Pedagogik maqsadlarning belgilash texnologiyasi - Pedagogika - Referatlar

Pedagogik maqsadlarning belgilash texnologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

164.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz REJA : 1. O`quv maqsadlarini belgilash usullari. 2. Pedagogik taksonomiya haqida tushuncha. 3. O`quv maqsadlariga muvofiq bo`lgan shaxs faoliyati sohalari (kognitiv, affektiv, psixomotor) 4. B.Blum taksonomiyasi.

www.arxiv.uz 1. O`quv maqsadlarini belgilash usullari. O`quv maqsadlari pedagogik jarayonni tashkil etuvchi qismlarining eng muhimi, yetakchisi bo`lib hisoblvanadi. Pedagogik jarayon, o`zining qanchalik murakkabligi va davomiyligidan qat`iy nazar, u eng avvalo maqsadni aniqlashdan boshlanadi. Pedagogik jarayonning boshqa tashkil etuvchi qismlari (tamoyil, mazmun, uslub, vosita, shakl) belgilangan maqsadga bo`ysunadilar. ular maqsadga muvofiq holda tanlanadilar va o`zaro uyg`unlashtiriladilar. Pedagogik maqsad - bu pedagog va talabaning hamkorlikdagi faoliyati natijasini oldindan tasavvur etishdir. An`anaviy didaktikada ham ko`pchilik olimlar (Babanskiy Yu.K., Bezrukova V.S., Galperin P. D, Lerner I.Ya., Krayevskiy V.V.Mahmutov M.I.,Talizina N.F. va boshqalar) tomonidan o`quv maqsadlarini belgilash usullari, ularni aniqroq ifodalash shakllari bo`yicha ilmiy izlanishlar olib borganlar va bu masalalar bo`yicha ma`lum tajriba ham to`plangan. Jumladan, zamonaviy darsning ta`lim berish, tarbiyalash va talaba shaxsini kamol toptirish maqsadlarini aniqlash va ularga erishish yo`llari bo`yicha ma`lum darajada nazariy va amaliy ma`lumotlar mavjud. Lekin pedagogik texnologiya tarafdorlari eng avvalo an`anaviy o`quv jarayonini, aniqrog`i o`quv maqsadlarining o`ta noaniq belgilanishini va ularga erishganlikni o`lchab bo`lmasligini qattiq tanqid qildilar. Xaqiqatan ham, o`qituvchi (uning timsolida maktab) qanday natijaga erishishni hoxlaydi? Bir qarashda bu savolga javob berish osonga o`xshaydi. Biror fan yoki uning bo`limini o`qitishda o`qituvchi o`z oldiga uni talabalarga tushuntirishni, mazmunini o`zlashtirilishini va buning natijasida talabalar uni amalda qullay olishlariga erishishni o`z oldiga maqsad qilib qo`yadi. Lekin, «tushunish», «o`zlashtirish», «anglash», «qo`llash» degani nimani bildiradi? qo`yilgan maqsadga erishilganligini o`qituvchi qanday aniqlashi mumkin? Agar talabaning qo`yilgan maqsadga erishgani yoki erisha olmaganligini aniqlash usuli mavjud bo`lsa, o`qituvchi qo`llagan uslublarining to`g`riligiga, o`z mehnati samarasiga ishonishi yoki talabalar qanday yordamga muhtoj ekanligi haqida ishonchli ma`lumot olish imkoniyatiga ega bo` lar edi. Pedagogik texnologiya tarafdorlari aynan mana shu holat - odatdagi o`qitish

www.arxiv.uz jarayoni maqsadlari noaniq bo`lib, o`qitish natijalarini o`lchab bo`lmasligini qattiq tanqid ostiga olgan edilar. Biroq, an`anaviy pedagogikadagi bu holatni har qanday tanqid ham birdaniga o`zgartirolmadi, chunki o`quv yurti (u bilan birga o`qituvchi ham) ijtimoiy talabni o`ta umumlashgan holda oladi. Demak, jamiyat ta`lim tizimiga umumiy tarzdagi talab qo`yar ekan, undan kelib chiqadigan o`quv yurti vazifalari, shuningdek, fanlar dasturlaridagi o`quv maqsadlar ham umumiy tarzda bayon etilishi tabiiydir. Shuni ta`kidlash lozimki, mamlakatimizda uzluksiz ta`lim tizimining barcha bo`g`inlariga ta`lim standatlarining qabul qilinishi, ularda tayyorlanayotgan kadrlarga qo`yiladigan yagona talablarning aks ettirilganligi natijasida o`qitish maqsadlarini aniqlashtirishga erishilmoqda. Biz fanning maqsad va vazifasidan kelib chiqqan holda, o`quv maqsadlarini fan (kurs) va uning bo`limlari darajasida aniqlashtirish bilan chegaralanamiz. Chunki, aynan mana shu joyda o`quv jarayoni texnologik usulda loyihalash bevosita namoyon bo`ladi. Va aynan shu darajada o`qituvchi fan va uning bo`limlari ustida ishlab, o`quv maqsadlarini aniqlaydi va ular asosida o`quv jarayonini tashkil etadi. Endi, pedagogik amaliyotda mustahkam o`rin olgan o`quv maqsadlarini aniqlashning quyidagi an`anaviy usullari haqida to`xtalamiz: 1. Maqsadlarni o`rganiladigan o`quv materialining mazmuni orqali aniqlash. Masalan: «Yelektromagnit induksiya hodisasini o`rganish», «Viyetta teoremasini o`rganish», yoki biror bob mazmunini, teoremalar, hodisalar, qonunlar va hokazolarni o`rganish. Xo`sh, maqsadni bunday belgilash nima beradi? Bu - faqat bitta dars yoki bir necha darslarda o`tiladigan materialni o`rgatishga ishora qilish xolos, unda o`quv jarayonini tashkil etish uchun aniq bir yo`nalish yo`q. Shuningdek, bunday shaklda ifodalangan maqsadlarga erishilganlik yoki erishilmaganlikni ham aniqlab bo`lmaydi. Boshqacha aytganda, bunday usulda belgilangan o`quv maqsadlari o`quv jarayonini tashkil etishning amaliy (amalga oshiruvchi) qismi ham bo`la olmaydi. Shuning uchun ham pedagogik texnologiya tarafdorlari bunday o`quv maqsadlarni o`ta noaniq deb hisoblab, tanqid qilganlar.

