Педагогик хамкорлик хакида тушунча укув машгулотларида хамкорлик педагогикаси) - Pedagogika - Referatlar

Педагогик хамкорлик хакида тушунча укув машгулотларида хамкорлик педагогикаси)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126 KB

Ko'chirib olish

Педагогик ҳамкорлик хақида тушунча (ўқув машғулотларида ҳамкорлик педагогикаси) Режа: 1. Дарсда ўз-ўзини назорат қилиш. 2. Дарсда мустақил ишни ташкил қилиш. 3. Дарсни психологик жиҳатлари ва дарснинг сифати. 4. Дарс шаклининг замонавийлиги. 5. Диалог шаклли ўқитув тизимини ва шахсни ривожлантирувчи дарсни шакллантириш.

Кириш Бугунги кунда Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори бўлган баркамол авлодни маънавий-аҳлоқий жихатдан вояга етказиш давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бири ҳисобланади. “Соғлом авлод” давлат дастури, Комил инсон ғояси, “Ижтимоий ҳимоя йили” каби давлатимиз томонидан амалга оширилаётган йўналишлар фикримизнинг исботидир. Албатта бу ишларни амалга оширишда узлуксиз таълим турлари, айниқса олий таълим ўқув муассасаларининг аҳамияти беқиёсдир. Чунки ушбу масканда таълим олаётган ҳар бир ёш йигит-қиз фақатгина у ёки бу соҳа мутахассислигига эга бўлибгина қолмай, жисмоний ва маънавий жиҳатдан камол топади, жамиятимиз ҳаётида фаол иштирок этади. Ўзининг билими, маънавияти, маданияти билан Ўзбекистон тараққиётининг бош йўли бўлган озод ва обод Ватан учун меҳнат қилади. Албатта бундай улкан вазифаларни амалга оширишда олий таълим ўқув юртларида ўқитиладиган “Педагогик маҳорат” фанининг аҳамияти каттадир. Чунки “Педагогик маҳорат” талаба шахсини маънавий шакллантиришда, миллий истиқлол ғоясига садоқат руҳида тарбиялашда, уларнинг маданиятини ривожланти- ришда муҳим ўрин тутади. Дарҳақиқат, ўқув масканларида, ишлаб чиқариш корхоналарида иш фаолиятини тўғри ташкил этиш ва бошқариш ўқитувчи ёки раҳбарнинг педагогик маҳорати ва педагогик фаолиятига боғлиқ. Ўқитувчи маҳорати-бу бевосита педагогик фаолиятни бошқаришнинг устаси ҳисобланади. Шундай экан, ҳалқимизда ҳар бир ишнинг устаси бўлганидек ўқитувчи ёки раҳбар маҳорати икки баравар усталикни талаб этади. Раҳбар маҳоратида шахс психологиясини, таълим-тарбия жараёнини яхши билиш муҳим ўрин тутади. Чунки маҳоратли ўқитувчи талабаларнинг фанлардан тез ўзлаштириш, мутахассислик касбини тез ўрганишни ташкил этади.

Педагог маҳоратининг хусусиятлари бу аниқ мақсад, объект ва субъект узвийлигини таъминлаш ҳисобланади. Бунда ўқитувчининг асосий мақсади жамият талабидан келиб чиққан ҳолда комил инсонни вояга етказишга қаратилиши ва аниқ вазифаларни белгилаши лозим. Ўқитувчи фаолияти доимо талабалар фаолиятини бошқаришга қаратилган бўлиши керак. Бу жараёнда ўқитувчи маҳорати талаба ёки ўқувчи билан бир қарорга келишини ўргатиши керак. Педагогик маҳоратнинг мақсади шундаки, ўқитувчи мақсади талаба мақсадига айланиши керак. Бунинг учун ўқитувчи ўз ишининг уддасидан чиқиши, ишлашни билиши лозим. Педагог замон билан яшаши, келажакни кўриши керак. Педагог маҳоратининг хусусияти талаба шахсида жамиятнинг вазифаларини, мақсад ва вазифаларни аниқ бажаришида ижодий ёндашиш қобилиятига эга бўлишни шакллантириши лозим. Ўқитувчи маҳоратининг асосий объекти - бу Инсон. Яъни ўқитувчи талабанинг шахсий маънавий хаётини шакллантирувчидир. Бунда ақл, ҳис- туйғу, ирода, ишонч, онг, тафаккур юқори даражада бўлиши лозим. Педагог маҳоратининг объекти қуйидагилардан иборат : 1. Инсон. Инсон-табиатнинг қаттиқ материали эмас. Аксинча, индиви- дуал хусусиятларга эга бўлган, фаол кишидир. У тушунади, фикр қилади, мустақил ишлайди. Педагогик фаолиятнинг объекти бир вақтнинг ўзида субъект бўлиб ҳам ҳисобланади ва бир вақтнинг ўзида фаол иштирокчи бўлиб хизмат қилади. Ўқитувчи талаба шахсига педагогик таъсир этиб ички дунёси билан ёндашади. 2. Ўқитувчи доимо ўзгарувчан, ўсиб борувчи инсон билан мулоқотда бўлади. Албатта бунда шаблон ёки эски харакатларни қўллаб бўлмайди. Бу эса доимо ўқитувчидан ижодий ёндашувни талаб этади. 3. Болага, ўсмирга, талабаларга ўқитувчи билан бирга бутун ўраб турган муҳит таъсир этади. Шунинг учун педагог маҳорати шуни талаб этадики, ўқитувчи ўқувчининг ҳар бир харакатида таъсирчан бўлишида турли муносабатда ёндашиш керак. Яъни ўқувчи ва талаба шахсини тарбиялаш, тарбиявий жараёнини ташкил этиш муҳим аҳамиятга эга. Субъект - яъни

