилади. Тиббиётда одам организмининг айрим кисмлари моделлари ёки макетлари сунъий равишда яратилиб, улар устида тажриба ўтказадилар. Масалан, одам юрак-кон томир тизимининг математик модели яратилиб, унинг қон босими ўзгартиришига мое ҳолатлар яратилади ва мумкин бўлган барча ҳолатлар компьютер ҳотирасига киритилиб, ҳар бир ҳолатга мое муолажа вариантлари танланади. Халқ таълими тизимида тажриба-синов ишларини олиб боришда муайян

жараёнга кирувчи ва чиқувчи маълумотлар аниқланиб, улар орасидаги коорелиацион боғланишлар топилиб, асосий бўлмаган (тадқикот учун иккинчи даражали) ва асосий кўрсаткичлар танланади. Тадкикот максадига мое асосий кўрсаткичлар топилиши билан уларни кучайтириш вариантларини танлашни тадқиқот учун ишлаб чиқилган моделга ва компьютерга юкланади. Натижада таълим-тарбия жараёнида олиб борилаётган тадкикот ишлари сифати ва савияси яхшиланади ҳамда улар асосида электрон ўкув адабиётлар авлодлари юзага келади, шунингдек, ўргатувчи мулокатли ишчи дастурлар, компьютерли тизимлар, кўмакчи интеллектуал тизимлар ва ниҳоят илмий- тадкиқотларнинг автоматлаштирилган тизими яратилади. ТАЖРИБА - воқеликни амалий жиҳатдан ҳиссий-эмперик билиш жараёни. Тажриба кенг маънода-ўкув, малака ва билимнинг бирлиигдан иборат. Шунингдек, фалсафада билишнинг эмперик усулларидан бири- эксперимент усули ҳам тажриба деб аталади. Тажриба қадимда фалсафа тарихида муҳим тадқиқот объекта бўлиб келган. Шарк фалсафасида бирор нарсадаги муайян хосса ёки хусусиятни текшириб кўриш мақсадида ўтказиладиган синов ҳам тажриба, деб аталади. Абу Райхон Беруний тажриба, эксперимент ва кузатиш билан боғлиқ тушунтириш тарафдори бўлган. У Ибн Сино билан мунозарада фикран фараз қилиб кўришга нисбатан амалий эксперимент ишончлироқ маълумот беришини таъкидлаб, фикрий мулоха-залар оғиздан-оғизга ўтиши билан ўзгариб бориши ва асл маънони йўқотиши мумкин деб амалий аҳамиятини юқори қўйган. ЭКСПЕРИМЕНТ - фан ва билиш сохасидаги фавкулодда ҳолатдан чиқиш, муаммоли вазиятни ҳал қилиш жараёнлари, шахенинг хис-туйғулари, характери, қобилияти, акл заковатини ўрганишда кўлланиладиган усул. Эксперимент табиий ва лаборатория усуларга ажратилади. Табиий усул психологик-педагогик масалалар ҳал қилишда кўлланилади. Бу усулнинг илмий асосларини А.ФЛазурский таърифлаб берган. Табиий шароитда инсон психикасини ўрганишда синалувчиларнинг ўзлари бехабар бўлиши, таълим жараёнида берилаётган билимлар тадқиқот максадига мувофиқлаштирилиши,

