Mustаqil ishlаsh vа uni tаkоmillаshtirish mеtоdikasi - Pedagogika - Referatlar

Mustаqil ishlаsh vа uni tаkоmillаshtirish mеtоdikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77.5 KB

Ko'chirib olish

Mustаqil ishlаsh vа uni tаkоmillаshtirish mеtоdikasi Reja: 1. Mustаqil ishlаsh mеtоdlаri vа uning аsоsiy turlаri vа funksiyalаri hаqidа tushunchа. 2. O’qitish jаrаyonidа mustаqil ishlаsh mеtоdlаrini tаnlаsh. 3. Mustаqil ishlаsh mеtоdlаrini tаkоmillаshtirishgа dоir umumiy xulоsаlаr.

Muammoli o’ qitish bu takomillashgan o’ qitish texnologiyasidir. Hozirgi oliy maktabdagi samarador o’qitish texnologiyasi - bu muammoli o’qitishdir. Uning vazifasi faol bilish jarayoniga undash va tafakkurda ilmiy-tadqiqot uslubini shakllantirishdir. Muammoli o’qitish ijodiy, faol shaxs tarbiyasi maqsadlariga mos keladi. Muammoli o’qitish jarayonida talabaning mustaqilligi o’qitishniig reproduktiv shakllariga nisbatan tobora o’sib boradi. Hozirgi psdagogikaga oid adabiyotlarda muammoli o’qitishning turli tarif va tavsiflar bor. Biznpngcha, nisbatan to’liq va aniq t a ’ r i f M.I.Maxmudova tomonidan berilgan bo’lib, unda muammoli o’qitish mantiqiy fikrlar tadbirlari (tahlil, umumlashtirsh) hisobga olingan o’rgatish va dars berish usullarini qo’llash qoidalari va talabalarning tadqiqot faoliyatlari qonuniyatlarining (muammoli vaziyat, bilishga bo’lgan qiziqish va talab...) tizimi sifatida izohlanadi. Muammoli o’qitishning mohiyatini o’qituvchi tomonidan talabalarning o’quv ishlarida muammoli vaziyatni vujudga keltirish va o’quv vazifalarini, muammolarini va savollarini hal qilish orqali yangi bilimlarni o’zlashtirish bo’yicha ularning bilish faoliyatini boshqarish tashkil atadi. Bu esa bilimlarni o’zlashtirishning ilmiy-tadqiqot usulini yuzaga keltiradi. Ma’lumki, o’qitishning har qanday asosida inson faoliyatining muayyan qonuniyatlari, shaxs rivoji va ular negizida shakllangan pedagogik fanning tamoyillari va qotidalari yotadi. Insonning bilish faoliyati jarayonni mantiqiy bilish ziddiyatlarini hal qilishda ob’ektiv konuniyatlari didaktik tamoyillarga tayanadi. O’qitishshshg hozirgi jarayoni tahlili psixolog va pedagoglarning fikrlash muammoli vaziit, kutilgan xayrat va mahliyo bo’lishdan boshlanadi, degan xulosalari haqiqatga yaqin ekanligini ko’rsatadi. O’qitish sharoitida insonning o’sha psixik, emotsional «hissiy holati unga fikrlash va aqliy ishlash uchun o’ziga xos turtki vazifasini bajaradi. Muammoli vaziyat muayyan pedagogik «vositalarda maqsadga muvofiq tashkil etiladigan o’ziga xos o’qitish sharoitida yuzaga keladi. Shuningdek, o’rganilgan mavzular xususiyatlaridan kelib chiqib, bunday vaziyatlarni

yaratishning maxsus usullarini ishlab chiqish zarur. Shunday qilib, o’qitishda muammoli vaziyat shunchaki «fikr yo’lidagi kutilmagan to’siq» bilan bog’langan aqliy mashaqqat holati emas. U bilish maqsadlari maxsus takozo qilgan aqliy taranglik holatidir. Bunday vaziyat negizida avval o’zlashtirilgan bilim izliri aa yangi yuzaga kelgan vazifani hal qilish uchun aqliy va amaliy harakat usullari yotadi. Bunda har qanday mashaqqat muammoli vaziyat bilan bog’liq bo’la bermasligini ta’kidlash o’rinli bo’ladi. Yangi bilimlar avvalgi bilimlar bilan bog’lanmasa, aqliy mashakqat muammoli bo’lmaydi. Bunday mashaqqat aqliy izlanishni kafolatlamaydi. Muammoli vaziyat har qanday fikrlash mashaqqatlaridan farq qilib, unda talaba mashaqqat talab qilgan ob’ekt (tushuncha, fakt)ning unga avval va ayni vaqtda ma’lum bo’lgan vazifa, masala bo’yicha ichki, yashirin aloqalarini anglab etadi. Shuiday qilib, muammoni xosiyatining moxiyati shundaki, u talaba tanish bo’lgan ma’lumotlar va yangi faktlar, hodisalar (qaysiki, ularni tushunishi va tushuntirish uchun avvalgi bilimlar kamlik qiladi) o’rtasidagi znddiyatdir. Ziddiyat bilimlarni ijodiy o’zlashtirish uchun harakatlantiruvchi kuchdir. Muammoli vaziyatning belgilari quyidagilar: • talabaga notanish faktning mavjud bo’lishi; • vazifalarni bajarish uchun ta labaga berilidigan ko’rsatmalar, yuzaga kelgan bilish masha kk atini hal kilishda ularning shaxsi y manfaatdo ligi. Muammol i vaziya t dan chiqa olish hamma vaq t muammoni, ya’ni noma’lum ekanligini, uning nutqiy ifodasi va echimini angla sh bilan bog’la n gan. Muammoli vaznyatning fikriy taxl il qiladigan bo’lsak, mustaqil aql i y faoliyatidir. U talabani intellektual mashaqqat keltirib chiqargan sabablarni tushunishga, unga kirish, muammoni so’z bilan ifodalash, ya’ni faol fikr yuritishni belgilashga olib ksladi. Bu urinda izchillik yorqin ko’rinadi avvalo muammoli vaziyat yuzaga keladi, so’ng o’quv muammosi shakllanadi. O’qitish amaliyotida boshqa variant - o’sha muammo tashqi ko’riiishda muammoli vaziyat yuzaga kelishsha munofiq kelganday bo’ladigan varnant ham uchraydi. Fikrlar, luqmalar nazaray qoidalar ziddiyatlar shaklidagi, savollar