www.arxiv.uz 2. O`quv maqsadlarni o`qituvchi faoliyati orqali aniqlash. Masalan: talabalarni «ichki yonuv dvigatelning ishlash tamoyili bilan tanishtirish», «Om qonunini namoyish qilish», «geografik kartadagi shartli belgilarni o`qishga o`rgatish» va h.k. O`quv maqsadlarini bunday usulda aniqlash, o`qituvchining shaxsiy faoliyatiga qaratilgan bo`lib, ishdagi tartib va tushuntirish haqida taassurot qoldiradi xolos. O`qituvchi o`quv maqsadlarini olinadigan natijaga taqqoslash imkoniyatiga ega bo`lmagan holda harakat qiladi, chunki o`quv maqsadlari bu usulda aniqlanganda olinadigan natijaning o`zi aniq ifodalanmaganligi ko`rinib turibdi. 3. O`quv maqsadlarini talabaning intelektual, hissiy sohaga oid ichki rivojlanish jarayonlari orqali aniqlash. Masalan: «kuzatilayotgan hodisalarni tahlil qilish malakalarini shakllantirish», «ifodali o`qish malakasini shakllantirish», «fizikadan masalalar yechishda talabalarning bilish qobiliyatlarini rivojlantirish» va h.k. Bunday o`quv maqsadlari o`quv yurti fan yoki fanlar sikli darajasidagi umumiy maqsadlarni ifodalaydilar, lekin ular hatto dars yoki darslar turkumi maqsadlarini ham anglatmaydilar. Pedagogik texnologiya tarafdorlari bunday maqsadlarni butunlay inkor etadilar. Haqiqatan ham, ularga erishganlikka yoki bir dars davomida bu maqsadlarga, hatto yaqinlashib borilganligiga ham ishonib bo`lmaydi. Bu usulda maqsadga erishish yo`nalishlari haqida ham fikr yuritib bo`lmaydi, chunki ular nihoyatda «jarayonli» shaklda ifodalangan. Bizning fikrimizcha bu usul butunlay samarasiz emas, faqat maqsadlarga jiddiy aniqlik kiritish kerak. Bu o`rinda ham maqsadlarni aniqlashtirishning pedagogik texnologiya doirasida yaratilgan usullari yordam beradi (D. Kratvol - affektiv soha). 4. O`quv maqsadlarini talabalar hatti-harakati va faoliyati orqali belgilash. Masalan: «kvadrat ildizli tenglamani yechish», «aylana uzunligini hisoblash», «o`simlikning to`qimali tuzilishini o`rganish,» «gaz taqsimlash mexanizmini qismlarga ajratish yoki yig`ish» va h.k. Bir qarashda o`quv maqsadlarini bunday ifodalashda darsni rejalash va o`tkazishga aniqlik kiritilganga o`xshaydi. Biroq, bu usulda ham eng muhim

www.arxiv.uz ko`rsatkich - o`qitishdan kutiladigan natija e`tibordan tushib qolganga o`xshaydi. Lekin bu natija - talabaning o`z shaxsi rivojlanishi tomon ichki siljishi bo`lib, u talabaning u yoki bu faoliyatida o` z aksini topadi. Pedagogik texnologiya tarafdorlari taklif etgan o`quv maqsadlarini aniqlash usuli, o`zining yuqori darajadagi aniqlashtirish imkoniyatiga ega bo`lishi bilan ajralib turadi. O`quv maqsadlari talabaning ishonchli o`lchash va tashqaridan bilib olish mumkin bo`lgan hatti-harakatida ifodalanib, ular o`qitish natijalari orqali shakllantiriladi. Shu bilan birga, talabalarning bu hatti-harakatlarini o`qituvchi yoki ekspert aniq kuzatib baholashi ham mumkin bo`ladi. Albatta, bu samarali g`oya dastlab ko`p qarshiliklarga uchradi. qanday usul bilan o`qitish natijasini talaba hatti-harakatlariga o`tkazish mumkin? Bu o`tkazishda qat`iy bir xil ma`noni qanday saqlab qolish mumkin? Bu kabi muammolar asosan quyidagi ikki xil usul bilan hal etilganligini qayd qilib o`tamiz. 1. O`quv maqsadlarining shunday tizimini yaratish kerakki, uning ichida o`quv maqsadlarining toifalari va darajalari ketma-ketligi aniq belgilangan bo`lsin. O`quv maqsadlarining bunday tizimi pedagogik taksonomiya deb ataladi. 2. O`quv maqsadlarini ifodalash uchun shunday aniq va tushunarli tilni topish kerakki, o`qituvchi bu til orqali maqsadlarni aniq ifodalaydigan bo`lsin. Demak, o`quv maqsadlarini belgilashga yuqorida qayd qilingan aniqlik kiritish, pedagogik texnologiyaning odatdagi o`qitish usullaridan tubdan farq kiluvchi dastlabki, eng muhim jihatlaridan biri bo`lib hisoblanadi. O`quv maqsadlarini o`ta aniq belgilanishi, unga erishganlikni yaqqol nazorat qilishga imkon beradi. Bu esa, o`z navbatida talaba shaxsini rivojlanib borayotganlik darajasini hamda o`qituvchi faoliyatidagi kamchiliklarni o`z vaqtida aniqlab, ularni bartaraf qilish demakdir. 2. Pedagogik taksonomiya haqida tushuncha. V. Okon tadqiqotlarida ta`kidlanganidek, pedagogik maqsadlarni aniqlashga uch xil yondashish mumkin a) pedagogik maqsadlar bir yoki bir necha o`quv maqsadlari tavsifi orqali ifodalanadi, lekin ular turkumlarga ajratilmaydi; b) o`quv maqsadlari turkumlarga