катта ёшдаги одамларга тарбиявий таъсир ўтказиш кундалик меҳнат тарзи доирасида амалга оширилиши, завод ва фабрикада эса моддий маҳсулот ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга қаратилиши лозим. Лаборатория усули ёрдами билан диққатнинг сифатлари, сезги, идрок, хотира ва тафаккурнинг хусусиятлари, эмоционал, иродавий ҳамда ақлий зўриқиш сингари психик ҳолатлар текширилади. Кўпинча лаборатория шароитида кишилар (ўкувчи, ҳайдовчи, операторлар ва ҳ.к.) ва кутилмаган тасодифий вазиятлар ҳалокат, портлаш издан чиқиш, шовқин кўтарилишининг моделлари яратилади. Эксперимент аникловчи, таркиб топтириш (тарбияловчи) ва назорат (текшириш) қисмларига бўлинади. Улардан: 1. Жараён ва ҳодисаларни акс эттирувчи, имитация қилувчи моделлар ва макетлар яратиш ва уларга тегишли омилларни ўрганиш ва таҳлил килишда; 2. Моделлар, макетлар ва шу кабилар ёрдамида эксперимент ўтказишда ваулардаги маълумотларни қайта ишлашда; З.Мураккаб жараёнларни адекват моделлашда; 4. Экспертиза ўтказиш, экспертиза маълумотларини қайта ишлаш ва улар ассосида карор қабул қилишда; 5. Тадқиқот бўйича ҳисобот ва турли ҳужжатлар ҳамда натижаларини яхлит ягона тизим сифатида сақлашда; 6. Эксперимент ва тажриба маълумотларини очиқ тизим сифатида саклашда; 7. Тадқиқотга тегишли назарий ва амалий аҳамиятга эга бўлган тадқиқот натижаларини (таҳлил натижаларини, метод, методология, услуб, услубият, алгоритм, модел, дастур ва ҳ.к) ва шунга ўхшаш ишларини расмийлаштиришга кулай ҳолда келтириб кўйишда; 8. Тадкикот ишлари бўйича эксперт тизимлари яратишда фойдаланилади. Бунда илмий - тадкиқотларнинг автоматлаштирилган тизими ва автоматик лойиҳалаш тизимлари ҳамкорлигида олиб борилади. Илмий-тадқиқотларнинг автоматлаштирилган тизимининг самара дорлигини куйидаги ҳолатларда ёқкол сезиш мумкин:

1. Экспериментни тайёрлаш ва ўтказиш тезлаштирилади ҳамда ушбу жараёнлар учун оптимал вариантлар ҳам танланади. Қисқа вақт ичида маълумотлар қайта ишланади ҳамда ўлчаш ва қайта ишлаш (эксперимент кўрсаткичларининг аникданиш ва ўзгари соҳаларини аниқлашда)да хатолар камаяди, экспериментларни такрорлаш сони ҳам камаяди. 3. Натижалар аниқлиги ва ишончлиги ошади, чунки илмий- тадқикотларнинг автоматлаштирилган тизимида жорий ва оралиқ назоратларни мунтазам олиб бориш мумкин. Бу эса эксперимент давомида ростлаш ишларини ҳам амалга ошириш мумкинлигини кўрсатилади. Бу айниқса, ўқитишни бошқаришда ҳаракатчан моделларда фойдаланиш ёки таълимни бошкариш- мақсадлар кетма-кетлигига эришиш сифатида ишдаги илмий тадкикот ишларида яққол сезилади. 4. Эксперимент давомида назорат килинадиган маълумотлар (кўрсаткичлар) сони ҳар қанча кўп бўлганда ҳам уларни компьютер хотирасига киритиб, улар орасидаги қонуниятлар аниқланиб, тадқиқотчига асосий кўрсаткичлар бўйича жадвал ҳодда ахборотларни бериш мумкин ва ҳаттоки, агарда моделга ҳамда уни амалиётга жорий этиш алгоритмини яратишда тавсиялар ҳам лойиҳалаштирилган бўлса, у ҳолда илмий тадкиқот ишининг кейинги босқичига тавсиялар бериш мумкин. Бу ўрганилаётган жараён модели, ундан фойдаланиш алгоритимлари ҳамда техник ва дастури таъминотларининг биргаликдаги фаолиятлари асосида олиб борилади. 5. Илмий-тадкикотларнинг автоматлаштирилган тизими билан эксперимент жараёнини назорат қилиш ва уни ўтказишнинг оптимал вариантини танлаш имконияти яратилади. 6. Экспериментни ташкил этувчилар ва уларни тадкикот максадига мое тизимлаш тадкиқотчига фойдаланиш учун кулай ҳолга (жадвал, график, диаграмма ва ҳ.к.) келтирилади. «Шахсий компьютерлардан ахборотларни кайта ишлашнинг универсал воситаси сифатида фойдаланувчи экспериментатор реал ўрганилувчи объект

