O`zbek nasrining ilk manbalari - Pedagogika - Referatlar

O`zbek nasrining ilk manbalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.5 KB

Ko'chirib olish

O` zbek nasrining ilk manbalari Reja: 1. Qa dimgi yozma yodgorliklar. 2. O` rxun-Enasoy yodgorliklarining janr xususiyati va nasrga xos belgilari. 3. Maxmud Qo sh g` ariyning "Devoni lu g` otit turk" asari . 4. Yusuf Xos Hojibning "Qutadg`u bilig" asari. 5. Ahmad Y u gnakiyning "Hibatul-haqoyik" asari.

Bu fan matn ta hl ilining umumiy y o` nalishlari, usullari va uslublari bilan amaliy tanishtiradi. Badiiy asar ta h lili or q ali uning g`oyaviy ma g` zini, estetik q iymatini, badiiy tasvir vositalarini, janr xususiyatlarini bilib olasizlar. Ona tili adabiyot fani bilan bo g` li q . Fanimiz ona tiliga bo g` li q ho lda o` tiladi. CHunki yozuvchi va shoirlarning asarlarini o` rganishda til va adabiy til q oidalarini bilish zarurligini k o` rsatadi. Badiiy matnni poetik tahlil qilish usul va yo`llari to`liq ifodasini topgan ishlar juda kam. O`zbek adabiyoti tarixi qanchalik uzoq asrlarga borib taqalsa,undagi nasr ham shu darajada qadimiydir."Vatanimizning boshqa xalqlari kabi o`zbek xalqi tomonidan yaratilgan madaniy boyliklarni haqiqiy ardoqlash, yig`ish va saqlash, ilmiy o`rganish va targ`ib etish" (Zohidov V.O`zbek adabiyoti tarixidan.T.,1961,3- bet) zarurati nasrimiz tarixini ham chuqur va atroflicha tadqiq qilish masalalarini keltirib chiqaradi. O`zbek xalqining ilk manshalari dastlab xalq og`zaki ijodi bilan bog`lanadi. Xalqimiz tilida ming yillar davomida nasldan naslga, og`izdan og`izga ko`chib yurgan ertaklar,qissalar,shubhasiz o`z ibtidosini (boshlanishini) juda qadim zamonlardan oladi. O`rta Osiyo xalqlarining uzoq tarixga ega bo`lgan adabiyotini o`rganish unda nasrning nazm bilan yonma-yon taraqqiy etib kelganligini ko`rsatadi. Odam yozuvni ixtiro qilganidan boshlab badiiy tafakkur hosilalarini u yoki bu darajada bayon etishga o`rgangan ekan,demak,u boshqa janrlar qatorida nasrga ham murojaat etgan. Afsuski, biz nasrning ana shu ilk namunalariga ega emasmiz.Lekin bu janrning bugun bizga ma`lum namunalari o`rtasida "Avesto", "O`rxun-Enisey yodgorliklari" singari muhim manbalarning mavjudligi O`rta Osiyo xalqlari adabiyotida nasrning o`ziga xos yo`l bosib o`tganligi va rang-barang boyliklarga ega bo`lganini ko`rsatadi. Bizgacha etib kelgan yozuv yodgorliklari bu ajdodlarimizning qadimgi hayoti,urf-odatlari,so`z boyligini ifodalovchi manbalardir.

Mug` tog`i qasrida topilgan sug`d kalendari, Dunxuanda (SHarkni Sintszyan) topilgan sug`d tilidagi ona bilan qiz o`rtasida yozilgan oilaviy xat kabilar shu xarakterda bo`lib,badiiy proza elementlariga ega. Ma`lumki,O`rxun-Enasoy yodgorliklari,O`rta Osiyo xalqlarining VI - VIII asrlarga oid qimmatli yodgorliklari bo`lib,unda qabr toshlariga uyib yozilgan ta`rix,marsiya va turli hujjatlar badiiy ifoda etilgan.Ushbu yodgorliklar qator olimlarning diqqatini tortgan, chuqur tekshirilgan.SHunga qaramay, hanuzgacha uning janr xususiyatlari haqida turlicha fikrlar mavjud.Masalan, V.Jirmunskiy, A.SHcherbak kabi olimlar uni proza yodgorligi deb atasalar, A.Bernshtam, I.Stebleva, A.Qayumov kabi olimlar uni turk xalqlari poeziyasining go`zal namunasi degan xulosaga keldilar. Buni I.Stebleva o`zining shu yozuv tadqiqotiga doir maxsus kitobida asoslashga harakat qiladi: O`rxun asarlarining badiiy tuzilish vositalari majmuasi, ma`nolar paralllelligida ritmlardan ustalik bilan foydalanish, ohangdosh so`zlarni keng ravishda ishlatish, sajlarning yuqori darajali tartibi, kinoya, qochirimlarning xilma-xilligi qadim turk dostonlarini o`z davrining bebaho durdona asarlari deb hisoblashga dalil bo`ladi (Stebleva I. Poeziya tyurkov VI - VIII vekov.M.,1965,s.68). Biz ham I.Steblevaning fikriga qisman qo`shilib, ushbu yodgorlik VI - VIII asr turkiy poeziyasining ayrim elementlari uchrashini inkor etmaymiz. Biroq undagi katta yozuvlarda ,ayniqsa, Kultegin qabr toshlaridagi parchalarda nasrga xos ayrim elementlar-sajning uchrashi kabi holatni "O`rxun-Enasoy yozuvlarida" prozaga oid belgilarning ustun bo`lganidan darak berishini alohida qayd etish lozim. O`zbek xalqi turkiy tilda eng qadimgi davrlarda yaratilgan asarlarga merosxo`rlardan biri bo`lib qolmasdan , O`rta Osiyo va eron territoriyasida arab va fors-tojik tilida maydonga kelgan madaniy yodgorliklarda ham o`z hissasini qo`shadi. Chunki arab tarixchisi Tabariy,Saolibiy, Bal`amiy kabilarning asarlarida O`rta Osiyo xalqlari og`zaki ijodining ko`p namunalari mavjud. Chunonchi, O`rta Osiyo va eron xalqlari orasida eng qadimiy davrlardan boshlab mashhur bo`lgan Kayumars, Siyovush, Jamshid to`g`risidagi afsonalarning mufassal bayoni va

