Pedagogik mahorat va uning ta’lim–tarbiyadagi o’rni - Pedagogika - Referatlar

Pedagogik mahorat va uning ta’lim–tarbiyadagi o’rni

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

103.5 KB

Ko'chirib olish

Pedagogik mahorat va uning ta’lim–tarbiyadagi o’rni Reja: 1. O’qituvchi – yoshlarga tar’lim–tarbiya beruvchi kishi. 2. Pedgogik faoliyatining o’ziga hos hususiyatlari. 3. Pedagogik mahorat tizimi.

Tayanch tushunchalar: pedagogik mahorat, pedagogik faoliyat, pedagogik faoliyat maqsadi, bo’ekti va vositasi, kasbiy bilim, pedagogik teknika, pedagogik vaziyat, pedagogik topshiriq. 1. O’qituvchi – yoshlarga tar’lim–tarbiya beruvchi kishi. Inson tarbiyasi har qachon ham murakkab vazifalardan biri bo’lib kelgan. Hatto jamiyat me’yordagi stabil rivojlanish bosqichida turgan vaqtda ham o’sib kelayotgan yosh avlod tarbiyasida turli muammolar paydo bo’ladi. Bugungi kun muammolari esa (ishsizlik, qonunbuzurlik, oilaviy ajrashishlar, noqonuniy dori vositaliri va hatto giyohvand moddalardan foydalanish, shahsiy va profisional maqsadning yo’qligi, diniy ekstremizm, terrorchilik va h.o) ta’lim-tarbiya jarayonini yanada murakkablashtirib yubormoqda. Ma’lumki, ta’lim–tarbiya deb atalgan murakkab jarayon sub’ektlaridan biri – bu o’qituvchi. Ho’sh, bugungi kun o’qituvchisi qanday bo’lishi kerak? Uning faoliyati maqsadi va vazifalari nimalardan iborat? Uning bilim saviyasi, salohiyati, mahorati va qobiliyatini o’stirish nimalarga bog’liq? Eng avvalo o’qituvchi shuni chuqur anglashi lozimki, u jamiyatning ishonchli vakili, zero, jamiyat unga o’zining eng qimmatli boyligi, umidi, ishonchi va kelajagi bo’lgan bolalarini topshiradi. Bu oliyjanob va murakkab kasb unga hayotini bag’ishlagan har bir kishidan doimiy ijod, izlanish, ulkan sahovatli qalb, bolalarga muhabbat, o’z kasbiga cheksiz sadoqatni talab etadi. Binobarin, Prezident I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, « Maktab degan ulug’ dargohning inson va jamiyat taraqqiyotidagi hissasi va ta’sirini, nafaqat yoshlarimiz, balki butun halqimiz kelajagini hal qiladigan o’qituvchi va murabbiylar mehnatini hech narsa bilan o’lchab, qiyoslab bo’lmaydi». Bunday mas’uliyatli vazifani faqatgina dialektik fikrlash qobiliyatiga, yorqin shahsiy sifatlarga ega bo’lgan, o’z–o’zini uzluksiz rivojlantirish va tarbiyalashga tayyor bo’lgan o’qituvchi bajara oladi. Zero, o’qituvchi shahsi pedagogik jarayon muvaffaqiyatining asosiy sharti va vositasidir. O’qituvchining shahsiy sifatlari doim tayyor qilib qo’yilgan ahborotlardan iborat emas, balki u jonli mushohada yurita olish, doimiy o’z–o’zini rivojlantira