ёки тизимнинг вертуал компонентлрини барпо этиш учун мантиқий «тиқин» яратиш мумкин. Масалан, дастурий равишда кимматбаҳо улкан курилмаларни имитация килиш мумкин. Бундан ташқари имитациявий моделлашни бутун ўрганиладиган объектга таркатиш мумкин. Турли имитациявий вариантларни кўриб чиқиш тадқикотчига энг мое методни танлаш имконни беради». Педагогик тадқиқотларда тизимий ёвдашув ва маълумотларни қайта ишлаш технологияси Бу борада педагогик тадкикотларни олиб боришда «Тизимий ёндашув» тадкикот усулини яратиш ва кўллаш ҳамда бунда ҳосил бўладиган ахборотлар мажмуасини қайта ишлаш технологиясини яратиш шу куннинг энг долзарб муаммоларидан биридир. «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» қабул қилиниши билан таълим тизимида куйидагича таълим инновацияларини ҳал қилиш лозимлиги маълум бўлиб колди: • халқимизнинг бой маънавий ва интеллектуал салоҳияти ва умумбашарий қадриятларга суянган ҳолда таълимни ривожланти-ришнинг жаҳон тенденцияларини зътиборга олиб давлат таълим стандартини такомиллаштириш; • ўсиб келаётган авлодни маънавий-маърифий тарбиясида бой миллий маданий-тарихий анъаналар, халк урф одатлари ва умумбашарий кадриятларга асосланган самарали ташкилий ва педагогик шакллар ва манбаларни ишлаб чиқиш ва жорий килиш; • узлуксиз таълим тизимида ахборот муҳитини яратиш; • замонавий ахборот технологиялари ва компьютер тармоклари базасида таълим жараёнининг ахборотлар таъминотини ривожлан- тириш; • таълим муассасаларида янги педагогик технологияларни яратишга йўналтирилган илмий-тадқиқот ишлар салмоғини кенгайтириш ва уларни «Таълим-фан-амалий фаолият» интеграцияси нуқтаи назаридан таълим

тизимида жорий этиш; • таълим-тарбия жараёнини турли таълим инновацияларидан фойдаланиш ёрдамида мунтазам равишда ривожлантириб, такомил лаштириш. Бугунги кунда бундай истиқболли муаммоларни ҳал қилишга кенг имкониятлар яратилмоқда. Жумладан, кейинги пайтларда педагогик адабиётларда ва маърузаларда таълимда янги ахборот технологиялари, янги педагогик технологиялар, илғор педагогик технологиялар, таълимда инновацион технологиялар каби иборалар кўшгаб учрамоқда. Бу қайд этилган технологиялар аниқ таърифланиб битта тизимга келтирилмаган, аммо барчасидан кўзланган максад таълимда сифат ўзгаришлар қилишга қаратилган. Умуман олганда бугунги кунда педагогик технологияга бутун жаҳонда катта эътибор берилмокда. Педагогик технология асосан тизимли ёндашувдан иборат бўлиб, педагогик тадкиқотларда «Тизимий ёндашув» тадкикот усули бошқа ёндашувлардан кескин фарқ килади ва манбани ҳар томонлама чуқур ўрганиш имконини беради. Тизимий ёндашув тадқиқот усулини кўллаш самарасини аниклашда унинг кием тизим ва тизим- элементларини манбани нечоғлик тўлиқ ифодаланганлигига боғлик бўлади, чунки тизим элементлари, кием тизимлар ва улар орасидаги узвий алоқадорликлар ҳам динамик ўзгаришлар асосида ягона - яхлит тизим ҳосил бўлади. Тизимий ёндашув - социал ҳаёт ва илмий билишдаги методологик йўналиш бўлиб, у манбани тизим сифатида ўрганади ва тадқиқотчига тизим максад - мазмунини ифодалаш имкониятини ҳамда элементлар ва кием тизимлар орасидаги турли боғланишлардан битта мақсад сари фойдаланилади. Қисм тизим - ягона яхлит тизим ва унинг функцияси бўйича қўйилган максад ечими сари йўналтирилган ўзаро боғланган элементлар мажмуаси. Юқорида санаб ўтилган педагогик инновацияларнинг ҳар бирини ҳаётга жорий этишда уларга алоҳида ва махсус ТЕ методологиясини ишлаб чикишга