тарбияланувчга таъсир этувчи-педагог, ота-оналар, кенг жамоатчиликдир. Тарбияланувчига таъсир этишнинг асосий қуроли-бу ўқитувчи шахси, унинг билими, малакаси, нутқ маданияти. Тарбиянинг асосий омиллари-меҳнат, мулоқот, ўйин, ўқиш фаолият- ларидир. Педагогик маҳорат – бу: биринчидан, шахснинг структурасида ўз- ўзини бошқариш; иккинчидан, фундаментал билимларини, касб маҳора- тини, мутахассислик малакасини эгаллаш; учинчидан, педагогик қобилият- ларни, маҳоратни такомиллаштиришни тезлаштириш; тўртинчидан, техник билим ва қобилиятларга таяниш, педагогик фаолият мақсадларини бир-бири билан боғлаш кабиларга эришишдир. Шуни айтиш керакки, кейиги йилларда кўпгина нопедагогик олий ўқув юртларида касбий таълим факультетлари вужудга келди. Албатта уларнинг асосий вазифалари хар бир талабани ўз мутахассислиги бўйича фан асосларини чуқур эгаллашини таъминлаш билан бирга, уларда педагогик маҳорат ҳақида билим, кўникма ва малакаларни шакллантиришига қаратилган. Чунки, улар келажакда ўз мутахассислиги бўйича касб-ҳунар таълими коллежларида ўқувчиларга таълим берадилар. Шунинг учун ҳам нопедагогик олий ўқув юртлари талабаларида “Педагогик маҳорат” фанини ўқитилиши муҳим аҳамиятга эга. Ушбу фанни ўрганиш жараёнида талабалар коллежларда ўқитувчи бўлиб ишлаш маҳорати ҳақида дастлабки кўникмаларга эга бўладилар. Педагогик амалиёт жараёнида эса уни тажрибада янада такомиллаштирадилар. Шунинг учун хам ушбу маъруза матнида “Педагогик маҳорат” фанининг мазмуни, шакл ва услублари, йўналишлари ўз ифодасини топган. Ушбу маъруза матнини тайёрлашда Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Абдуғаниевич Каримовнинг таълим-тарбия ҳақидаги ғоялари, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”, “Таълим тўғрисида”ги Қонун, халқ педагогика, педагогика тарихи ва назариясига оид илмий тадқиқот ишлари, ўқув қўлланмалари,

дасрликларидан, педагог олимларнинг тайёрлаган маъруза матнларидан фойдаланилди. Ушбу маъруза матнидан нопедагогик олий ўқув юртлари талабалирини “Педагогик маҳорат” фанини ўқитишда, шунингдек касб-ҳунар коллеж- ларида таълим-тарбия жараёнини такомиллаштиришда кенг фойдаланиш мумкин. Одам бир қанча билимлар, кўникмалар ва малакалар соҳиби бўлгани билан у ҳаётда ўз ўрнини тополмаслиги, шахс сифатида шакллана билмас- лиги мумкин. Ҳозирги кунда таълим жараёни кўпинча олдингилардек, яъни оммавий тусда олиб борилади. Бу таълим жараёни ўқувчилар томонидан билим, иқтидор ва кўникмалари, шакллантиришга қаратилади. Тарбия эса, одам тарбияланганлигининг мезони сифатида шахсий хислатларни шакллантириш билан боғлиқ. Шунинг учун ҳам айрим мутахассислар билим даражаси уддабуронлиги билан юқори туради, лекин тарбияланганлик маданияти, одамларга муносабати каби хислатлари шаклланмаган бўлади. Ёки айрим талабалар математика, физика, химия каби предметларни осонгина ўзлаштиришади, лекин характери, шахсий парасот, ёмон кийиниб, шахсий гигиена қоидаларига риоя қилмаслиги оқибатида салбий жиҳатлари купайиб кетади. Ишлаб чиқаришда шундай холлар бўлиши мумкин – ходим хизмат вазифасини бекамикўз ўтайди, одамлар билан муомаласида ўзини кўрсатади, аммо нияти бузуқ, алдоқчи, бадфеъл бўлиши мумкин. Яъни таълимлик билан тарбияланганлик иккаласи бир-бирига бирмунча алоқадор бўлиши билан бирга бошқа - бошқа ҳамдир. Тарбиявий жараённинг ўзига хос хусусиятлари: - тарбиянинг шахснинг шаклланиши ва ривожланишидаги роли; - тарбиянинг тушунганлик категориялари; - т арбиявий иш ма ъ носини аниқлаш; - т арбия истакларини таснифлаш;