olish qobiliyati bilan belgilanadi. Olov olov bilan yoqiladi, shahs shahs orqali shakllantiriladi. O’zida bo’lmagan narsani birovga berib bo’lmaydi. Har qanday o’qituvchi ham mahoratli o’qituvchi bo’la oladimi, degan savolga tajribali pedagoglarimiz shunday javob beradilar: “Ha! Lekin faqat o’z ustida tinimsiz ish olib borish sharti bilan ”. Masalan, taniqli rus pedagogi A.S.Makarenkoning shahsi o’z ustida ishlab, pedagogik qobiliyatlarni takomillashtirishning yorqin namunasi bo’la oladi. U juda ko’p o’qigan, o’z mahoratini uzluksiz oshirib borgan, o’z harakteri ustida ishlagan. U o’z tajribasi va hamkasblari tajribasidan o’rganib, muhim hulosalar chiqara oldi, aktyorlardan dars oldi, o’z pedagogik texnikalarini rivojlantiridi. Mahorat faoliyat jarayonida yuzaga chiqadi. Pedagogikada mahoratni aynan shunday tushunish qabul qilingan. U o’qituvchi belgilangan vaqt ichida erishishi mumkin bo’lgan optimal natijaga olib keladigan pedagogik faoliyatning oliy darajasi sanaladi. Albatta, tashqi tomondan mahorat turli pedagogik topshiriqlarni muvaffaqiyatli hal etishda , o’quv–tarbiya jarayonini yuqori saviyada tashkil etishda namoyon bo’ladi. Ammo uning mohiyati shunday faoliyatni yuzaga chiqaradigan va uning muvaffaqiyatini ta’minlaydagan shahsiy sifatlar va pedagogik qobiliyatlarga bog’liq. Zero, shunday sifatlarni faqat ko’nikmalardangina emas, balki o’qituvchi uchun samarali va ijodiy faoliyat ko’rsatishga yordam beradigan shahsiy hususiyatlardan izlash lozim. SHu o’rinda buyuk mutasavvuf olim Jaloliddin Rumiy haqidagi bir rivoyatni keltirib o’tishni lozim topdik. Rivoyat qilishlaricha, mavlona Rumiy shogirdlari oldida va’z aytib turgan vaqtida unga bir yosh tolib qaltis savol beradi: ”Ustoz, Siz qaysidir bir yig’inda “men 72 mazhab bilan birman”, degan ekansiz. SHu gap rostmi?”, - deb so’raydi. (Ma’lumki, islom dinida ihtiloflar tufayli 6 ta firqa paydo bo’lib, ularning har biri YAna 12 tadan firqalarga bo’linib, 72 ta mazhab vujudga kelgan edi. SHular ichida eng to’g’ri va mukammali suniylar mazhabi sanaladi. Lekin Rumiy ularning birortasini keskin qoralamaydi va rad etmaydi. CHunki Rumiyning fikricha, har bir

mazhab ollohning yakka–yagonaligini rad etmagan holda o’z manfaatidan kelib chiqib, shunday farqlarga bo’linib ketganlar va shunday bo’lishi tabiiy hol). – Ha, rost, deb javob beradi Rumiy. SHunda haligi yosh tolib, sunniylik oqimining ashaddiy tarafdori ustoz Rumiyni haqorat qiadi. Uning bu ishidan majlis ahli, ayniqsa, Rumiyni qattiq harmat qiladigan shogirdlari larzaga keladi. Lekin ustoz yuzidagi hotirjamlikni sira o’zgartirmasdan ”Siz aytgan so’zlardan bilan ham birdirman” – deb javob qaytaradi. SHunda savol bergan haligi tolib o’z qilmishidan qattiq hijolat bo’lib, uyalganidan majlisni tark etib ketishga majbur bo’ladi. Ho’sh, ustoz Rumiyni aynan shunday ohang, og’ir bosiqlik bilan javob qaytarishga undagan narsa nima? Bu ulug’ murabbiy va ustoz mahoratining mahiyatini belgilaydigan shahsiy hususiyatlaridir. Demak, yuqorida aytilgan fikrlardan shunday hulosaga kelish mumkin: pedagogik mahorat faoliyat jarayonida namoyon bo’ladi, lekin unga olib borilmaydi, u mahsus umumiy ko’nikmalarning yuqori darajada rivojlanganligi bilan harakterlanadi. Ammo asosiysi bu ham emas. Asosan, o’qituvchining shahsi, uning tutgan yo’li, o’z faoliyatini yuqori professional darajada boshqara olish qobiliyati muhim ahamiyat kasb etadi. Binobarin, pedagogik mahorat mohiyatini anglash uchun, avvalo, pedagogik faoliyatning o’qituvchi shahsiga nisbatan talabalarini ko’rib chiqamiz. 2. Pedagogik faolitning o’ziga hos hususiyatlari Har qanday faoliyatda bo’lgani singari, pedagogik faoliyatning ham bir nechta tarkibiy qismlari mavjud. Bular: maqsad, vosita, ob’ekt, sub’ekt. Avvalo, pedagogik faoliyat maqsadi o’ziga hosligi bilan ajralib turadi. Bular quyidagilar: 1. O’qituvchilik ishi maqsadi jamiyat tomonidan belgilanadi, ya’ni o’qituvchi o’z mehnati yakuniy natijalarini tanlashda erkin emas, uning hatti– harakatlari har tomonlama barkamol shahsni shakllantirishga qaratilgan bo’lishi