тугри келади. Узлуксиз таълим тизимининг бугунги кундаги талаби жаҳон таълимининг замонавий талабларга жавоб бериши лозим. Бизнинг бу соҳада, айникса педагогик - тадқиқотларни олиб боришдаги илмий изланишларимиз натижалари, ТЕ тадқиқот усулини қўллашда қуйидаги асосларга таяниш лозимлигини кўрсатмоқда: • ўрганилаётган манба бўйича назарий ва амалий маълумотлар банкини тайёрлаш; • тайёрланган маълумотлар банкини таълим технологияси ва максадига қараб тизимларга ажратиш; • ўрганилаётган фан мазмунини тизимий ёндашув нуқтаи назаридан тахдил килиб чиқиш; • тизимий ёндашувнинг манбага нисбатан максадини аниқлаш; • тизимий ёндашув тузилишига караб элементлар ва кием тизимларни аниклаб чиқиш; • тизимий ёндашув вазифасини аниқлаш; • тизимий ёндашув тадқиқот усулини кўллаш алгоритмини ишлаб чиқиш; • тизимий ёндашув ёрдамида ўқитиш дастури ва жараёнини дастлабки экспертизадан ўтказа олиш; • тизимий ёндашув ёрдамида ўқитишга кўрсатма ва услубий тавсиялар тайёрлаш; • олинган натижаларни баҳолаш мезонини ишлаб чикиш; • мақсадга эришганлик даражасини аниқлаш мезонини ишлаб чиқиш; • тизимий ёндашув ёрдамида таълимни бошқариш тўғрисида хулоса чиқариш ва бу методологиядан амалиётда фойдаланишга тавсиялар тизимини тайёрлаш. Келтирилган таърифлар ва тизимий ёндашув асосларидан шундай хулоса чиқариш мумкинки, мазкур тадқиқот усули - маълумотлар - маълумотлар банки - ахборот - ахборотлар банки - ахборот тизимлари» узлуксизлиги билан тўғри ва аниқ фаолият юрита олар экан. Бу эса ўз навбатида тадқиқот манбаи ва

уни ифодаловчи кўрсаткичлар мажмуаси ҳамда уларнинг турли ўзгаришларига боғликдир. Демак, ТЕ тадкикот усули тили билан айтганда «элементлар - кием тизимлар - тизим» алоқадорлигидаги маълумотлар билан иш кўрар эканмиз. Бундай кўринишдаги ишларни бажариш эса бизга маълумки, маълумотларни кайта ишлаш билан боғлиқ бўлиб, жуда катта ҳажмдаги маълумотлар ва уларнинг турли кўринишдаги боғланишларни эътиборга олишга тўғри келади. Бундай катта ҳажмдаги маълумотлар ва улар алокадорлиги ҳақидаги билимларни ҳар қандай тадқиқотчи ҳам ҳар доим эсда сақлаб қола олмайди. Бундай ҳолларда, тадқиқотчига информатика фани ютуқларидан фойдаланиш тавсия этилади. Информатика - математик методлар ва ҳисоблаш техникаси воситалари ёрдамида маълумотларни йиғиш, ўлчаш (баҳолаш), саклаш кайта ишлаш ва узатишнинг метод ва қонунлари ҳакидаги фан. Тадкикот манбаига мое маълумотларни кайта ишлаш қуйидаги кетма- кетликни ўз ичига олади: • манба тизимий ёндашув нуктаи назаридан таҳлил қилиниб, унинг ташкил этувчилари аникданади; • кўрсаткичлар фазосидаги белгиларни сўз ёки миқдор билан ифодаланиши белгиланади; • сўз билан белгиланган кўрсаткичларни баллар билан алмаштириш мезони аниқланади; • манбани ифодоловчи кўрсаткичлар орасидаги боғланишлар ўрганилиб чикилади ва аҳамиятлилари олиб қолиниб, аҳамиятсизлари тизимий ёндашув тадкикот режасидан чиқарилади; • қолган кўрсаткичлар ўртасидаги функционал муносабатлар ўрнатилади; • тизимий ёндашув максади асосида колган кўрсаткичлардан фойдаланиш алгоритми ишлаб чикилади; • мазкур соҳа бўйича тўпланган маълумотлар асосида маълумотлар базаси ҳосил қилинади; • маълумотлар базаси асосида ахборотлар ва ахборотлар банки ташкил