- ў қувчиларнинг шахсий хислатларини шакллантириш, олиб бориладиган тарбиявий ишларни тадқиқ от этиш; Бу жараёнларни ёритиш давомида таълим ва тарбия бир-бирига уйғун - лашиб кетганлигини, бир-бирини боғлайдиган жуда нозик , айрим ҳ олларда жуда ингичка кўприкларнинг айримлари ҳақида тўхталиб ўтамиз. Та ъ лим ва тарбия жараёнларнинг ажралмас қисмларидан бири - таълим мазмуни ва шахсий хислатларни тарбиялаш . Уш бу мазмун шахс тафаккурини янги ижтимоий иқтисодий шароитларига уйғунлаштириш ва янада янги юқори босқичлар г а ривожлантириш, а х лоқий хислатларни шакллантириш имконини беради. Булардан ташқари, ўқув - тарбия тизим идаги ўқув, ижтимоий фойдали ва унумли меҳнат, эстетика, та ъ лим воситалари , меҳнат, эстетик ва жисмоний тарбияни амалга ошириш имкониятлар и ни беради. Ўқувчиларнинг ўқитувчи билан мулоқати, ўқувчиларнинг дарс жараё - нида суб ъ ект сифатидаги актив фаолияти, ўқитувчининг ўқувчилар шахсини шаклланишига ижобий та ъ сир эта олиши бундай имкониятларнинг яна бир қиррасидир. Шакл ва мазмун жиҳатларидан та ъ лим ва тарбия методлари чамбарчас боғланиб кетган. Юқорида келтирилган далиллар яна бир маротаба та ъ лим билан тарбиянинг ажралмас жараён эканлигини ўқувчиларнинг атроф муҳитга, фан қонуниятларига, а х лоқ, одоб қоидаларига муносабати бевосита ўқув жараё - нида бошланиб дарсдан ва дарс дан ташқари фаолиятларида давом этишини кўрсатади. Муносабатлар ш акл ва мазмун жиҳатидан жуда ҳам турли-тумандир. Шулардан бири – шахснинг ижтимоий муносабатлари , ўқувчилар одоби, а х лоқига ижт и моий йўналиш беришга, тафаккурининг янада камол топишига йўл очади.

Муносабатларнинг катта бир гуруҳи а х лоқий хислатларни шакллан - тириш билан боғлиқ. Эстетик муносабатлар сан ъ атни севиш, сан ъ ат бўйича ижод қилишга интилиш хиссиётларини шакллантириш билан алоқадордир. Ўқувчининг ш ахсий жисмоний маданияти , унинг жисмоний тарбия дарсларида ва ўз устида, турли спорт секцияларида шуғулланишлари жараёнида шакл лана ди. Демократик жамиятда ўқувчи лар, умуман, ҳар бир инсон эркин фикрлайдиган этиб тарбияланади. Агар ўқувчи лар эркин фикрлашни ўрган - маса, берилган таълим самараси сў ст бўлиши муқаррар. Албатта билим керак. Аммо билим ўз йўлига. Мустақил фикрлаш ҳам катта бойликдир. Билим жараёнида инсонда муайян фаолият билан бирга ички руҳий фаолият ҳам юз беради. Бу фаолият шахснинг руҳий ривожланишига олиб келади. Хўш таълим бирламчими ривожланиш бирламчими? Бу саволга кўпчилик психолог олимлар жавоб беришга харакат қилишган. Кўпчилик олимларнинг фикрича таълим бирламчи, ривожланиш иккиламчи, я ъ ни ҳар қандай ривожланиш м аълум даражада тўпланган билимларга асосланади. Билимлар мажмуаси – та ъ лим ҳажм и жиҳатидан кенгая боради. Сифат жиҳати яхшиланиши натижасида ривожланиш ҳам шунга узвий боғлиқ равишда рўй беради. Албатта, бу икки қирра орасида ҳам узвий боғланиш мавжуд. Та ъ лим жараёнида одам меҳнат қуролларидан фойдаланиш кўникмаларини эгаллаб олади. Ўз-ўзидан м аълумки, кишиларнинг таълим мобайнида намоён бўладиган ижтимоий муносабатлари уларнинг руҳий фаолиятлари ни ривожланишига олиб келади. Ўзбек педагогик психологиясининг ўзига хос томонларидан бири бурчларни шакллантиришга фаол йўналтирилган л и к дир. Ривожланишни ҳисобга олади ган , уни та ъ минлайдиган таълим тизимини тузиш ўзбек миллий педагогикасининг асосий принципларидан ҳисобланади. Та ъ лим ривожланишининг бугунги даражасига эмас, балки ундан бир қанча даража юқори бўлган, ўқувчи ўқитувчининг раҳбарлиги остида етиши

