Қобилият ва қизиқишнинг психологик тавсифи. Иқтидорли болалар психологияси. ўқитувчининг психологик қобилиятлари.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

127 KB

Ko'chirib olish

Қ о билият ва қ изи қ ишнинг психологик тавсифи. И қ тидорли болалар психологияси. ў қ итувчининг психологик қ обилиятлари. Реж а: 1. Қ обилият ва қ изи қ иш ҳ а қ ида умумий тушунча . 2. И қ тидорли болалар психологияси. 3. ў қ итувчининг психологик қ обилиятлари.

Таянч тушунчалар: Қобилиятлар, касбий таълим, малака, кўникма, индивидуал психологик хусусиятлар, «ўзарувчан миқдор», фикрловчи, «ўрта», талант, иқтидорлилик, лаеқат, олий интеллектуал, ақлий ривожланган, индивидуал хусусият, педагогик қобилият,дидактик қобилият, академик қобилият, коммуникатив қобилият, перцептив қобилият, диққатни тақсимлай олиш қобилияти, педагогик хаел. Фойдаланилган адабиетлар : 1. Э.Г.Гозиев. Умумий психология. Тошкент 2002 йил. 2. Э.Г.Гозиев, Ш.В. Азизова. Ташкилий психология. Т. 1999 й. 3. Э.Г.Гозиев, Б.Хасанов. Психология муамолари. Т.1999. 4. Э.Г.Гозиев. Шахс психологияси. 1999. 5. Э.Г.Гозиев Муомала психологияси. 1999. 6. П.С. Эргашев. Мулокот психологияси. Т. 2003 7. Г.К.Туляганова. Дифференциал психофизиология. Т. 1999 8. З.Т.Нышанова. Психик тараккиет дигностикаси. Т. 2004. 9. М.Г.Даветшин, Г.К.Туляганова.Еш даврлари ва педагогик психология. Т. 2000 10. Н.С.Лейтес. Одаренность детей и подростков. Т. 2004 11. Б.Р. Кодиров, К.Б. Кодиров. Касбий ташхис методикалари туплами. Т.2003 12. З.Клычева, А.Хамидова. Жас айырмашылык хам педагогикалык психология. Н. 2003.

1. Қобилиятлар тўғрисида умумий тушунчани вужудга келтириш учун уларга алоқадор омиллар, таркиблар бўйича айрим маълумотлар келтириш мақсадга мувофиқ: а) қобилиятлар шахснинг психологик хусусиятлари эркинлиги; б) мазкур хусусиятларга билим, кўникма, малакалар орттириш боғлиқ; в) ушбу хусусиятларнинг ўзи билим, кўникма ва малакаларга тааллуқли эмасдир. Психологик тадқиқотларнинг кўрсатишича, олий таълис жараёнида ўзлаштириш кўрсаткичи бўйича “ўртамиёна” талаба кейинчалик ижобий томонга ўзгариши, бошқа соҳада юксак натижаларга эришии, ҳатто мутахассисликга ёндош ихтисосликда ўзини кўрсатиши мумикн. Таълим ва ижтимоий турмушда уқувсиз, “яроқсиз” деб баҳоланган инсонлар кейинчалик бирон-бир соҳанинг етакчи мутаххасиси сифатида танилиши мумкин. Шунинг учун билим, кўникма ва малакаларни эгаллаш жараёнида қобилиятлар намоён бўлса да, лекин улар билим, кўникма, малакаларга бевосита тааллуқли эмасдир, худди шу боисдан улар бир-бири билан ўзаро муносабат ва нисбатан нуқтаи назардан таҳлил қилганида қобилиятлар билан билимлар, қобилиятлар билан кўникмалар моҳият, мазмун маъно жиҳатидан бир-биридан тафовут қилади. Ушбу психологик ҳодиса образлироқ қилиб тушунтирилганида, билим, кўникма, малака машқланиш туфайли эгалланиладиган аниқ воқелик деб тасаввур қилинса, қобилиятлар шахснинг руҳий оламидаги ҳали руёбга чиқмаган имкониятидир. Психологиянинг методологик асосининг кўрсатишича, қобилиятлар - имкониятлар тизимидан ташкил топган бўлиб, у ёки бу фаолиятидаги зарурий маҳорат даражаси ҳақиқат ҳисобланади. Психология фани қобилиятлар билан фаолиятнинг муҳим жабҳалари бўлмиш билим, кўникма ва малакаларнинг айнан бир нарса эканлигини рад этар экан, уларнинг бирлигини эътироф қилади. Шунинг учун қобилиятлар фақат фаолиятда руёбга чиқади, лекин шунда ҳам айнан шу қобилиятларсиз амалга оширилиши амри маҳол фаолият кўринишларидагина акс этади, холос.