этилади. Маълумотлар кайта ишлаш ва тизимий ёндашув технологияси юкоридаги кайд этилган барча таълим инновацияларига тегишли бўлиб, тадкиқот жараёнини компьютерлаштириш имконини беради. Компьютерлаштириш, маълумки манбаларни кўрсаткичлар фазаси билан ифодалаш ва бошқариш учун фойдаланишдаги алгоритмни электрон ҳисоблаш машиналар воситасида жорий этиш жараёни. Тажрибалар шуни кўрсатдики, тадкикот ишларида компьютерлаш- тиришдан фойдаланиш юқори самаралар берар экан, яъни, манбаларни тадкик килишда компьютерлаштиришдан фойдаланиш тадкикотчига тадкиқот ишини олиб боришнинг оптимал вариантларини кўлга киритиш имконини беради. Тадқиқотлар олиб боришда тизимий ёндашув тадкикот усулини қўллаш ва унда ахборотларни қайта ишлаш технологиясидан фойдаланиш, мазкур соҳа бўйича ўзига хос инновацион ёндашув бўлиб, бунинг ёрдамида тадқикот жараёнида ижобий сифат ўзгаришига ва юқори самарадорликка эришилади. Ахборот тизимининг замонавий турлари «Инсон яшайдиган дунё турли моддий ва номоддий объектлар, шунингдек, улар ўртасидаги алока ва ўзаро таъсирлардан ташкил топган, Ҳиссиёт аъзолари, асбоблар ва ҳоказолар ёрдамвда қайд этиладиган ташки дунё далиллари маълумотлар деб аталади, улар аниқ вазифаларни ҳал этишда ахборотга айланади. Вазифаларни ҳал этиш натижасида янги билимлар - тизимлаштирилган ҳаққоний ёки синовдан ўтган хабарлар пайдо бўлади, улар қонунлар, назариялар ҳамда тасаввур ва қарашларнинг бошқа жамлиги сифатида умумлашган бўлади. Кейинчалик бу билимлар ўзга вазифаларни ҳал этиш ёки олдингисини аниклаш учун зарур бўлган маълумотлар таркибига киради» [2]. Бу борада янги билимларга эга бўлган интеллектуал авлоднинг пайдо бўлиши учун улар томонидан ўз қарорларини мавжуд ахборот- технология

муҳитига мувофиқ амалга ошириш учун математик методлар, керакли билим, малака ва кўникмаларни эгаллаши лозим бўлади. Бу эса уларнинг ахборотли- ўкув саводхонлигига боғлиқ бўлиб, уни «ўрта умумтаълим — > ўрта махсус, касб-ҳунар таълими —юлий таълим» узлуксиз таълим тизимида амалга ошириш мумкин. Ушбу интеграция бўйича талабалар ўзларининг танлаган мутахассисликлари бўйича билимларини олиш давомида касбий фаолиятни такомиллаштиришга компьютерлардан фойдаланишни ҳам эгаллаши лозим, чунки ахборот хизмати ҳам ҳаётимиизнинг турли жабҳаларида кенг фойданилмокда. Яъни бўлажак мутахассисларнинг замонавий ахборот- технологик фикрлашга ҳам тайёр бўлишини тақозо этмокда. «Моддий дунёда ахборотлар алмашуви, унинг ўзгариши ва узатилиши содир бўлиши учун ахборотларнинг манбаси, узатгич, алока канали, қабул килувчи ва ахборотлар олувчи бўлиши керак». Келтирилган ушбу фикр ахборот хизматини таъминловчи ахборот тизими тавсифи, таркиби ва ташкил этиш кетма-кетлигини белгилаб беради. Бу борада ЎзР ВМнинг 2001 йил 23 майда 2001-2005 йилларда компьютер ва ахборот технологияларини ривожлантириш, Интернетнинг халқаро ахборот тизимларига кенг кириб боришини таъминлаш дастурини ишлаб чиқишни ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида ва 2002 йил 6 июнда Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисидаги карорлар кабул килинди. Ушбу ҳужжатлар асосида мамлакатимизда ахборот-коммуникация техноло гиялари соҳасида стратегик устуворликни амалга оширишнинг давлат дастури ишлаб чиқилди. Умуман олганда ахборот-коммуникация технологияси мамлака- тимиз тараққиётида муҳим ўрин тутади. Шу сабабли ҳам мамлакатимизда бу соҳага катта эътибор берилмоқда. Биз мазкур ишимизнинг ушбу кисмида ахборот хизматининг замонавий усуллари тўғрисида тўхталишни лозим топдик. Улар: • ахборотларни факсимиль узатиш;