www.arxiv.uz ajratilib, ularni yozma tafsiloti bayon etiladi. MDH mamlakatlari pedagogikasida keng qo`llanilayotgan, mashg`ulotning ta`lim berish, tarbiyalash va shaxsni kamol toptirish maqsadlarini belgilash bunga yaqqol misol bo`lishi mumkin. O`quv maqsadlari bu usulda ifodalanganda maqsadlar o`zaro taqqoslashga qulay bo`lib, faoliyatni bu maqsadlarga erishishga yo`nalganligi ta`minlanadi, lekin ularga erishganlik haqida yaxlit tasavvurga ega bo`lish uchun imkoniyat bo`lmaydi; v) o`quv maqsadlarini, ularni alohida qismlarga ajratib aniqlashtirish bo`lib, u jahon pedagogikasida keng tarzda ommalashgan. Bunday yondashuvga asosan o`quv maqsadlarining har bir alohida qismlariga erishilganlikni aniq o`lchash mumkin. O`quv maqsadlari tizimini yaratib, o`zaro bog`liqlik ketma-ketligida joylashtiriladi, ya` ni ularning taksonomiyasi tuziladi. Taksonomiya tushunchasi (grekcha-tartib bilan joylashtirish), biologiya fanidan olingan. Obyektlarni, ularning tabiiy o`zaro bog`liqligiga asoslanib va toifalari murakkablashib boradigan ketma-ketlikda (ya`ni iyerarxik) joylashtirib turkumlash va tizimlashtirish - taksonomiya deb ataladi. Pedagogik maqsadlarni bunday sxema bo`yicha tuzishga birinchi marta AQSH olimlari e`tibor berganlar. Ikkinchi jahon urushidan so`ng kollejlarga kirish imtihonlarini qabul qilish qo`mitasining bir gurux pedagog va psixologlari mashhur psixolog B.Blum rahbarligida pedagogik maqsadlarni qat`iy ifodalash va tartiblashtirish bo`yicha ko`p yillik izlanishlar olib bordilar. 1956 yilda «taksonomiya»ning birinchi qismi nashrdan chiqdi. Unda o`quv maqsadlarini kognitiv (bilish) sohada ifodalanishi bayon etilgan edi. O`quv maqsadlarining bu tizimi keng halqaro miqyosda mashhur bo`lib ketdi. Uni o`qitishni rejalashtirish va natijasini baholashda qo`llay boshladilar. Bu tizim-fan (kurs)larni tajribaviy baholashda asosiy qurol bo`lib hisoblandi. 3. O`quv maqsadlariga muvofiq bo`lgan shaxs faoliyati sohalari. (kognitiv, affektiv, psixomotor). Biz B.Blum taksonomiyasining mazmuni va uning o`qituvchi uchun qanday amaliy yordam berishi haqida to`xtalamiz. Avvalo o`quv maqsadlariga muvofiq bo`lgan shaxs faoliyati sohalarini tavsiflab o`taylik.

www.arxiv.uz 1. Kognitiv (bilishga oid) soha . Bu - o`qilgan materialni eslab qolish va uni takroran aytib berishdan boshlab, to o`zlashtirilgan bilimlarni to`la anglab, ularni oldin o`rganilgan g`oya, uslub va harakat usullari bilan uyg`unlashtirib tasavvur etish hamda bilimlarni egallashgacha bo`lgan muammolarni hal etilishini o`z ichiga oladi. Ekspertlar bahosi hamda B.Blum va uning xodimlarini ta`kidlashlaricha, o`qituvchilar o`rtasida o`tkazilgan so`rov natijasida adabiyotlar tahlili, dasturlar, darsliklar, dars berish amaliyotidagi o`quv maqsadlarining aksariyati kognitiv sohaga tegishli bo`lishi aniqlangan. Lekin shunga qaramasdan, Blum taksonomiyasida ayrim kamchiliklar ham mavjud ekanligini e`tirof etish lozim. Avvalo shuni ta`kidlash kerakki, u muhim didaktik omillar ko`nikma va malaka tushunchalarini chetlab o`tadi. Blum bu tushunchalardan foydalanadi, lekin ularni rivojlantirmaydi, ijodiy fikrlash muammosi ham hal etilmagan, aynan bu Gilford taksonomiyasida o`zining to`la ifodasini topgan. Blum taksonomiyasida «qaror qabul qilish» va uning amaliy natijasi bo`lgan «faoliyat» aks etmagan. Shuningdek, «tahlil» va «sintez» toifalari, «tushunish»dan keyin joylashtirilgan. Vaholanki, biror tizim to`g`risida to`la tushunchaga ega bo`lish uchun avvalo, uning qismlari va ular orasidagi bog`lanishni (tahlil), shuningdek uning qismlari qay tartibda o`zaro bog`lanib yaxlitlikni tashkil etishni (sintez) aniqlash zarur bo`ladi. Ehtimol Blum taksonomiyasida o`quv maqsadlari toifalarini quyidagi tartibda joylashtirish lozimdir: axborot qabul qilish, tahlil va sintez, tushunish, qo`llash, baholash Blum taksonomiyasining yuqorida qayd qilingan ba`zi kamchiliklari ko`pgina yangicha taksonomiya yaratuvchilar e`tiborida bo`ldi. Lekin ular yetarli darajada muvaffaqiyatga erisha olmagan bo`lsalarda, yaratilgan taksonomiyalarning yutuq va kamchiliklarini taqqoslash uchun 1-jadvalga murojaat qilamiz. Bu jadvaldan ko`rinib turibdiki, ba`zi taksonomiyalarda Blum taksonomiyasining aynan o`zini yoki uning bir qismini takrorlanadi xolos. L. Vandeveld taksonomiyasida esa faqat «sintez» toifasi «yaratuvchanlik» bilan almashtirilgan xolos. Ayrim taksonomiya yaratuvchilar «muammoni hal qilish»ga ham alohida e`tibor berganlar.