lozim. Pedagogik faoliyat avlodlar o’rtasidagi ijtimoiy vorisiylikni amalga oshirish, yoshlarni mavjud ijtimoiy munosabatlar bilan bog’liq insoniyat ijtimoiy tajribasini egalashdagi tabiiy imkoniyatlarini yuzaga chiqari uchun hizmat qiladi. Ammo maqsaddan kelib chiqadigan muayyan vazifalarni sharoitga mos ravishda o’qituvchining o’zi belgilashi kerak. SHunday qilib, pedagogik faoliyat maqsadi yakuniy natijasiga ko’ra jamiyat tomonidan belgilanadigan aniq ijtimoiy buyurtma bo’lib, uning vazifalari muayyan pedagogik vaziyatlarda turlicha belgilanadi. Ana shu holatning o’ziyoq o’qituvchidan ijodiy yondoshuvni, maqsadni ko’ra olish, uni muayyan sharoit bilan taqqoslay olishni talab etadi. 2. O’qituvchi faoliyati har doim boshqa faoliyat orqali boshqariladiga faoliyatdir. Bu o’ziga hos meta–faoliyat bo’lib, o’quvchilarning faoliyatiga mos etib quriladi. Jaloliddin Rumiyning ustoz sifatidagi faoliyati bilan bog’liq yuqorida keltirilgan misol ustoz – murabbiyning jazavaga tushish, baqirish bilan emas, balki o’zini tutish, og’ir – vazmiylik, kamtarlik va samimiyat, qat’iyat bilan bergan javobi, tolibning hatosini darhol tushunib etishi va qilmishidan qattiq hijolat bo’lishiga va majlisni tashlab chiqib kelishgan sabab bo’ladi. Ilm tolibining bu tutgan yo’li uning yuksak darajasidagi ongliligini belgilamasada, shu hatti – harakatning o’ziyoq pedagogik faoliyat maqsadiga tamon birgalikda qo’yilgan qadamdir. Binobarin, pedagogik faoliyat maqsadining o’ziga hosligi shundaki, u o’qituvchining ham, o’quvchining ham maqsadi bo’lishi kerak. Meta-faoliyatning mohiyati ana shunda. 3. Boshqa kishi faoliyatni boshqarish shuning uchun ham murakkabki, o’qituvchining maqsadi tarbiyalanuvchining kelajagiga qaratilgan bo’ladi. Bu maqsad o’qituvchi uchun yaqin va tushunarlidir. U “Sen bilishing, bajara olishing va bajarishing kerak”, - deya talab qiladi. O’quvchi esa bugungi kunning quvonchiyu tashvishlari bilan yashaydi, kelajak uning uchun juda yiroq. SH.A.Amonashvilli bu ziddiyatga “tarbiya fojiasining asosi” deb baho beradi. O’qituvchi ayni zamonda yashab turib kelajakni barpo etadi. Bu juda murakkab vazifa .

Buni chuqur anglagan usta–pedagoglar har doim o’z faoliyati logikasi o’quvchi ehtiyojlariga tayanib quradilar. Masalan, SH.A.Amonashvilli o’z faoliyat dasturini bola dasturiga yaqinlashtirishga intilgan. E.N.Ilina esa doimiy matnlardan foydalanib, sinfdagi vaziyatga ta’sir o’tkazishga harakat qiladi. Demak, pedagogik faoliyat maqsadi o’qituvchidan jamiyatning ijtimoiy topshirig’iga nisbatan shahsan qabul qilish; muayyan hatti-haraktlarning maqsad va vazifasiga ijodiy yondoshish; o’quvchi qiziqishlarini hisobga olish va uni o’quv faoliyati maqsadi sifatida takomillashtira olishni talab etadi. Pedagogik faoliyat ob’ekti – bu inson, shakllanayotgan shahs ruhiy olamining nozik qirralari – aql, hisiyot, idora, ishonch, o’z-o’zini anglash demakdir. Pedagogik faoliyat bo’ektining o’ziga hosligi quyidagilarda namoyon bo’ladi: 1. Inson tabiatining jonsiz bir bo’lagi: emas, balki o’zining takrorlanmas shahsiy hususiyatlariga ega bo’lgan, atroflardagi voqea–hodisalariga nisbatan o’z tushunchalari va munosabatiga ega bo’lgan (jonli) aqlli mavjudot. U pedagogik jarayonning ishtirokchisi, uning o’z maqsadi, motivlari, o’iga hos hulq–atvori bor. Binobarin, pedagogik faoliyat ob’ekti uning sub’ekti hamdir. CHunki u pedagogik ta’sirga nisbatan har hil munosabat bilidirishi mumkin. Zero, bu ta’sirni u o’z ichki dunyosi orqali qabul qiladi. 2. O’qituvchi muntazam o’zgarib, o’sib borayotgan inson bilan ishlaydi. Unga nisbatan qolipga solingan, stereotip hatti–harakatlarni qo’llab bo’lmaydi. Bu juda murakkab jarayon bo’lib, o’qituvchidan doimiy izlanishni talab etadi. 3. O’quvchiga faqat pedagoglargina emas, balki uni o’rab turgan muhit ham turli yo’nalishlarda bevosita ta’sir ko’rsatadi. SHuning uchun pedagogik faoliyat shu ta’sirlarni korrektsiyalashni, ya’ni tarbiyalash, qayta tarbiyalash hamda shahsning o’z–o’zini tarbiyalashini tashkil etishni ham ko’zda tutadi. Umuman zamonaviy pedagogika hamkorlik pedagogikasi bo’lib, u maktabdagi munosabatlarni erkinlashtirishga yo’naltirilgan va o’quvchini faollashtirishga, uni pedagogik jarayonning teng huquqli ishtirokchisiga aylantirishga harakat qiladi.