variantlari Tabariyning "Tarixi Tabariy" asarida, shuningdek, shu afsonalarning ayrim variant va xronologiyasi haqida qiziqarli fikrlar Beruniyning "Al osorul- bokiya anal-qarun-ul holiya" kitobida ham ketiriladi (O`zbek adabiyoti tarixi. Besh tomlik.1-tom,T.,1977,24-45-betlar). XI asrning mashhur olimi Mahmud Qoshg`ariyning "Devonu lug`otit turk " asarida keltirilgan maqol, matal, she`riy parchalar qatorida ayrim qissa va afsonalarning izlari ham ko`zga tashlanadi. Mahmud Qoshg`ariy o`z asarlariga xarakteristika berib shunday deydi: "Men shu kitobni maxsus alifbe tartibida hikmatli so`zlar,sajlar,maqollar, rajaz va nasr deb atalgan narsalar bilan bezadim". Asarda Alp ertunga (Afrosiyob), Iskandar kabilar to`g`risidagi mavjud ayrim kichik hajmdagi afsona hamda rivoyatlar keltiriladi. Kichik bir lavha: Iskandar C h inga yaqinlashganda hoqon uning oldiga yosh o`smirlardan iborat bir to`p qo`shin yubormoqchi bo`ladi. Vazir esa kattalardan iborat qo`shin yuborishni ma`qul topadi. Qo`shinlar kechqurun borib Iskandar qo`shini bilan to`qnashib, uning bir askarini o`ldiradilar. Askarning belida lattaga o`ralgan oltin donasi bor edi. Tong otgach, askardagi "oltun qon" ekanini ko`rishadi. Bu kichik lavhani avtor "ucha" (katta), "oltin qon" turkiy so`zlari izohi uchun keltiradi. Aslida esa kichik lavhada o`ziga yarasha mazmun, voqealar bayoni, g`oya mavjud. Shuningdek, XI asr yodgorlidan yana biri Yusuf Xos Hojib "Qudatg`u bilig" asarining muqaddimasida hamd, na`t, kitobning qimmati, nomi, xonga tuhfa etilgani, muallifning taqdirlangani, asarda to`rtta ramziy qahramon - Kuntug`di (adolat), Oyto`ldi (baxt), Ugdulmish (aql), O`zg`urmish (qanoat)ga turkcha nom berilishi va bular o`rtasida munozara, savol-javoblar bo`lib o`tishining nasriy bayon etilishida ham nasr elementlari ko`zga tashlanadi. Qadimgi YUnon tarixchisi Gerodot, Polien, Ktesiy, Xares, Mitilenskiy va boshqalarning tarix kitoblarida saqlanib qolgan "To`maris”, "SHiroq", "Striangey va Zarineya", "Zariadr va Odatida" kabi O`rta Osiyo xalqlari tarixiga oid ayrim namunalar ham bizga nasriy shaklda etib kelgan.

V.V.Bartol`d epik motivlarni adabiy jihatdan qayta ishlash va ularni tarixiy shakllarga bog`lash Axlyuniylar davrida boshlangan, degan fikrni bayon qiladi va u bu fikrni sak malikasi Zarina hamda Midiya SHahzodasi Striangey haqidagi romanga murojaat qilish bilan oydinlashtiradi. Masalan, Xares Mitilenskiy eron eposidagi afsonaviy motivlardan birining saklarda tarqalgan eng dastlabki naqlini, shuningdek, o`n uch asrdan keyin Firdavsiy tomonidan kuylangan ba`zi qaxramonlarning nomlarini yozib qoldirgan. Bu aka-uka Gushtasp va Zariadr hakidagi hikoyadir... Afsuski, Biz nasrimiz tarixi haqida ana shu dastlabki namunalardan boshqa tugal ma`lumot va manbalarga ega emasmiz.

Adabiyotlar: 1. Qadimiy hikmatlar.-T., 1987. 2. A.Qayumov. Qadimiyat obidalari.-T.: Fan, 1993. 3. R.Vohidov. H.Eshonqulov. O`zbek mumtoz adabiyoti tarixi. 1-kitob. Buxoro - 2005.

O'xshashlar

O`zbek badiiy nasrining shakllanish bosqichlari

Yangi bosqichdagi o`zbek dramaturgiyasi

O`zbek tilining asosiy imlo qoydalarini tasdiqlash haqida

Sovet davrida ona (o`zbek) tili ta’limi maqsadi

Mustaqillik davrida ona ( o`zbek ) tili ta’limi maqsadi