бўлган ривожланиш даражасига асосланиши лозим. Педагогик психология - нинг яна бир муҳим томони ҳар бир ёш давр учун ўзига хос ўқув меҳнат фаолиятини белгилашдир. Мактабгача ёшдагилар учун билим жараёни асосан яккама-якка ва жамоа бўлиб амалга ошириладиган ўйин орқали, бошланғич синф ўқувчилари учун ўйин билан биргаликда ўрганиш, ўрта синф ўқувчилари учун ўқув меҳнати, ижтимоий фойдали унумли меҳнат, бадиий сан ъ ат ижодкорлиги билан боғлиқ бўлган хунармандчилик меҳнати, жисмоний зўриқишни талаб қиладиган ўқув ишлаб чиқариш меҳнатларини уюштириш мумкин. Ўрта синф ўқувчилари етарли даражада актив, мулоқатга мухтож ўқув дастурини эгаллашда бирмунча фаоллик кўрсатадилар. Юқори синф ўқувчилари и шида а х лоқий фикрлар бирмунча мустақил, ўз-ўзини баҳолаш ва ўз-ўзини тарбиялаш, ўзини назорат қилиш элементлари шаклланиб ва аксарият ҳ олларда ривожланиб боради. Юқори синф ўқувчилари ёшида касбга қизиқувчанлик, касб танлаш билан боғлиқ ўқув фаолияти етакчи ўринни эгаллайди. Шахснинг ривожланишида ўқув, ақлий меҳнат, ижодиёти билан бирга мулоқат фаолияти ҳам алоҳида ўрин тутади. Мулоқат билимларни ўзл а штириш учун шарт-шароит яратади, билиш жараёнини фаол лаштиради. Билиш фаолиятини фаол лаштиришда мулоқат турлари кўп . Бўлар радио, телевидение, комп ь ютер орқали ўтказиладиган мулоқат турларига бўлинади. Буларни ичида оғзаки мулоқ о тнинг ўзига хос устунликлари мавжуд. Биринчидан - ўқитувчи оғзаки мулоқат учун алоҳида тайёргарлик кўради ва олдиндан унинг мазмунини бойитишга харакат қилади, иккинчидан - мулоқ о т ўқувчиларни доимо сўзлашга тайёр туришини талаб қилади, учинчидан - ўқувчилар бошқа ҳам синфлари, касбдошлари олдида отилиб сўзлашга ўрганадилар, тўртинчидан - ўқувчилар ўз ички фикр мулохазаларини сўзлар орқали мантиқий нутқга айлантириш кўникмасини эгаллай бошлайди лар , бешинчидан - оғзаки мулоқат ўқувчиларда нутқ

маданиятини ўстиради, адабий тўғри сўзлар ишлатишга ўргатади, олтинчидан - оғзаки мулоқат талаффузни етувчанлигини та ъ минлаш учун оғиз бўшлиқларини машқ қилдиради, еттинчидан - оғзаки мулоқат жараёнида сўзлаш давомида фикрлаш к ў никмасини шакллантиради, саккизинчидан - оғзаки мулоқ о т ўқувчиларда ан а литик, де д уктив а л горитмик фикрлаш кўникмаларини шакллантиради, тўққизинчидан - оғзаки мулоқ о т ўқувчиларда шоироналик хислатларини саво д хонликда нутқни дра м малаштириш орқали унинг та ъ сирчанлигини та ъ минлаш кўникмасини шакллантиради , ўнинчидан - оғзаки мулоқ о т ўқувчиларда билим, иқтидор ва кўникмаларнинг шаклланганлик даражасини назорат қилиш функциясини бажаради. Педагогик меҳнатни, я ъ ни таълим-тарбия ишларини тўғри ташкил қилиш фақат иқтисодий жиҳатдан муҳим аҳамиятга эга бўлмай, балки та ъ лим-тарбиянинг сифатини оширишда, уни такомиллаштиришда ҳам катта аҳамиятга моликдир. Фаолиятни тўғри, тежамли ташкил қилиш кишининг ўзи учун ҳам, у билан бирга ишлайдиган кишилар учун ҳам қулайлик туғдиради. Ўқитувчи меҳнатнинг ўзига хослиги унинг кўп қирралиги ва мурак - каблигидир. Шу билан бирга , бу меҳнат ижодий характерга эга, я ъ ни, у фақат янгилик яратиб қолмайди, балки мазмунан ўзгариб ҳам боради. Ҳар бир вазият, ўқувчилар билан муносабатнинг ҳар бир они ўқитувчи - ликда м аълум ма ъ нода бир-бирига ўхшамайди ва такрорланмайди. Ўқитувчи иш кўрадиган соха ўқувчи ҳам жисмоний, ақлий, руҳий жиҳатдан ўзгариб боради. Ўқитувчи меҳнатининг қийин ва мураккаблиги, ўқувчи билан муомала қилишнинг, унга та ъ сир кўрсатишнинг нозиклиги ундан тарбия назариясини, психология фанини чуқур билишини талаб қилади. Ўқитувчи меҳнатининг кўп қирралилиги, уни бажаришга сарфлана - диган вақтда ҳам кўринади. Та ъ лим-тарбияг а сарфланадиган вақтда ҳам