Sub’ekt – bu tarbiyalanuvchiga ta’sir etuvchilar, ya’ni pedagog, ota–onalar, jamoa. O’quvchiga ta’sir o’tkazuvchi asosiy vosita bu o’qituvchi, uning bilimi va qobiliyati. Agar o’quvchilar o’qituvchi shahsini tushunmasa, uning bilimi va hulq– atvoriga nisbatan tanqidiy munosabatda bo’lishsa, uning hatti–harakatlariga qarshilik ko’rsatadilar. Haqiqiy tarbiyachi o’quvchi shahsiga ijobiy ahloqiy ta’sir ko’rsatadi. Bu esa o’qituvchidan o’zini ahloqiy jihatdan muntazam takomillashtirib borishni talab etadi. Tarbiyaning asosiy vositalari – faoliyatining turli ko’rinishlari bo’lib, o’quvchilar unda bevosita ishtirok etadilar. Bular: mehnat, muloqot, o’qish, o’yin. Masalan, taniqli pedagog A.S.Makorenko tarbiya tizimi markazida ijtimoiy mehnat turgan. Buyuk mutasavvuf olim Bahovuddin Naqshband tarbiya tizimi markazida ham mehnat, hunar turgan. U kishi qo’lidan hech ish kelmaydigan, biror hunari bo’lmagan kishini o’z maktabiga qabul qilmaganlar. Ba’zi pedagoglar ijodiy ish orqali o’quv tarbiya ishlarini tashkil etadilar. Alalhusus, biz pedagogik faoliyatni pedagogik mahoratning doyasi sifatida birma – bir tahlil qilib chiqdik. Haqiqiy o’qituvchi maqsadni aniq belgilab, sub’ektni faollashtirib, vositalarni tanlab turib pedagogik faoliyatning bu komponentlarini boshqara olish lozimligini chuqur anglaydi. Aynan shu o’rinda biz pedagogik mahoratning mohiyatini anglay boshlaymiz. U bizning nazarimizda muntazam shakllantirib, takomillashtirib borilishi lozim bo’lgan butun bir tizim sifatida namoyon bo’ladi. 3. Pedagogik mahorat tizimi Pedagogik mahoratni biz o’qituvchida bo’lishi lozim bo’lgan bir qancha shahsiy sifatlar majmuasi sifatida tushunamiz. Bu shahsiy sifatlar kasbiy faoliyatni yuqori saviyada tashkil etishga imkon beradi. SHunday muhim sifatlarga – o’qituvchi faoliyatining insonparvarligi; uning kasbiy bilimi; pedagogik qobiliyatlari va pedagogik teknikasini kiritish mumkin.

SHu o’rinda quyidagi holatlarni ta’kidlash joiz: birinchidan, pedagogik mahorat shahs ruhiyatidagi o’z–o’zini tashkil etuvchi tizim bo’lib, insonparvar yo’nalganlik bu tizimning asosiy omili bo’lib hizmat qiladi; ikkinchidan kasbiy mahoratni rivojlantirish zaminida (asosida) o’qituvchi hatti–haraktalarining asl mohiyati asoslanganligi, ongliligini belgilaydigan kasbiy bilim yotadi. Yo’nalganlik va kasbiy bilim professional yuqori darajadagi faoliyatning “skelet”i sanalanadi, u o’z–o’zini tashkil etuvchi tizimning yahlitligini ta’minlaydi; uchinchidan, pedagogik qobiliyatlar mahoratning shakllanishini tezlashtiradigan hamirturush bo’lib hisoblanadi; to’rtinchidan, bilim va qobiliyatga tayanadigan pedagogik texnika, u barcha ta’sir vositalarini maqsad bilan bog’lashga hizmat qiladi, shuningdek, pedagogik faoliyat strukturasini muvofiqlashtiradi. SHunday qilib, pedagogik mahorat tizimining to’rt tarkibiy qismi ham o’zaro bog’liq. Ularning o’sishida faqat tashqi ta’sirning o’zigina kifoya emas, ular o’z–o’zini rivojlantirishni ham talab etadi. O’z–o’zini rivojlantirish mahsus bilim va ko’nikmalarga asoslanadi. Muvaffaqiyatning asosiy sharti – bu qobiliyatlar, vositasi esa pedagogik texnikadir. Endi pedagogik mahoratning to’rt elementi to’g’risida batafsil to’htalamiz. 1. O’qituvchi shahsining insonparvarligi. Fikrlar to’qnashuvi va o’z pozitsiyasi uchun kurashni dramma deb hisoblasak, tarbiyachining butun, faoliyati dramalardan iborat. Binobarin, mahorat darajasi qancha yuqori bo’lsa, ziddiyatlar ham shunchalik aniq bo’ladi. CHunki, ijodkor o’qituvchi tomonidan taklif etilgan tizimning yangiligi odatda, eskirgan qarashlarning qarshiligiga uchraydi. “SHahs yo’nalganligi nimalardan iborat?”, - degan savolga psihologiya fani ideallar, qiziqishlar, qadriyatlar deb javob beradi. Ko’raylikchi, bu dramaning boshalanishi emas mi ? O’qituvchi qanday uy– hayol bilan maktabga keladi? “Qoidadon” o’qituvchi “dars o’tish”, dasturni bajarish hayoli bilan maktabga kelyapti. Uning qiziqishi 45 daqiqa mobaynida o’zlashtirishi lozim bo’lagan materiallarga qaratilgan.