• электрон почта; • масофавий таълим; • интернет; • компьютерлаштирилган телеконференциялар. Энди улар тўғрисидаги кискача маълумотларни келтириб ўтамиз. Ахборотни факсимиль узатиш. Ахборотларни факсимиль узатиш одамлар ўртасидаги ахборот алмашинуви воситасидир. Ахборотни факсимиль узатиш ёрдамвда матн, газета, кўлёзма, графика, фотография ва бошқа шу каби ҳар қандай ҳужжатни бир объектдан иккинчи объектга етказиб берилади ва у энг афзал ҳамда кулай, шунингдек, узатилаётган ахборот (хужжат) асл нусхасидай қилиб аниқ етказилади. Ахборотларни узатишнинг ушбу усулидан электрон почта ишлашида кенг фойдаланилади. Электрон почта. Электрон почта ахборот хизматини кўрсатиш воситалари сирасига киради. Вазифаси: ахборотлар хат-хабарларни узатиш ва қайта ишлашнинг электрон усулидан фойдаланиш. Бажарадиган ишлари: босма материаллар, фотография, жадвал, график, иш қоғозлари ва журналларни электрон почта усулида жўнатади. Афзаллиги: фойдаланувчи ҳар қандай ташкилот ва ҳаттоки ўз уйида терминал орқали керакли манзилни кўрсатган ҳолда ахборот (хабар)жўнатиш мумкин ёки кабул қилиш мумкин. Бунинг учун ахборот компьютерда юборилади, у ерда эса тегишли манзилнинг электрон почта қутисига файл жўнатилади. Бундан фойдаланувчи ўз файлини олиб кўриш оркали ахборотни қабўл қилиб олиши мумкин. Ушбу жараёнда ахборот имзоланган ва тасдиқланган расмий хужжат ёки график, фото ва ҳоказолардан иборат бўлса, у ҳолда факсимил хизматидан фойдаланилади. Электрон почта хизмати афзалликлари яна куйидагилардан иборат: • ахборотни жўнатувчи ва олувчиларнинг иш вактига унчалик ҳалакит

бермайди; • ахборот олувчининг бошқа жойга боришига ҳожат йўк; • ахборот узатишда абонентлар ўртасидаги масофанинг аҳамияти йўк; • электрон почта кутисига (файлига) кириш қийинчилик туғдирмайди, чунки у массаси, алока бўлимлари, меҳмонхона ва ҳоказоларда мавжуд терминаллар ва умумий фойдаланишга мўлжалланган; • ҳар кандай турдаги ахборотларни, жумладан, молиявий ҳужжатлар, чизмалар, иш коғозларини узатиш имконияти. Ахборотни узатишнинг ушбу усули сиртдан таълим олувчилар, масофавий таълим билан шуғулланувчилар учун кўл келади. Телеконференциялар. «Ахборотларни узатиш ва қайта қабул килишнинг рақамли техникаси имконияти телеконференция - янги техник даражада телефон ва телевидениенинг бирга кўшилгани -телеконференцияни ташкил этиш имкониятини беради. Телеконференцияни ўтказиш технологияси бир пайтнинг ўзида турли муассасаларнинг турли масофадаги кишилар билан биргаликда мулоқот қилиш имконини яратади. Иштирокчилар бунда нафақат бир-бирини кўриши ва эшитиш билан бирга ёнма-ён, юзма-юз тургандиек шароитга эга бўладилар». Афзалликлари: муаммолар ечимини тезкор ҳал килиш имконини беради; автоматлашишда масофа асосий роль ўйнамайди; фойдала- нувчиларни моддий жиҳатдан иқтисодини ва вактини тежайди; ахборотнинг барча турларидан фойдаланиш имконини беради; карорлар қабул килишнинг энг оптимал вариантларини яратишга имконият яратади; телеконференция пайтида ҳар кандай фойдаланувчи (иштирокчи), унга тегишли маълумотлар базасидан тўлиқ фойдаланиш имкониятларига эга ва ҳ.к. Телеконференция ўтказиш учун факсимиль алока, телевизион- камера, видеомагнитофон, компьютер, модем, дисплей, акустик аппаратуралар керак бўлади. Интернет. «Интернет [лот. inter аро ва net (лтогк)-тармоқ] - катта (глобал) ва кичик (локал) компьютер тармоқларини ўзаро боғловчи бутун жаҳон компьютер