Қобилиятлар билим, кўникма ва малакаларда акс этмайди, балки уларни эгаллаш динамикасида намоён бўлади. Фаолият учун зарур бўлган билим ва кўникмаларни ўзлаштириш жараёнида юзага чиқадиган фарқлар қобилиятлар тўғрисида мулоҳаза юритиш имконини беради. Демак, шахснинг фаолиятини муваффақиятли амалга ошириш шарти ҳисобланган, билим кўникма ва малакаларни эгаллаш динамикасида юзага чиқадиган фарқларда намоён бўладиган индивидуал психологик хусусияти қобилиятлар дейилади. Ушбу хусуситяни аниқлаш учун баъзи би омилларни таҳлил қилиш мақсадга мувофиқ: а) шахснинг муайян сифатлари йиғиндиси белгиланган вақт оралиғида эгалланган фаолияти талабларига жавоб берса – унда мазкур фаолиятга нисбатан қобилияти мавжудир; б) инсон шундай ҳолатларда фаолият талабига жавоб бера олмаса – психологик сифатлар, яъни қобилиятлар мавжуд эмасдир. Лекин хусусиятли шахс кўникма ва малакаларни эгаллай олмайди, деган маъно англатмайди, бироқ уларни эгаллаш вақти чўзилиб кетади, холос. Шундай қилиб, қобилиятлариндивидуалпсихологик хусусиятлар бўлиши билан бирга: а) уларни шахсларнинг мавжуд бошқа хусусиятларига, ақлий сифатларга, хотира ҳислатларга характер фазилатларига, ҳиссий кечинмаларига ва бошқаларга қарама-қарши қўйиш мумкин эмас; б) шунингдек, қобилиятларни шахснинг мазкур хусусиятлари билан қаторга қўйиш, уларни айнийлаштириш ҳам нуқсонларни келтириб чиқаради. Шуни таъкидлаш жоизки, мулоҳаза билдирилган сифатлардан баъзи бири ёки уларнинг йиғиндиси фаолият талабларига жавоб бера олса ёки уларнинг таъсирида вужудга келса, у ҳолда шахснинг мазкур индивидуал хусусиятларини қобилиятлар деб аташ имконияти туғилади. Психологияда қобилиятлар индивидуал психологик хусуситялар сифатида тавсифланади ва бунинг асосида бир инсоннинг бошқа инсондан тафовутланадиган хислатлари, фазлатлари ётади. Шунинг учун ҳар бир шахсдан бир хил натижа, бир хил сифат кутиш мумикн эмас, чунки инсонлар ўз қобилиятлари бўйича бир-бирларидан муайян даражада фарқ қиладилар.

$Қобилиятларнинг сифат тавсифи шахснинг қайси индивидуал психологик хусусиятлари фаолият муваффақиятининг мажбурий шарти тариқасида хизмат қилишини англатади. Уларнинг миқдор тавсифи эса фаолиятга қўйиладиган талабларни шахс томонидан қай йўсинда бажариш имконияти мавжудлигини билдиради, яъни мазкур инсон бошқа одамларга 3араганда малака, билимлардан нечоғлик тез, енгил, пухта фойдалана олишини номойиш қилади. Қобилият хусусиятларининг сифат жиҳатидан талқин қилинишида, биринчидан, мақсадга турлича йўллар орқали эришишга имкон берувчи “ўзгарувчан миқдор” тўплами тариқасиа, иккинчидан, фаолият муваффақиятини таъминловчи шахснинг индивидуал психологик хислатлари мураккаб мажмуаси кўринишида гавдаланади. Шахснинг қобилиятида мавжуд бўлган ўрнини босиш (компенсатор)лик имконияти кўриш ва эшитишдан маҳрум инсонларни махсус ўқитиш орқали руёбга чиқади. Ҳаётда кўр мусиқачи, артист, шоир, рассом, муҳандис ва бошқа шу каби касб эгалари етишиб чиққанлиги кўп учрайди. Ҳатто эшитиш қобилияти паст ёки умуман йўқлиги ҳам касбий мусиқавий қобилиятнинг ривожланишига кескин ҳалақит бермаслиги мумкин. Қобилиятлар сифатида руёбга чиқадиган психик хислатлар мажмуасининг тузилиши яккол ва алоҳида фаолият талаби билан белгиланганлиги туфайли ҳар қайси турдаги фаолиятлар учун ўзига хос тарзда қўйилиш турган гап. Талантнинг ижтимоий таихий табиий нуқтаи назаридан талқини қобилиятлар тараққиётининг юксак босқичи эканлигидан далолат беради. Талант (юнон talanton қимматбаҳо, ноеб нарса, ирсий, табиий хислат деган маъно англатади.) муайян фаолиятнинг муваффақиятли ва ижодий равишда бажарилишини таъминлайдиган қобилият ҳамда истеъдодлар мажмуасидан (йи\индисидан) иборат индивидуал хусусиятдир. Психологик адабиетларда унга турлича таъриф берилишига қарамай, уларда асосий белгилар таъкидлаб ўтилади, шахсга қандайдир мураккаб меҳнат фаолиятининг муваффақиятли, мустақил ва оригинал тарзда бажариш имконини берадиган қобилиятлар$