YAngi etakchi maktabga yorqin bayralar, marosimlar orzusida kelyapti. Endigina ish boshlagan yosh o’qituvchi ham darsga kelyapti. Uning fikru hayoli o’zining o’qituvchining mavqeini saqlab qolishda. U avvalo yoshlari orasida uncha katta farq bo’lmasa–da o’quvchilar uni o’qituvchi sifatida qabul qilishlari to’g’risida qayg’uradi. Donetsklik o’qituvchi V.F.SHatalov ham darsga kelyapti. Uning maqsadi o’z o’quvchilariga zafarli bilim olishlari uchun ko’maklashish. Ularning hammasi maktabga, bolalar oldiga kelishyapti, lekin ular shahsiy yo’nalganligi asosining o’ziyoq drama(tik). Lekin ularning bu tarzdagi shahsiy taraddudi tarbiyaning asosiy maqsadi – barkamol insonni shakllantirish vazifasiga qanchalik mutanosib. Masalaning muhimligi ana shunda. Har bir o’qituvchi shahsining yo’nalganligi turli hil bo’lib, ularning eng asosiysi, qimmatlilari quyidagilardir: 1) o’ziga nisbatan yo’nalganlik, ya’ni o’z– o’ziga ishonch, “menda bilimli, talabchan, haqiqiy o’qituvchini ko’rishsin”, - degan istakning mavjudligi; 2) pedagogik ta’sir vositalariga yo’lnalaganlik; 4) pedagogik faoliyat maqsadiga yo’nalganlik – insonparvar strategiya, faoliyat ob’ekti va vositalariga nisbatan ijodiy yondashish. Pedagog uchun korrektsiyalangan barcha turdagi yo’nalishlar bilan yo’g’rilgan, maqsadga olib boruvchi asosiy yo’nalish, ya’ni faoliyatni insonparvarlashtirish muhimroqdir. Lekin faqat kelajak oldidagi mas’uliyatni his etish, ongli tirishqoqlik, bolalarga nisbatan cheksiz muhabbat orqaligina o’qituvchining kasbiy mahorati shakllanadi: ”Agar o’qituvchi ham ishiga, ham bolalarga nisbatan muhabbatni o’zida mujasamlashtira olsa”, - degan edi L.N.Tolstoy. Insonparvarlik yo’nalishi yuqori topshiriq sifatida uning kundalik ishidagi muayyan vazifalarni belgilab beradi. Ikki hil vaziyatni taqqoslab ko’ramiz. Birinchi kurs talabasi Ta’lim markazi muzeyiga sayohat olib borayotib, nima uchun aynan shu muzey haqida bolalarga gapirib berishi kerakligini tushuntirishga qiynaladi. Mahoratli usta pedagog esa sayohatdan ko’zlangan bir necha vazifalar hamohangligini ko’ra oladi, ya’ni o’z–o’zini anglashga etaklash, pedagoglik