www.arxiv.uz Kognitiv (bilishga oid) sohaga oid taksonomiyalar 1-jadval Muallif Taksonomik toifalar Blum va b oshqalar 1956 yil Bilish Tushunish qo`llash Tahlil Sintez Baholash Gilford 1967 yil 1. Bilish 2.Xotira 4.Konvergent, yaratuvchanli k 3.Divergent, yaratuvchanlik 5.Baholash Mak Gyur 1969 yil 1. Bilish 2.Umumlash - tirish 3. Oddiy muammoni hal qilish 4.Murakkab muammoni hal qilish 6.Sintez 5.Baholash Gronland 1970 yil 1. Bilish 2. Tushunish 3.qo`llash 4.Fikrlash qobiliyati Vandeveld 1975 yil 1. Bilish 2. Tushunish 3.qo`llash 4. Tahlil 5. ya ratuvcha nlik 6.Baholash D. Xeynot 1977 yil 1.Takror- lash 2.Konsepsiya yaratish 3. qoidalarni qo`llash 4.Divergent tafakkur 5.Muamm o - ni hal qilish Bu jadvaldan ko`rinib turibdiki, ba`zi taksonomiyalarda Blum taksonomiyasining aynan o`zini yoki uning bir qismini takrorlanadi xolos. L. Vandeveld taksonomiyasida esa faqat «sintez» toifasi «yaratuvchanlik» bilan almashtirilgan xolos. Ayrim taksonomiya yaratuvchilar «muammoni hal qilish»ga ham alohida e`tibor berganlar. Bu yo`nalishda Gilford boshqalarga nisbatan chuqurroq izlanib, konvergent muammo bir necha variantli yechimga ega bo`lgan hollarni aks ettiradigan tafakkur turlarini ajratib ko`rsatadi. Gilford bu ikki operasiyadan tashqari inson qobiliyatlarining uch omili: bilish, xotira va baholashni ham farqlab ko`rsatadi.

www.arxiv.uz Shuni ta`kidlash lozimki, Gronland taksonomiyasidan boshqa birorta taksonomiyalarda tafakkur alohida toifa sifatida ko`rsatilmagan, barcha mualliflar esa, qiziquvchanlik va motiv kabi o`zgaruvchanlikni chetlab o`tganlar. Shuning bilan bir qatorda ularning hammasi bilimga, uni egallash va tushunishga alohida e`tibor berganlar. Xotiraga faqat Gilfordgina o`zgaruvchi sifatida qaragan, uning taksonomiyasidagi «yaratuvchanlik» tafakkurni rivojlantirishga yo`naltirilgan. Kognitiv sohada yaratilgan taksonomiyalarni taqqoslar ekanmiz, bu sohada Blum taksonomiyasidan mukammalrog`i yaratilmaganligini alohida e`tirof etish lozim. 2. Affektiv (hissiyotli-qadriyatli) soha . Unga oddiy idrok qilish, qiziqish, qadriyatlar yo`nalishlari va munosabatlarni o`zlashtirishga tayyor bo`lishdan boshlab, to talabani atrof-dunyoga nisbatan hissiy-shaxsiy munosabatda bo`lishini shakllantiruvchi maqsadlar kiradi. qiziqish va moyillikni, u yoki bu kechinmalarga hamdard bo`la olish, voqyealarga bo`lgan munosabat, uni anglash va faoliyatda namoyon bo`lishini shakllantirish maqsadlari ana shular jumlasidandir. Yuqoridagi jadvalda ko`rganimizdek, zamonaviy taksonomiyalarda yakuniy natijani bevosita o`lchash uchun, unga erishishga olib boruvchi yo`llar va bosqichlarni ajratib ko`rsatish, ya`ni «yomon bo`lsa ham yo`l afzal» qabilida ish tutish zarur ekan. Affektiv sohada yakuniy natijaga olib boruvchi oraliq bosqichlarni ajratib ko`rsatish birmuncha murakkabdir, chunki bu sohada asosan ko`p variantli (divergent) o`zgaruvchilar amal qiladilar. D. Kratvol, V. Blum va B. Masiilar 1956 yilda yaratgan taksonomiya, affektiv (hissiyot) soha maqsadlarini o`ziga xos, «jarayonli» qamrab olishga urinishlardan eng muvaffaqiyatlisi bo`lib hisoblanadi. Uning mavjud besh qismi quyidagicha ifodalanadi: I . Idrok etish: 1) anglash, 2) idrok qilishga istak vujudga kelishi va yoki unga tayyor bo`lish, 3) ixtiyoriy diqqat. II . Ta`sirga javob berish: 1) bo`ysunuvchi tarzda javob berish, 2) ixtiyoriy tarzda javob berish,

www.arxiv.uz 3) ta`sirga javob berishdan mamnuniyat hosil qilish. III . qadriyatli yo`nalishlarni o`zlashtirish: 1) qadriyatli yo`nalishlarni qabul qilish (fikr paydo bo`lishi), 2) qadriyatli yo`nalishlarni afzal ko`rish, 3) qadriyatli yo`nalishlarga sodiqlik, ishonuvchanlik. IV . qadriyatli yo`nalishlarni tashkil etish: 1) o`z munosabatini baholash, qadriyatli yo`nalishlar tizimini yaratish. V . qadriyatli yo`nalishlar yoki ular majmuini faoliyatda aks etishi: 1) umumiy ko`rsatmalar berish, 2) qadriyatli yo`nalishlarni to`la o`zlashtirish va ularning faoliyatda aks ettirilishi. Bu taksonomiya, subyekt tomonidan muhit yoki san`at asarlaridagi estetik ildizlarni, ularning ta`siri javob berish (II) orqali ongiga singdirib olish ( I ), baholash ( III ) va bu baholashni tashkil etish ( IV )- qadriyatli yo`nalishlar tizimi va dunyoqarashni tanlay olishni aks ettiradi ( V ). Bu yerda yaqqol ifodalangan ikkita umumiy darajani ajratib ko`rsatish mumkin: 1) biror ta`sirga javob berishni tanlashga tayyor bo`lish va uni qabul qilish darajasi, 2) to`la o`zlashtirish darajasi. U qadriyat yo`nalishini baholash, tashkil etish va mustahkamlashni qamrab oladi. Mualliflar, hissiyotli jarayonning bunday tarkibiy tuzilishini yaratishda «internalizasiya» - biror xulqni dastlab yuzaki, so`ngra esa uni to`la his etib o`zlashtirish tushunchasini ishlatganlar. qadriyatlarning bunday, asta-sekin, borgan sari yuqori darajaga ko`tarilib o`zlashtirilishi natijasida, ular mustahkam ishonchga aylanadilar. O`zbekiston yoshlarini mustaqillik mafkurasi va milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashning bosqichma-bosqich olib borilayotganligi bunga yaqqol misoldir. 1964 yildan so`ng bir necha olimlar (Vilson, Vilyams, Gronlund, Smit) tomonidan ham affektiv sohaga oid taksonomiyalar yaratilgan. Lekin ular Kratvolning yuqorida bayon etilgan taksonomiyaga sezilarli o`zgartirish kirita olmaganlar. Shunday bo`lsada, Kratvol taksonomiyasida ham ayrim kamchiliklar