кўринади, таълим-тарбиянинг мураккаблашуви ўқитувчи меҳнатига кетади - ган вақт миқдорининг кўпайиб бориши билан характерланади. Бу эса ўқитувчининг иши ва бўш вақти ўртасидаги чегара тобора йўқолиб боришига сабаб бўлмоқда. Ўқитувчи меҳнатининг яна бир хусусияти доимо ўқувчилар назорати нигоҳи остида амалга оши ри шидир. Ўқитувчи ўқувчиларга таълим тарбия берар экан, унинг фаолияти турлари узлуксиз алмашиниб туради. Маълум дарс т у ри билан олиб бориладиган машғулотларда иккинчи, хатто учинчи бир дарс турининг элементлари бўлиши мумкин. Масалан, коллеж ларимизда энг кўп қўлланиладиган дарс турларидан бири янги билимларни баён қилиш дарсидир. Бу дарс т ў ри қуйидагича тузилади: А) янги билимлар ни баён қилиш; Б) янги билимларни мустаҳкамлаш; В) янги билимлар устида машқ қилиш; Г) янги билимларга боғлиқ ҳ олда уй вазифаларни топ ш ириш. Демак, дарс бошдан оёқ бир дарс тури билан олиб борилмайди, балки шу дарсда янги билимни баён қилиши билан бирга уни мустаҳкамлаш (2 бир дарс тури элементи - савол-жавоб ўтказиш), янги билимлар устида машқ ўтказиш (3 бир дарс тури элементи - масала ва мисоллар ечтириш, грамматик таҳлил, график ишлар олиб бориш), уйга вазифа (бошқа бир дарс элементи - тушунтириш, йўл йўриқлар кўрсатиш ва хоказо) каби бошқа элемент - ларининг бўлиши ҳам мумкин. Шунга қарамай, дарсдан кўзланган мақсад ўқувчиларга янги билим беришга қаратилган бўлса, бутун ди д актик усуллар шунга бўйсундирилади. Шунинг учун ҳам бундай дарс янги билим дарси деб аталади. Ўқувчилар билим, кўникма ва малакаларини баҳолашда буларни мустаҳкамлилигига аввало ҳамма ўқитиш қоидалари тушунарлик, тизимли - лик ва изчиллик, назария билан амалиётнинг боғлиқлиги, кўрсатмалик, ўқувчиларнинг онглилиги ва фаоллилиги қоидаларини амалга ошириш билан

эришилади. Пухта ўзлаштиришнинг муваффақиятли кўп жиҳатдан такрор - лаш ва машқ қилдиришга ҳам боғлиқдир. Та ъ лим тарбия жараёнининг ҳамма томонлари умумсинф ўқувчи - лари жамоасига мос хусусиятларга амал қилган ҳ олда йўлга қўйилади. Бироқ, ҳар бир ўқувчи ўзига хос жисмоний, ақлий, а х лоқий, руҳий ва бошқа хусусиятларга эгаки, бу унинг ўқув фаолиятига катта та ъ сир этади. Синф ўқувчилари жамоасига хос бўлган умумий хусусиятлар, аввало, м аълум синф ўқувчиларининг жисмоний, ақлий ва рухий ривожида намоён бўлади. Таълимнинг муваффақиятли бўлишида ўқувчиларнинг ўзига хос хусусиятларини кузатиш ва ўрганиш ҳамда шу хусусиятга мос муомала қилиши ҳа л қилувчи ўрин эгаллайди. Педагог ўқувчиларни дарсдаги ва амалий машғулотлар жараёнидаги ишини уй вазифаларини бажаришини кузатади, уларнинг билими, ёзма ишлари, ясаган кўргазма материалларини текширади. Дарсдан ташқари вақтларда ўртоқлари ва бошқаларга бўлган муносабати, хў лқи, иродавий сифатларини ўрганади, улар билан суҳбат қилади. Кузатиш жараёнида у ўқувчининг кучли ва ожиз томонларини, унинг қизиқишлари, тафаккури, нутқи, хотираси, диққати, холига мос бўлган хусусиятларни билиб олади, ўқувчиларнинг ҳаётий ва меҳнат қобилиятини ўрганади. Сўст ўзлаштирувчи ларни фан бўйича орқада қолиш сабабларини аниқлайди. Ўқитувчи уларнинг билиб олгандан кейин биринчи навбатда ёмон ҳ олатларнинг та ъ сирига бардош бериш чораларини к у ради. Масалан: ў қувчининг кўриш қобилияти ун ч а яхши бўлмаса ёки ёмон эшитса, уни биринчи қаторга ўтказиш керак. Бу нарса диққати бе к ор бўлган ўқувчиларга ҳам тегишлидир. Бундан ташқари, улардан тез-тез сўраш, уларни ўртоғининг жавобини қайтаришга, тўлдиришга ёки у ҳақда ўз фикрини билдиришга мажбур этиш лозим. Ўқитувчи меҳнатини илмий ташкил этиш. Ҳар қандай меҳнатнинг муваффақияти ва самараси у н и ташкил этишга, бу меҳнатни уюштиришга таъсир, этадиган шарт-шароитларга, фаолиятни