kasbini egalashlaga targ’ib etish, o’qituvchi mehnatining ichki tomonlarini ko’rsatish va shu orqali bu mashaqqatli kasb egalariga nisabatan cheksiz hurmat hissini uyg’onish va pirovard natijada o’quvchining ijtimoiy rivojlanishning yanada yuqoriroq pilla poyasida tura olishiga ko’maklashish. O’qituvchining insonparvarligi uning faol hatti–harakatlarida namoyon bo’ladi. Lekin shunday vaziyatlar ham yuz berishi mumkin: ertaga o’quvchilar yana pahta yig’im–terimiga chiqishlari kerak. Lekin ular tergan pahtalar bir necha kundan buyon o’lchanmay, olib ketilmay dalada turganligi bois o’quvchilarning ishlagilari kelmay turibdi. O’qituvchi bolalar haqligini bilib tursada, ularga baqirib beradi: ”Siz pahtani terishingiz shart, uni qachon olib ketishlari sizning ishingiz emas”. Agar o’qituvchi pahtani o’z vaqtida o’lchab olib ketilishini ta’minlay olmasa, bolalarga yo’l qo’yilayotganligini ochiq–oydin aytishiga nima halaqit beradi. Ahir o’qituvchi bu ho’jasizlikni bartaraf etish uchun nima qilish mumkinligi to’g’risida bolalar ho’jasilik, beparvolik bilan birgalikda bosh qotirishi mumkinku?! 2. Kasbiy bilim. Usta-mahoratli o’qituvchi kasbiy yo’nalganligining asosida ikki narsa yotadi – o’zi dars beradigan predmeti bilan mashg’ulligi va bolalar bilan muloqot qilishga ehtiyoji. Pedagogik mahoratning fundamental asosi – bu kasbiy bilimdir. O’qituvchining bilimi bir tomondan fanga, ikkinchi tomondan uni o’zlashtiradigan o’quvchilarga qaratiladi. Kasbiy bilim mazmuni esa o’z predmeti nazariyasi va metodikasini pedagogika va psihologiyani yahshi bilish bilan belgilanadi. Kasbiy pedagogik bilimning o’ziga hosligi uning kompleksligidir. U o’qituvchida o’rganilayotgan fanlarni sintez qila olish qobiliyatini talab etadi. Sintezning asosini esa pedagogik topshiriqlarni echish, pedagogik vaziyatlarni tahlil etish, o’zaro hamkorlik vositalarini tanlash tashkil etadi. Har bir alohida pedagogik topshiriqni hal etish jarayonida o’qituvchining pedagogik kasbiy bilimi faollashadi va yagona tizim sifatida namoyon bo’ladi. Kasbiy bilimning kompleksligi, umumlashganligi bilan birga uning shahsiy bo’yoqdorligi ham muhim ahamiyatga ega. IX sinfda adabiyot darsi boryapti. YUsuf hos Hojibning ”Qutadg’u bilig” asari hususidagi o’z fikrlari, uning

tarjimalari undagi qahramonlar haqida ko’p gapirildi. O’quvchilar ham o’z fikrlarini bayon qildilar. Bu suhbatni olib borayotgan o’qituvchi esa biror marta ham ”Menimcha”, “Men o’ylaymanki...” degan so’zlarni aytmadi. Fan, madaniyatning butun zahirasi to’g’risidagi bilim o’qituvchining o’z qiziqishlari va ideallari bilan boyitilsa, uning o’z pozitsiyasi sifatida qabul qilinadi. O’qituvchining mahorati bilimlarni insoniylashtirishda, unga ruh bag’ishlashda namoyon bo’ladi. Zero, bilimlar shunchaki kitoblardan olingan ma’lumotday emas, balki o’zining olamga munosabati tarzida etkazilishi lozim. Pedagogning kasbiy bilimi asosida pedagog tafakkuri – printsip va qoidalar shakllanadi. Ular o’qituvchi hatti–haraktlari, hulq–atvorida namoyon bo’ladi. Bu printsip, qoidalarni har bir o’qituvchi tajribasiga tayangan holda quradi. Lekin faqat kasbiy bilim orqaligina uni anglash va uning qonuniyatlarini ko’ra olish mumkin. “Abadiy doskaga chiqarilgan” – o’qituvchi haqida shunday deyiladi. SHuni ham hisobga olish kerakki, o’qituvchini tayyorlash, kasbga layoqatli bo’lishini ta’minlash juda murakkab jarayon. CHunki kasbiy bilim bir varaqayiga barcha darajalarda teng shakllantirilashi kerak: metodologik (rivojlanishning umumfalsafiy qonuniyatlarni, tarbiya maqsadi, shart-sharoitlarini bilish), nazariy (pedagogika va psihologiyaning qonun–qoidalari, printsiplari, faoliyatning asosiy shakllari va b.), metodik (o’quv–tarbiya jarayonini ko’ra olish darajasi), tehnologik (muayyan sharoitda ta’lim–tarbiyaning amaliy topshiriqlarini hal etish darajasi). Bu ma’lum darajada rivojlangan kasbiy tafakkurni, ya’ni pedagogik maqsadni amalga oshirishga qaratilgan bilimlarni tanlash, tahlil qilish va qayta ishlashni talab etadi. Lekin pedagogik mahoratni egallash kasbiy bilimning o’sish darajasi bilan qat’iy chegaralab qo’yilmaydi. Haqiqatdan ham, oliy dargohda a’lo darajada o’qiydigan talaba pedagogik amaliyotda muvaffaqiyatga erisha olmasligi mumkin. CHunki muvaffaqiyatli faoliyatning alohida hususiyatlari, kasbiy ulg’ayishning stimulyatori – qobiliyatlar mavjud. 3. Padagogik qobiliyatlar. Demak pedagogik mahorat tizimining uchinchi elementi – bu pedagogik qobliyatlardir. Ular pedagogik faoliyat samaradorligini