www.arxiv.uz mavjud. Xususan, unda subyektning estetik va ahloqiy mamnuniyat hosil qilgandagi ichki kechinmalari o`z ifodasini topmagan. Bu holat polyak-filosof R. Ingardenning 1957 yillarda olib borgan tadqiqotlarida aniqlangan. 3. Psixomotor (harakatga oid) soha . Bu sohaga, u yoki bu harakat (motorli) faoliyatda manipulyasiya (harakat yo`nalishlarini tez va chaqqon o`zgartirish), asab-muskullarni muvofiqlashtirib boshqarish (koordinasiya) ni shakllantirishga oid maqsadlar kiradi. Bu o`rta maktabdagi o`quv maqsadlarining juda oz qismini qamrab oladi xolos. Yozuv, og`zaki nutq malakalari hamda jismoniy tarbiya va mehnat (kasb) ta`limi doirasidagi malakalar ana shular jumlasidandir. Lekin, kasb-hunar kollejlarida talabalarga kasb o`rgatish jarayoni maqsadlarini aynan shu maqsadlar tashkil qiladi. Psixomotor soxasiga oid yaratilgan taksonomiyalar 2- jadvalda keltirilgan. Jadvalda ko`rsatilgan to`rtta taksonomiyadan ikkitasi - Simpson va Beldvin taksonomiyalari deyarli bir-biriga o`xshashdir. Ularda faoliyatning birinchi bosqichi fikran idrok qilish bo`lib, u ikkinchi bosqichda fikran va hissiyotli sozlanishga, uchinchi bosqichda esa, biror kimni rahbarligida faoliyat ko`rsatishga olib keladi. To`rtinchi bosqichda pirovard natijada majmuilashgan faoliyatni shakllanishiga imkon yaratuvchi avtomatlashgan faoliyatni anglatadi. Deyv dastlabki ikki bosqichni chetda qoldirib, nusxa ko`chirishni esa xarakatlarni avtomatlashtirish va to`la o`zlashtirishning dastlabki bosqichi deb hisoblaydi. Bruner modelida idrok e`tiborga olinmagan, faoliyat niyatlarni tanlashdan so`ngra asab tizimini moslashuvi, undan keyin esa axborotlarni anglash yo`li bilan faoliyatni to`la tashkil etish ta`minlanadi. Psixomotor sohasiga oid taksonomiyalar. 2-jadval Muallif Taksonomik toifalar Simpson 1966 yil 1.Idrok 2. Harakatga tayyorlik 3.Boshqarila - digan faoliyat 4. a vtomatlashtiri 5. Majmualashgan faoliyat

www.arxiv.uz sh Deyv 1969 yil 1.Nusxa olish 2.Mani- pulyasiya 3. Aniqlik 4. Koor- dinasiya 5. Avtomatlashtirish, to`la o`zlashtirish Beldvin 1971 yil 1. Idrok 2. Sozlanish 3. Boshqariladi - gan faoliyat 4. Mexanizm 5. Majmualashgan faoliyat Bruner 1973 yil 1. Niyat 2. Asab tizimining moslashuvi 3. Faoliyat modeli O`quv maqsadlarining qat`iy va ishonchli tizimini yaratishni faqat nazariyotchi olimlarni qiziqtiradigan mavhum (abstrakt) vazifa deb hisoblab bo`lmaydi. Maqsadlarning aniq, tartibli va iyerarxik turkumini yaratish, eng avvalo amaliyotchi pedagoglar uchun juda muhimdir. Buning sabablari quyidagicha: 1. O`quv jarayonida e`tiborni asosiy maqsadga qaratish. O`qituvchi taksonomiyadan foydalangan holda nafaqat o`quv maqsadlarni, balki asosiy vazifalarni, bundan keyingi faoliyatining tartibi va borishini ham belgilashi mumkin. 2. O`qituvchi va talabalar hamkorlikdagi faoliyatining aniqligi va oshkoraligi. Aniq o`quv maqsadlari o`qituvchi uchun talabalarga, ularning umumiy faoliyatidagi asosiy yo`nalishlarni tushuntirish, muhokama qila olish va ixtiyoriy qiziquvchi shaxslar (ota-onalar, tekshiruvchi) uchun ham aniq va tushunarli bo`lishini ta`minlash imkoniyatini beradi. 3. O`qitish natijalarini baholash andozasi (etalon) ni yaratish. Faoliyat natijalari orqali aniq ifodalangan o`quv maqsadlari, ularni ishonchli va holisona baholash imkoniyatini yaratadi. Bunday etalon faqat o`qituvchi tomonidan yaratilishi shart emas. Uni talabalar bilan hamkorlikda (demokratik) yaratish ham maqsadga muvofiq bo`ladi.