амалга ошириш йўлларига боғлиқ. Демак, ўқитувчи меҳнатини самараси ҳам ўқитувч и уз иши н и қандай ташкил эт и шига ҳамда бунга таъсир этадиган шарт-шароитларни қандайл иг ига боғл и қ. Ҳар қандай меҳнатни бажарувчи шах с ўқитувчи ҳам ўз ишин и ташкил этишга ўзига маъқул бўладиган, ўзи яхши эгаллаган маҳорат билан бажара оладиган услубларни танлайди. Б из илмий техника тараққиёти даврида яшамоқдамиз. Демак, ўз иши мизни ташкил этишимизда ҳам фан техника ютуқларига асослаш керак бўлади. Б у дегани ўқитувчи ҳам, ўз меҳнат фаолияти н и илмий асосда ташкил этиши демакдир. Ўқитувчи меҳнатини илмий ташкил этиш деганда педагоги к жараённи бошқариш учу н педагогика ва психология фанининг энг сўнгги ютуқларидан фойдаланган ҳолда ўз иш ини ижодий ташкил этиб я н гил и клар яратиш ту ш униладн. Ўқитувчи меҳнати уни н г вақти билан боғлиқ бу иш ни муваффақияти вақтдан у н умли фойдала н иш ўзининг имконият л арин и т ўл а ҳисобга олиш, ўқув ва тарбия жараёнида ўзин и намойиш этиш ва ўзининг кимлигини, қандай эканини, нималарга қодир эканини тасдиқлаш билан боғлиқ. Ўқитувчи меҳ н атини илмий ташкил этиш биринчи иавбатда ўзини нг ижодий имкониятларига ишониш демакдир. Ўқитувчи таълим жараё ни- ии тўла тасаввур этиши керак, унинг механизмини, қо н униятларини, ўқувчи ни билиш имкониятларини яхши англаши керак. Меҳнат шах с нинг бир мақсадга йўналтирилган ижтимоий-фойдали фаолияти булиб, у ақл и й, жисмоний куч, зўр ғайратни талаб этади. Меҳнатни илмий асосда ташкил этиш тамойиллари: 1. Режалашт и риш. 3. Бошқариш. 2. Т а шқ ил этиш. 4. Назо р ат қилиш. Ўқитувчи меҳнати - ижодий касблар турига киради. Чунки , шу меҳнат орқали ҳар томонлама етук бўлга н комил инсонн и тарбиялайди. 1. Педагоги к меҳнат предмет и - тирик шах с .

2. Педагогик меҳнат ма қ сади - ҳар томонлама етук бўлга н комил инсоннн тарбиялаш. Педагогик меҳнат иатижа с и ўқувчиларн и му ст ақил ишлай олиши, дар с ларда ўз фикрини билдира олиши, ис б отлай олиши, та ҳ лил қ ила олиш и дир. Педагогик меҳнатнинг моҳияти ва ўзига ҳос ўқит и ш ва тарбиялаш. Ўзига хослиги шундак и : А) икки томонлама таъсир этиши; Б) фақат бир ўқувчи билан эмас, жамоа билан ишлай олиш; В) ўқувчи ва ўқитувчининг бирга фаолияти. Меҳнатни илмий асосда ташкил эт и шда н амоён бўладиган 3 та конкрет белгилар: - в ақтда н имкон қадар самарали фойдалаиши; - м еҳ н ат ва дам олиш учу н яратилган қулай шарт-шароитлардан самарали фойдала н иш, уни ташкил этиш; - б арча имкониятларни ишга солган ҳолда меҳнат қилиш , ҳар томонлама ғамхўрлик қилиш. Қону н ият ва тамойилларни н г бажарилиши ўқитувчи меҳнатининг йўналишига боғлиқ: - и ш тажрибаси ; - ўрганиш ва тушунтириш тажрибаси; - ишлаш учун шароитни яратилиши ва иш жойининг жиҳози. 1-йўналиш . Ўқитувчи касбига оидлари: а) ўз ишига, касбига оид чуқур билимларни эгаллаш; б) давлат томонидан кабул қилинган ҳужжатлар қонунларини билиш; в) педагогика, психология ва хусусий методикани ўрганиш; ғ) ўқувчилар жамоаси ва шахси ҳақидаги билимларни ўрганиш; д) илғор тажрибани ўрганиш ва ўз ишида тадбиқ этиш; е) ўз устида ишлаш ва ўз-ўзини тарбиялаш.