belgilaydigan psihik jarayonlarning kechishini ko’rsatadi. Pedagogik qobiliyatlar tasnifi bir qancha tadqiqotlarda berilgan. Biz shulardan pedagogik mahoratga olib boradigan eng asosiylarini tanlashimiz kerak. Bu borada olib borilagan ilmiy tadqiqotlarni tahlil etib, qobiliyatlarning olti asosiy turini ajratdik. 1. Komunikativlik. Bu qobiliyat odamlar bilan muloqotga kirisha olish, ularga nisbatan hayrihohlik bilan belgilanadi. 2. Pertseptiv qobiliyatlar. Bu kasbiy ziyraklik, empatiya, pedagogik intutsiya bilan belgilanadi. 3. SHahsiy muvozanat, ya’ni irodaviy ta’sir ko’rsata olish, mantiqiy to’htamga kela olish qobiliyati. 4. Hissiy muvozanat, ya’ni o’zini boshqara olish qobiliyati. 5. Optimistik bashorat qila olish qobiliyati. 6. Ijodkorlik qobiliyati. Kasbiy tayyorgarlik sur’ati, bo’lg’usi pedagog pedagogik faoliyat shakl va usullarini qanchalik chuqur va puhta egallaganligiga qarab uning pedagogik layoqatini bilish mumkin. Fikrimizcha, pedagogik qobiliyatlarni tekshirishni komunikativlikdan, ya’ni muloqotdan boshlangan ma’qul. U muman bu qobiliyat hammada ham bor, lekin u turli darajada namoyon bo’ladi. Agar o’qituvchida komunikativlik darajasi past bo’lsa, bu kasbiy faoliyat muhitining buzilishiga olib keladi, o’quvchi bilan o’zaro hamkorlik qilishga to’siqinlik qiladi. Demak, siz ko’pchilik davrasida bo’lish ehtiyojini sezasizmi, shuni aniqlash kerak. Buni aniqlash uchun ko’pgina qiziqarli metodikalardan foydalanish mumkin. Kommunikativlik faqat muloqotga kirisha olish bilan emas, balki qurilgan muloqotdan qoniqish hissi bilan ham belgilanadi. Bolalar va odamlar bilan muloqot jarayonida hayrihohlik va qanoatlanish ishchanlik hususiyatini saqlashga, ijodiy kayfiyatni oshirishga yordam beradi. O’qituvchining til topa olish qobiliyati pertseptiv qobiliyatlarning rivojlanishiga yordam beradi. Agar o’qituvchi ozgina tashqi belgisidan ham

o’quvchining ichki his–tuyg’ularini anglay olmasa, haqiqiy diqqatdan yuzaki diqqatini ajrata olmasa, hatti–harakatlarning motivlarini tushunmasa, qanday qilib aniq maqsadli bir qarorga kelishi mumkin. Kuzatuvchanlik qobiliyati juda murakkab hususiyat. U faqat eshita olish va ko’ra olish bilangina belgilanmaydi. Kuzatuvchanlik qobiliyati bizning diqqatimiz qaratilgan narsaga nisbatan ortiq qiziqish, aqlning intensiv faoliyati va ahborotlarni qayta ishlay olishida ham namoyon bo’ladi. Biz nimani ko’rishni hohlasak, o’shani ko’ramiz, haqiqiy qiziquvchanlik ana shundan bo shlanadi . Kuzatish bu tahlil, ana shu erdan idrok etilayotgan hodisalarni tushunish uchun o’z-o’zimizga savol bera boshlaymiz. Kuzatuvchanlik va tajriba intuitiv qobiliyatning rivojlanishiga asos bo’ladi. A.S.Makarenko “Pedagogik poema” asarida shunday yozadi: ”Bu paytga kelib mening ko’zim etarli darajada ravshanlashgan edi. Men birinchi qarashdayoq, kishining tashqi belgilari, ovozi, yurishi va yana qandaydir mayda belgilari orqali, balki hatto hididan ham, har bir muayyan holatlarda bu hom ashyodan qanday mahsulot olish mumkinligini deyarli aniq ayta olar edim”. Mahoratli usta–pedagog bo’lish pedagogik jarayonning kechishini, kutilgan qiyinchiliklarni oldnidan anglash, pedagogik sezish qobiliyatiga ega bo’lish demakdir. Bunday qobiliyat, garchi uning shakllanishi qiyin bo’lsada, rivojlantirilishi mumkin. Bu o’rinda V.A.Suhomlinskiyning ”Avvalo bola qalbining hatti–haratlarini tushunish lozim” – degan fikrini keltirish o’rinlidir. Mahoratli usta–pedagogning insonni tushuna olish, ya’ni shahsiy dinamizm qobiliyati bilan o’zaro bog’liqdir. Dinamizm yoki shahsiy muvazanat – bu ishontirish va singdira olish qobiliyati, turli hil ta’sir ko’rsata olishdagi ichki energiyadir. Bunday qobiliyatning yorqin namunasi sifatida novator – pedagoglarning faoliyatini misol keltirish mumkin. Ularning darslari yorqin, pozitsiyalari tashabuskor(lik), so’zlari o’quvchi ongiga singib bora oladi. Bu qobiliyat mazmunini o’rganishning o’ziyoq unga ega bo’lish yo’llarini qo’rsatadi. SHahsiy muvozanat (dinamizm) hissiy muvoazanat (ya’ni ta’sir doirasi, yahshi pedagogning tortish maydoni) qobiliyati bilan bog’liqdir. O’zini tuta olish