www.arxiv.uz Demak, o`quv maqsadlari taksonomiyasi jahon pedagogikasida fundamental izlanishlar natijasida vujudga kelgan. U o`quv maqsadlarini belgilashning eng ilg`or usuli bo`lib e`tirof etilgan. Taksonomiya tuzish ham nazariyotchi olimlar, ham amaliyotchi pedagoglar faoliyati samarasini oshirishning muhim omillaridan biri bo`lib hisoblanadi. O`zbekiston pedagoglari bu usulni qay darajada tezroq egallar ekanlar, ular respublikamiz ta`lim tizimini jahon pedagogikasini ilg`or tajribalari bilan uyg`unlashuviga shu darajada jadalroq o`z hissalarini qo`shgan bo`ladilar. 4. B.Blum taksonomiyasi. B. Blum rahbarligida amerikalik pedagog-olimlar ishlab chiqqan o`quv maqsadlari taksonomiyasi butun jahon pedagogikasida keng tarqalgan. Shu bilan birga g`arbda D. Gilford va R. Gagne, Rossiyada A. Ya. Galperin va A. M. Matyushkin, Polshada esa Ch. S. Nosal va M. Obara taksonomiyalari ham ko`pchilikning alohida e`tiborga sazovor bo`lganligini ta`kidlab o`tildi. B. Blum yaratgan o`quv maqsadlari taksonomiyasi bilishga oid soha sferasiga tegishlidir. Unda bilim olish jarayoni: bilish, tushunish, qo`llash, tahlil, sintez (umumlashtirish) va baholash kabi oltita toifalarga ajratib ko`rsatiladi. Bu toifalarning har biri uchun alohida bilish jarayonlari mazmuni ishlab chiqilgan. Bilim olish jarayoni darajalarining saralanish va joylashtirish ketma-ketligini kuzatar ekanmiz, taksonomiya yaratuvchilari intellektual faoliyatning barcha toifalarini to`laroq va aniqroq qamrab olishga intilganliklarini anglash mumkin. Bu esa, taksonomiya o`quv maqsadlarining faqat axborot berishga asoslangan odatdagi usulda belgilashga nisbatan takomillashgan, ilg`or usul ekanligidan dalolat beradi. O`quv maqsadlari taksonomiyasining nisbatan mukammal ishlab chikilgan va keng ko`lamda qo`llanadigan kognitiv sohasi 3-jadvalda berilgan. Ularni o`zaro taqqoslab quyidagi fikrlarni aytish mumkin. Kognitiv maqsadlarga bir yoki bir necha dars jarayonida erishish mumkin. Affektiv maqsadlar esa shaxs ichki rivojlanishiga bog`liq bo`lib, chuqurroq xarakterga ega. Unga qisqa vaqt ichida (ayniqsa, yuqori bosqichdagilarga) erishishni amalga oshirib bo`lmaydi. Kognitiv maqsadlarni moddiylashtirish, ularni faoliyat turi ko`rinishida ifodalash osonroqdir. Shuning uchun ham, affektiv

www.arxiv.uz maqsadlar taksonomiyasi asosan tarbiya natijasini pedagogik tashhislashda qo`llaniladi, o`qitish texnologiyasiga oid ishlanmalar esa asosan kognitiv maqsadlar bo`yicha yaratiladi. Bir necha yillar davomida pedagogik maqsadlar taksonomiyasini takomillashtirish bo`yicha izlanishlar olib borilganligi natijasida: kognitiv, affektiv, psixomotor va operason-faoliyatli maqsadlar taksonomiyasining turli xil variantlari yaratilganligini aytib o`tdik. Lekin, bugungi kunda B.Blumning kognitiv sohadagi taksonomiyasi puxta ishlangan bo`lib, u nisbatan ommaviy tarzda yoyilgan. Uning amalda qo`llanishi ham mukammal o`rganilgan va u jahon pedagogikasida keng qo`llanilmoqda. Shuning uchun ham 1996 yilda YUNESKO Blum taksonomiyasining 40 yilligini xalqaro miqyosda nishonladi. B.Blum taksonomiyasi yordamida o`qituvchi nafaqat o`quv maqsadlarini aniqlashtirishga, balki ularni o`zaro bog`liq bo`lgan qat`iy ketma-ketlikda joylashtirishga muvaffaq bo`ladi. O`quv maqsadlarining bunday ifodalanishi, o`qituvchi uchun talabalarga, ularning bilish faoliyati holatini tushuntirish, bu faoliyatni yakuniy natija tomon aniq yo`nalish olishga undashi uchun imkoniyat yaratadi. Demak, o`zlashtirish monitoringgi vujudga keladi. Bu taksonomiya test topshiriqlari tuzuvchilar uchun o`quv materiali elementlarini o`quv maqsadlarining qaysi toifasiga muvofiqligini aniqlashga ham qulaylik yaratadi. Bu taksonomiyani qo`llash natijasida identifikasiyalanuvchi o`quv maqsadlarini aniqlash mumkin bo`lmagan darajalarda, ularni nisbatan umumlashgan shaklda ifodalab, test topshiriqlari tuzish imkoniyati yaratiladi. Yoki, avval o`quv maqsadlari taksonomiya toifalari bo`yicha umumiyroq shaklda aniqlanib, so`ngra ularga mos keluvchi va yakuniy natijani yaqqolroq ifodalovchi fe`l tanlanib, so`ngra test topshiriqlarini tuzish mumkin. Kognitiv (bilishga oid) soha bo`yicha B.Blum taksonomiyasi toifalarini ifodalovchi fe`llarning qisqacha ruyxatini namuna sifatida keltiramiz. 1. Bilish : - dalillarni bilish, atamalarni bilish;

www.arxiv.uz - dalillarni tanlash usulini bilish; - belgilarni bilish; - rivojlanish tendensiyasini bilish; - turkumlashni bilish; - baholash mezonlarini bilish; - muayyan bir yoki bir necha muammoni hal qilishda qo`llaniladigan uslublarni bilish; - umumiy tushuncha, nazariyalarni bilish; - xodisalarni tushuntirish va ularni oldindan ko`ra olish tamoyillarini bilish; 2. Tushunish: - mazmunni bir til (tizim)dan boshqasiga aylantirish; - izohlash; - olingan natijalarni yoyish yoki tadbiq etish. 3. qo`llash-uslublar, qoidalar va umumiy tushunchalarni vaziyat va topshiriqlarni hal qilishda qo`llash. 4. Tahlil qilish: - bir butun narsa(hodisa)ni qismlarga ajratish, bu qismlarning yoyilmasini va ular o`rtasidagi bog`lanishlarni tuzish; - qismlarni tahlil qilish; - qismlar o`rtasidagi munosa-batni tahlil qilish; - yaxlitlikni tashkil qilish tamoyillarini bilish. 5.Sintez, ya`ni yangi tarkib hosil qilish maqsadida berilgan qismlarni umumlashti - rish - asar yozish; - ish faoliyati rejasini tuzish; - berilganlarga asoslanib yaxlit qiyofani yaratish - insho yozish. 6. Baholash, ya`ni maq - sadga muvo - - ichki mezonlar asosida baholash; - tashqi mezonlar asosida baholash.