2- йўналиш . Ўз маҳорат элементларини хосил қилиш: а) ўз ишига керакли бўлгаи ва педагогик маҳоратини оширишдаги кўникма ва малакаларни эгаллаш; б ) ўз кучи ва қобилинтини тўғри и шлата ол иш; в) ў з вақтида керакли ва тўғри қарор қабул қили ш . 3 - йўна л иш : а) ишнииг шароити ва коллективдаги маънавий ҳолат; б) ж амоадаги п сихологик ҳолат; в) ижодий ёндашув; г) инсонпарварлик; е) гигиена қоидаларига риоя қилиш; ж) кунни тўғри ташкил этиш. 4- йўналиш - ўқитувчини ўз меҳнатини илмий асосда ташкил этиш учун унда маълум даражада пеагогик фазилатлар бўлиши керак: а) ким билан ишлаётганини аниқ билиши учун улар ҳақидаги тўлиқ маълумотга эга бўлиш; б) ўз хоҳиши ва мақсадини аниқ билиш; в) ўз олдига вазифа қўя олиш; г) к е ракли мазмун, шакл, м е тодлар н и танлай олиш; д) ҳар ишнинг ҳолати н и тахлил кила олиш; е) методик қўл л анмаларни ўрганиш ва уларни тў пл ай олиш; ж) вақтн и тўғри тақ с имлаш. Педагогик меҳнатни илмий ташкил этишда ўқитувчинииг кун тартиби ва иш жойи муҳим роль ўйнайди. Ўқитувчи ўзи учун энг оптимал юқори унум берадиган кун тартибини топа олиши керак. Педагогик меҳнатни илмий ташкил этишда қўйиладиган талабларни И. П. Радченко, Р. Расулова (Ташаузлик олима) томонидан ишлаб чнқилган. Уларнннг тавсиясига кўра

педагогик меҳнатни илмий ташкил этинг энг муҳим талабларни бу асосий режалаштирниш, фаолиятни уюштириш унда қатнашаётганларнинг кучини ягона мақсадга бўйсундириш, рағбатлантириш, оператив назоратни ҳисобга олиш. Шундай қилиб ўқитувчининг кун тартиби унинг фаолияти ва хаётни тартибга солувчи асосдир. У йўқ жойда меҳ н ат унуми ҳам паст бўлади, саломатл и к йў қол иб боради. Натижада ўқитувчи с арф қилга н куч и ни қайта тиклай олмайди, иш қобилияти й ўқолади, оқибатда сифати пасаяди. Демак, илмий асосланган кун тартиби ў қ итувч и ларнииг ўз меҳнатини илмий ташкил э тиш вазифа си ни ҳал этишга куйилга н қ адам бўлади. Педагогик меҳнатни илм ий ташкил этиш шартлар и дан яна бири иш ўрнини тартибга соли ш ва меҳнат шароитини ташкил эти ш дир. Ўқ итувчини нг иш жойи иш жара ё нин и нг бир қисми бўлиб, меҳнат унумининг юқори бўлишига таъсир этади. Ў қитувчини нг шу жойи, хусусияти, педа го гик меҳ н атни н г мазмун и ва хусусияти билан белгиланади. Меҳнат ш аро и ти тушунчаси комплекс ту ш унча. Меҳнатни илмий ташкил этиш тажрибасига м еҳнат шароити дега н да одамнииг меҳнат қилаётган жойи, аниқ вази ят, кўзда тутилади. Яна унга психо-физиологик , ижтимоий, п сихологик ва эсте ти к омиллар ҳам қўшилади. Ў қитувчи меҳнатини илмий ташкил этишнинг тамойиллари: 1-чи тамойили - педагогик меҳнатнинг самараси, мақсад ва фаолият вазифасига кўра билишда ва аниқлай олишдадир. Шундагина шуни илмий ташкил этиш мумкии бўлади. 2-чи тамойили - фаолият услубини белгилаш. 3- чи тамойили - педагогик меҳнатни илмий ташкил этишда техникадан восита сифатида самарали фойдала н иш тушуниладн. Бу тамойил кў н икма ва малакаларни шаклла н тиришга хизмат қиладиган педагогик техника ва техник воситала р йиғиндиси кўзда тутилади. 4- чи тамойили - таълим-тарби я ишин и нг режалаштириш ҳи с обла - нади. Режа таълим-тарбия фаолия т ини тартибга солиш, унинг моделин и яра т иш,