va o’zini boshqara olish hissiy muvozanatni yuzaga keltiradi, turli holatda o’zini va vaziyatni boshqara olish imkonini beradi. Optimistik bashorat qila olish qobiliyati boshqa barcha qobiliyatlar bilan birgalikda barkamol shahni shakllantirishda, jamiyat uchun foydali kishilarni tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega. O’qituvchi o’quvchiga nisbatan ”hech qachon...” degan iborani ishlatishga haqqi yo’q. CHunki o’quvchining kelajagini «”Sen hech qachon odam bo’lmaysan”, deb bashorat qilib bo’lmaydi. O’qituvchining bashorati o’quvchini ruhlashtirishi, biror bir aniq maqsadga yo’naltirishi kerak. 4. Pedagogik texnika. Nihoyat pedagogik mahorat tizimining to’rtinchi elementi – o’qituvchi hulq–atvorining tashkiliy shakli, ya’ni pedagogik texnikadir. Hatti-harakat usullarisiz bilim, yo’nalganlik va qobiliyat yuqori natijalarga erishish uchun kafolat bermaydi. Pedagogik texnika ikki hil ko’nikmani – o’z–o’zini boshqara olish hamda pedagogik topshiriqlarni hal etish jarayonida o’zaro hamkorlik qila olish ko’nikmalarini mujassamlashtiradi. Brinchi guruh ko’nikmalariga o’z gavdasini, his–tuyg’alarini, nutq texnikasini boshqarish kirsa, ikkinchi guruh ko’nikmalarga didaktik, tashkilotchilik, aloqaviy ta’sir texnikasiga oid ko’nikmalar kiradi. Pedagogik mahoratni ko’rib o’tilgan elementlari pedagogik faoliyatda bu hodisani sistemaliligini ko’rsatadi. Mahoratning yuqori darajasi butun pedagogik ishning YAngi sifatini belgilaydi; ya’ni kasbiy pozitsiya shakllanadi; bilimlarni oshirib borish o’qituvchi uchun o’z ishini tahlil qila olish, o’z–o’zini rivojlantirish imkonini beradi; qobilyatlarning yuksak darajasi o’qituvchi shahsining yanada yorqin namoyon bo’lishiga olib keladi; pedagogik texnikani takomillashtirish esa bosh maqsadga monand natijalarga erishish imkoniyatini vujudga keltiradi. Pedagogik mahorat mezonlari sifatida quyidagilarni belgilash mumkin; - maqsadga qaratilganlik; ( yo’nalishiga ko’ra ) - mahsuldorlik; (natijaga ko’ra) - samaradorlik; ( tanlangan vositalar) - ijodkorlik: (faoliyat mazmuniga ko’ra)

Mahoratni egallashning bir nechta darajalarini ham ajratish mumkin. Oliy o’quv yurtining vazifasi talabaga pedagogik mahoratni kasbiy tayyorgarlikning boshlang’ich darajasida egallashi uchun ko’maklashishdir, ya’ni yo’nalganlikni shakllantirish, bilim berish, qobiliyatlarini rivojlantirish, texnika bilan qurollantirish.

FОYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. P. Yusupоva. «Maktabgacha tarbiya pedagоgika» «Ukituvchi» T- 1993Y. 2. Muxabbat Rasulоva va «Uchinchi ming yillikning bоlasi» tayanch dasturi.T-2002y. 3. «Bоlalar bоgchasida ta’lim-tarbiya dasturlari» Muminоva, Sоbirоva va bоshkalar. 4. Ye.T.Nedоpekina, A.V. Nikоl’skaya «Maktab busagasida» «Ukituvchi»T- 1971Y.

O'xshashlar

Pedagogik mahorat haqida tushuncha, uning o’qituvchi faoliyatida tutgan o’rni va ahamiyati

Pedagogik faoliyat va pedagogik mahorat

Notiqlik san’ati va pedagogik mahorat

Pedagogik mahorat va muomala madaniyati

Pedagogik mahorat va Pedagogik texnologiyaning muhim elementi