www.arxiv.uz fiq holda qo`llanilgan material yoki uslublarni baholash (munosabat bildirish): Kognitiv (bilishga oid) sohadagi o`quv maqsadlar toifalari (Blum taksonomiyasi) 3-jadval O`quv maqsadlarining asosiy toifalari. O`quv maqsadlari turlaridan namunalar. 1. 2. 1. BILISh Bu toifada o`tilgan materialni eslab qolish va takroran so`zlab (ko`rsatib) berishni anglatadi. Mazmuni turlicha aniq dalillardan boshlab, to yaxlit nazariyalargacha bo`lishi mumkin. Bu toifaning umumiy belgisi tegishli ma`lumotlarni eslab qolishdir. TALABA qo`llaniladigan iboralarni biladi, aniq dalillarni biladi, ish-harakat tartibi uslublarini biladi, asosiy tushunchalarni biladi, qoida va tamoyillarni biladi. 2. TUShUNISh Kuyidagilar o`tilgan material ahamiyatini tushunish qobiliyatining ko`rsatkichlari bo`lish mumkin: materialni bir shakldan ikkinchi shaklga o`zgartirish, bir «til» dan TALABA Dalillar, qoida va tamoyil-larni tushunadi, og`zaki mate-rialni talqin qila oladi, sxema, diagramma, grafiklarni talqin qila oladi, og`zaki materialni matematik

www.arxiv.uz ikkinchi «til»ga aylantirish (masalan og`zaki shakldan matematik shaklga). Shuningdek, talaba tomonidan materialni tushuntirib berilishi va qisqacha bayon qilinishi (interpritasiya) yoki hodisa va voqyealarning bundan keyingi borishini tasavur etishi (oqibati va natijasini oldindan aytib berishi) ham tushunish ko`rsatkichlari bo`ladi. shaklda ifodalay oladi, mavjud ma`lumotlar asosida kutilayotgan oqibat- natijani taxminan tasavvur eta oladi. 3. Q O`LLASh Bu toifa o`qitilgan materialdan aniq sharoitlarda va yangi vaziyatlarda foydalana bilishni anglatadi. Bunga qoidalar, uslublar, tushunchalar, qonunlar, tamoyillar va nazariyalarni amalda qo`llay olish kiradi. O`qitishning bunday natijasi materialni tushunishga nisbatan ancha yuqori darajada egallashni talab qiladi. TALABA Tushuncha va tamoyillarni yangi vaziyatlarda qo`llaydi, qonun, nazariyalarni aniq amaliy vaziyatlarda qo`llaydi, uslub yoki ish-harakat tartibini qo`llay olishini namoyish qiladi. 1. 2. 4. TAHLIL Bu toifa materialni alohida qism-larga ajratishni bilishni anglatadi. Bunda uning tarkibiy tuzilishi aniq ko`rinib turishi kerak. Bunga yaxlitlikni qismlarga ajratish, ular o`rtasidagi o`zaro TALABA Yashirin (noaniq) taxminlarni ifodalaydi, fikrlash mantig`idagi xato va kamchiliklarni ko`raoladi, dalillar va sabablar o`rtasidagi tafovutlarni aniqlaydi, bog`lanishlarni tahlil qila oladi.

www.arxiv.uz aloqadorlikni aniqlash, yaxlitlikning tashkil etilish tamoyillarini anglash kiradi. Bu toifa o`quv natijalarini tushunish va qo`l-lashga nisbatan anchagina yuqori darajada ekanligi bilan xarakterlanadi. 5. SINTEZ Bu toifa o`zida yangilikni aks ettirgan yaxlitlikni vujudga keltirish uchun alohida qismlar kombinasiyasini tuzishni anglatadi. Bunday yangi mahsulot- doklad, nutq faoliyat rejasi yoki umumlashtirilgan aloqalar majmui (mavjud ma`lumotlarni tartibga tushirish sxemasi) bo`lishi mumkin. Unga mos o`quv natijalari yangi sxema va tarkibiy tuzilishlar yaratishni o`z ichiga olgan hamda ijodiy xarakterga ega bo`lgan faoliyatni nazarda tutadi. TALABA Materialning mantiqiy tuzilishini yozma matn shaklida baholaydi, xulosalarni berilgan kattaliklarga mosligini baholaydi, ichki mezonlardan kelib chiqqan holda, insho yozadi, tajriba o`tkazish rejasini tuzadi, u yoki bu muammoni hal etish rejasini tuzishda boshqa (fan)larga oid bilimlardan foydalanadi. 6. BAHOLASh Bu toifa u yoki bu material (qonun,badiiy asar, izlanish natijalari)ning ahamiyatiga aniq maqsad nuqtai nazaridan baho berishni anglatadi. Talaba mulohazalari mezoni ichki (tarkibiy, mantiqiy) yoki tashqi (belgilangan maqsadga muvofiq) bo`lishi mumkin. Bu mezonlar talaba yoki o`qituvchi tomonidan belgilanishi mumkin. Bu toifa oldingi (5 ta) o`quv maqsadlarining barchasini egallanishini TALABA Materialning mantiqiy tuzilishini yozma matn shaklida baholaydi, xulosalarni berilgan kattaliklarga mosligini baho- laydi, ichki mezonlardan kelib chiqqan holda u yoki bu faoliyat ahamiyatiga baho beradi, tashqi mezonlardan kelib chiqqan holda u yoki bu faoliyat ahamiyatiga baho beradi (munosabatini bildiradi).