таянч схемаларни топ и ш масалаларидан ташкил т оп ади. Шулар аниқланса, ўкишда ривожланиш, тарбиялаш жараёни енгиллашади. Шуни режалаштирмасдан туриб шах с ни ва жамоа н и ижтимоий жиҳатдан самарали ривожлантириб бўлмайди, бу эса жамиятга ҳам ижтимоий, ҳам и қти с одий зарар келтиради. Педагогик меҳнатни назорат қилиш ва ҳисобга олиш принципи ўқ итувчи ишини му н тазам ва режа ли кузатиб бориш шундан ютуқ ва камчиликларни аниклаш, муҳимларини ажратиб олиш кўзда тутилади. Ҳисобга олиш н и энг мақбул йўли стати ст ик ҳисобга олишдир. Педагогик назорат эса объективлик, омилкорлик, с амара - дорлик, мунтазамлилик ва ошкорал и кни талаб қилади. Ўқитувчи меҳнатини назорат қилиш ва ҳ исобга ол и шнинг м ун тазамлилиги, изчиллилиги қуйидаг и лардан ташкил то п ади: - ўқув материаллари ва тарбияви й тадб и рларга тайёрлан и шни ўзи томонидан назорат қилиниши; - дар с дан ташқар и вақтларда таълим-тарб и яни назорат қилиш ва ўзини кузатиш; - ўқитувчининг дар с дан ташқари вақтни назорат қилиш; - ота-оналар ва жамоатчилик билан бажариладиган и шларни назорат қилиш; - ўз ус т ида ишлаш н и назорат қилиш. Диалог шаклли ўқитув тизимини ва шахсни ривожлантирувчи дарсни шакллантириш Диалог бў мулоқат шакли. Диалогли ўқитишнинг биринчи шарти , бў ўқитувчи ва ўқувчи мулоқотини совутувчи ва тўхтатувчи факторларни олиб ташлашдир. Иккинчи шарт – педагогик фани борасида диалогни ташкил этиш технологиясига эга бўлиши керак, қисман, ундаш ва олиб борувчи диалог шаклларига. Ундаш диалогни классик варианти – алоҳида психологик ҳолат, қарама-қаршилик мавжудлиги ва муаммони тўшиниш билан тавсифланадиган муаммоли вазиятни ўрнатиш. Олиб борувчи диалог шакллари деб, таҳлил этувчи коллектив кўзатув, фронтал (умум-гуруҳий)

мунозара, ёзма мунозара ҳисобланади. Ушбу олиб борувчи диалог дарснинг икки жанрини: дарс – кўзатув ва дарс – муаммолаштиришни белгилашга имкон беради (№1 шаклга варанг). Шакл № 1. Дарс босқичларини ҳамкор фаолияти модели қуйидаги шакл орқали тақдим этиш мумкин (шакл № 2 қаранг). Шакл № 2 . Дарс босқичларини ҳамкор фаолияти модели Босқичлар Дарс - кўзатув Дарс – муаммолаш- тириш Ҳамкор фаолиятга шўнғиш босқичи Педагог орқали ўқув- иларнинг шахсий таж- рибасини долзарблаш- Педагог орқали муам- моли вазиятни дол- зарблаштириш, қарама- Ўзлаштиришни и ндуктив йўли познания Дарс – кўзатув : қисман-аҳтарув услуби ; таҳлил этувчи кўзатув Дарс - муаммолаштириш : тадқиқотли услуб ; муаммолаштириш Шахсий тажриба- ни дол- зарблаш- тириш Кол лек - тив ли кўза- тувлар Натижа- ларни умумлашт ириш Муам- моли вазиятни яратиш Муаммоли вазиятни ҳамкор- ликда ечиш Топилган ҳаракат усулини баҳолаш ва назо- рат этиш

тириш ( ўқиш , ҳаётий ва хакозолар ) қаршиликларни аниқлаш Ҳамкор фаолиятни очиш босқичи Ўқитув материали ўстида к оллектив ли таҳлилий кўзатув Муаммони англаш . Ҳар ҳил вариантларни таклиф этиш, уларни муҳокама этиш , ечиш усулини танлаш Ҳамкор фаолияти натижаларини расмий- лаштириш ва тақдим этиш Кўзатув натижалари- ни умумлаштириш , хулоса , термин, дарс- ликда ифолалаш Танланган усул сама- расини асослаш , ҳара- кат усулини баҳолаш ва назорат этиш Юқорида қайд этилганларга кўра, услуб қуйидаги шаклни амалга оширилишига келтирилади (№ 3 шаклга қаранг). Шакл № 3. Таянч иборалар: дарс, дарс босқичлари, ҳакорлик модели, ўз-ўзини назорат қилиш, мустақил иш, психологик жиҳатлар, сифат, диалог, муносабат, мулоқот. Фойдаланилган адабиётлар:Дарсни ундаш ва олиб борувчи диалог шаклларини қўллаш Дарсни икки жанр ини қўллаш : дарс – кўзатув ва дарс – муаммо- лаштириш Шахсни ривожланти- рувчи дарсни ташкил этиш ва ўтказиш Ўқувчиларни дарсда ўзлаштириш фаоллигларини ошириш шароитлари ва усуллари

1. Турсунов И., Нишоналиев У . Педагогика курси . – Т. : «Ўқитувчи» , 1997. 2. Зарипов К. Ўқитувчилар малакасини оширишда мактаб раҳбарлари - нинг роли. – Т .: «Ўқитувчи» , 1993. 3. Мунавваров А.Қ. Педагогика. – Т.: «Ўқитувчи», 1996. www.ziyonet.uz www.pedagog.uz www.tdpu.uz

O'xshashlar

Педагогик психика хакида тушунча, педагогик техникани шакллантириш усуллари

Нутк устириш методлари ва усуллари

Нутк устириш машгулотлари, уларнинг курилиши

Таълим жараёни яхлит тизим сифатида. Таълим тамойиллари

Таълим беришнинг педагогик назарияси ва методикаси