тизими. Унда географик ўрин, замон ва макондан катьи назар, айрим компьютер ва майда тармоклар ўзаро ҳамкорликда глобал информация инфратузилмасини ташкил этади. Қайдномалар тизими билан бошқариладиган барча ҳосила тармоклар ҳамкорликда истеъмолчиларга информацияни саклаш, эълон килиш, жўнатиш, кабул килиш, излаш ва маълум бўлган барча вариантлар матн, товуш, видео тасвир, фотосурат, графика, мусика тарзида ва бошқа кўринишларда информация алмашинувига имкон яратади». Демак, INTERNET - бутун дунё бўйлаб фаолият кўрсатадиган халкаро ахборот алмашишнинг глобал компьютерли тармоғидир. Интернет тармоғи оркали сизнинг компьютерингиз дунё бўйлаб бошқа компьютер тармоқларига уланиши мумкин ва шу тармокдаги компьютерлар билан ихтиёрий ахборот алмашишини амалга ошириш мумкин. Вазифаси: турли йўналишлар соҳалар мавзуларда кенг кўламдаги янгиликларни таркатиш ва телеконференцияларни ташкил этиш каби муаммолар ечимига амалий ёрдам кўрсатиш. Ўзбекистонда глобал интернет тармоғига уланиш масалалари 1997 йилдан бошланди. Ушбу тармоққа уланган истеъмолчи ишхонадаги (уйида бўлса ҳам) компьютер оркали хоҳласин АҚШ ва Австралия, шунингдек, интернет тармоғига уланган бошқа давлатлардаги компьютерларга олдиндан киритилган хилма-хил йўналиш (соҳа)даги ахборотларни матн, сурат, графика, жадвал ёки видеотасвир кўринишида олиши мумкин. Халқаро интернет тизимида мамлакатимиз ҳақида деярли барча маълумотлар бор. Ахборот ресурсларига оид кўп масалаларни мамлакатимиздаги йирик кутубхоналар шу соҳадаги интернет тармоғи кўламига суянган ҳолда ҳал килади. Жумладан, Республика тиббиёт кутубхонаси, Республика илмий- техника кутубхонаси, ЎзР ФАнинг фундаментал кутубхонаси ва шу кабилар. Бу борада, илмий тадкикот иши билан шуғулланувчиларнинг илмий муаммосининг ишланганлик даражасини ўрганишга кетадиган вақти ва иқтисодий имкониятларининг тежалиши диққатга сазовордир. Айниқса,

тадкикотчининг ўзи шуғулланаётган муаммоси бўйича дунёнинг турли бурчакларидаги маълумотларини ола билиш имконияти ҳам юртимиз илм- фани ютуғини дунё илм-фани ютуғи билан солиштириш имконини беради.

Адабиётлар рўйхати: 1.Ўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. Т.: Фан, 2007 . 2.Тўрақулов Х.А. Педагогик тадқиқотларда ахборот тизимлари ва технологиялари. Т.: Фан, 2006. 3.Абдураҳмонов А. Саодатга элтувчи билим. Т.: Мовароуннаҳр, 2002. 4.Тўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. Т.: Фан, 2007. 5.Фалсафа: Қомусий луғат. Т.: Шарқ, 2004 6.Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 4 ж. Т.: ЎМЭ Давлат илмий нашриёти, 2002. 7.Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 8 ж. Т.: ЎМЭ Давлат илмий нашриёти, 2004.

O'xshashlar

Педагогик тадқиқотларда ахборот технологиялари

Биология дарсларида замонавий педагогик ва ахборот технологияларидан фойдаланиш

Педагогик ва ахборот технологияларига оид билим ва кўникмаларни шакллантириш

Педагогик технологиялар

Педагогик кобилият