www.arxiv.uz va ularga qo`shimcha ravishda aniq belgilangan mezonlarga asoslanib baho bera olishni ham bilishni nazarda tutadi. O`quv fani maqsadlarini bu taksonomiya asosida aniqlashtirish ikki bosqichda bajariladi. Birinchi bosqichda fan o`qitilishining umumiy maqsadi aniqlanadi, ikkinchi bosqichda esa kundalik va joriy o`quv faoliyatining maqsadlari aniqlanadi. qismlarga ajratib aniqlashtirilgan o`quv maqsadlarini jadval shaklida rasmiylashtiriladi: ustunda fanning bo`limlari, qatorda esa talabaning bu bo`limlarni o`zlashtirishdagi intellektual faoliyatining asosiy turlari joylashtiriladi. Misol tariqasida AQSH o`rta maktabining XI sinfida kimyo fanidan o`quv maqsadlarini turkumlashni keltiramiz (4-jadval). Kimyo kursida o`quv maqsadlarini aniqlashtirish 4-jadval № Bo`limlar mazmuni Intellektual operasiyalar Bilish Tushu- nish qo`l- lash Tahlil Sintez Baholash 1. Olimlar tarjimai xoli q 2. O`lchash q q 3. Kimyoviy moddalar q q q q 4. Kimyoviy elementlar q q q 5. Kimyoviy almashuv q q q q 6. Kimyoviy qonunlar q q q q 7. Energiya va muvozanat q q 8. Moddaning atom va molekulyar q q q q

www.arxiv.uz tuzilishi Ushbu «ikki o`lchamli» aniqlashtirish har bir dars o`quv maqsadlarini belgilashda yo`nalish bo`lib hisoblanadi. J.Blok va L.Andersen uslubi bo`yicha bu maqsadlar o`quv bo`laklari mazmuni bo`yicha aniqlashtiriladi. So`ngra har bir bo`lak doirasida talabalar uchun yangi qismlar mazmuni aniqlanadi va turkumlanadi. Talabalarning o`qituvchi belgilagan o`zlashtirish darajasiga muvofiq bo`lgan intellektual operasiyalari ko`rsatiladi. Fizik geografiyadan «ob-havo fronti» mavzusi bo`yicha dars maqsadini aniqlashni misol tariqasida keltiramiz (5- jadval). O`quv maqsadlarini to`la-to`kis aniqlanadigan, o`quv jarayonini esa takrorlanuvchan bo`lishi uchun, bu maqsadlarga erishish mezonini yaratish zarurati tug`iladi. Boshqacha aytganda, o`quv maqsadlarini shunday ifodalash kerakki, unga erishganlik haqida fikr yuritish mumkin bo` lsin. Natijasini qat`iy va aniq o`lchash mumkin bo`lgan o`quv maqsadlari indentifikasiyalanuvchi o`quv maqsadlari deb ataladi. «Ob-havo fronti» bo`limi bo`yicha o`quv maqsadlarini aniqlashtirish (J.Blok va L.Andersen uslubi) 5-jadval № Bo`limlar mazmuni Intellektual operasiyalar (maqsadlar) Bi- lish Tushu- nish qo`l- lash Tah- lil Sin- tez Baho- lash 1. Ta`riflang «Ob-havo fronti tushunchasi»ning ta`rifini yozing. q 2. Turlari q q

www.arxiv.uz «Ob-havo fronti»ning uch turini yozing. 3. Belgilar Ob-havo kartasida ob-havo fronti belgilarining nomini ayting. q 4. Siljish Har bir front turlarining siljishini hisoblang. q q q 5. Ob-havo Har bir front tizimidagi ob- havo frontini tavsiflang q q 6. Kartada frontlarni tasvirlash Sinoptik ma`lumotlarga asosan ob-havo kartasida frontlarni belgilang q q q q q 7. Ob-havo ma`lumoti Turli frontlarni birgalikda va alohida xolat-larini ko`rsatadigan ob-havo ma`lumotini tuzing q q q q q q Har bir bunday o`quv maqsadlari bo`yicha nazorat (test) topshiriqlari tuziladi. Identifikasiyalanuvchi maqsadlarga erishilganlik haqida talabaning faqat tashqi ifodalangan faoliyati va uning mahsuli (javobi, masalani yechishi, mexanizmlarni qismlarga ajratish va yig` ishi, texnologik jarayonning kechish ketma- ketligini aniqlashi) bilangina aniq hukm chiqariladi. O`quv natijalarini identifikasiyalashda o`qituvchi talabaning tashqi ifodalangan harakatining belgilarini ifodlashga asosiy e`tiborni qaratadi. Demak, o`quv natijalari sezilarli darajada soddalashtirilib yuborilishi mumkin va bunga o`ta ehtiyotkorlik bilan yondashish lozim. Biz bu xolga jiddiy

www.arxiv.uz e`tibor berib, o`quv maqsadlarini to`la-to`kis aniqlashtirish texnologiyasini bayon etishga o`tamiz. Tayanch so`z va iboralar: O`quv maqsadlarini belgilashning an`anaviy usuli, pedagogik texnologiyada o`quv maqsadlarini belgilash, pedagogik taksonomiya, kognitiv, affektiv, psimotor, bilish, tushunish, qo`llash, tahlil qilish, umumlashtirish, baholash, o`quv maqsadlarini aniqlashtirishning ahamiyati, identifikasiyalanuvchi o`quv maqsadlar. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Klarin M. V. Pedagogicheskaya texnologiya v uchebnom prosesse. M.: Znaniye 1989-80 s. 2. Farberman B. L. Progressivn ы ye pedagogicheskiye texnologii T. : IPVSSSh. 1999. -84 s. 3. Okon V. Vvedeniye v obshuyu didaktiku. Per. s pol`sk. - L.G.Kashkurevicha,N.G.Gorina.-M.:Vo`ssh.shk.,1990.-387 s. 4. Usova A. V., Bobrov A. A. Formirovanii u uchashixsya uchebn ы x umeniy M. : Znaniye 1987. - 80 s.

O'xshashlar

Pedagogik maqsadlarning belgilash texnologiyasi

Oilada barkamol insinni tarbiyalashning pedagogik texnologiyasi

Pedagogik nizolar va ularni bartaraf etish texnologiyasi

Boshlang‘ich sinfda modulli o‘qitish texnologiyasi

Pedagogik texnologiya turlari va dars modullari