ko’rinishidagi muammoni ifodasi odatda «nimaga» savoliga javob bo’ladigan muammoli vaziyatning mavjudligini aks ettiradi. Muammo uch tarkibiy qismdan iborat: ma’lum (berilgan vazifa asosida), nomalum (ularni topish yaigi bilimlarni shakllantirishga olib keladi) va avvalgi bilimlar (talabalar tajribasi). Ular noma’lumni topishga yo’nalgan qidiruv ishlarini amalga oshirish uchun zarurdir. Avvalo talabaga noma’lum bo’lgan o’quv muammosi vazifasi belgilanadi va bunda uning bajarilish usullari hamda natijasi ham noma’lum bo’ladi, lekin talabalar o’zlaridagi avval egallangan bilim va ko’nikmalarga asoslanib turib kutilgan natija yoki echilish yo’lini izlashga tushadi. Shunday qilib, talabalar biladigan vazifa va uning mustakil hal qilinish usuli o’quv muammosi bo’la olmaydi, ikkinchidan, biror vazifaning echilish usullarini va uni izlash vositalarini bilishmasa ham o’quv muammosi bo’la olmaydi.O’quv muammosining muhim belgilari quyidagilar: • yangi bilimlarni shakllanpshrishga olib keladigan noma’lumning bo’lishi; • talabalarda noma’lumni topish yo’lida talantni amalga oshirshi uchun zarur bo’lgan muayyan bilim zahirasining bo’lishi. O’quv muammosini echish jarayoinda talabalar aqliy faoliyatining muhim bosqichi uning echilish usulini o’ylab topish yoki gipoteza qilish hamda uni asoslashdir. O’quv muammosi muammoli savollar bilan izchil rivojlantirib boriladi va bunda har bir savol uni hal qilinishida bir bosqich bo’lib xizmat qiladi. Muammoning tarkibiy qismlari, malum va nomalumiing o’zaro munosabati xarakteri bilimga bo’lgan ehtiyojni keltirib chiqaradi va faol bilishga bo’lgan izlanishga undaydi. Ta’kidlash joizki, muammoli o’qitishning zaruriy sharti talabalarda uning natijasini izlash jarayoniga bo’lgan ijobiy munosabitni vujudga keltirish hisoblanadi.

Talabalarning muammoli o’qitishdagi ijodiy va qidiruv bilish faoliyati muammoli vaziyat paydo qilinganda talabalar mashg’ulotda muammoni ifodalab berishdan iborat bo’ladi, yani bilishdagi qiyinchiliklarning paydo bo’lishi mohiyatini (ya’ni ushbu damda unga nima ma’lum bo’lsa) so’z bilan ifodalab beradi, so’ngra muammoning echilish usullarini qidiradi va bunda turli taxminlarni olg’a suradi, talabalar haqiqiy deb topgan taxminlardan birini faraz sifatida asos qilib oladi va uni isbotlaydi, izlanish muammo yoki vazifa bajarilgandan so’ng tugallanadi. Shaxs bilish faoliyatining izlanish davrini maxsus sxemalarda ifodalash mumkin: muammoli vaziyat - o’quv muammosi - o’o’uv muammosini echish uchun izlanish - muammoning echilshii. Muammoli o’qitish mashg’ulotlarini tashkil etish va o’tkazishning muhim tomoni shundaki, bunda o’qituvchi uning ham ta’limiy, ham tarbiyaviy funktsiyasini yaxshi anglab olgan bo’lishi talab qilinadi. O’qituvchi hech qachon talabalarga tayyor haqiqatni (echimini) berishi kerak emas, balki ularga bilimlarni olishga turtki berishi, mashg’ulotlarda va hayot faoliyatlarida zarur bo’lgan axborot, voqea, vaqt va hodisalarni ongida qayta ishlashlariga yordam berishi lozim bo’ladi. Muammoli o’qitish bilimlarni ongli va mustahkam o’zlashtirish, atrof- muhitga o’zining faol munosabatini belgilab olishda talabalar bilish faoliyatini jonlantirishda katta imkoniyatlarga ega. Muammoli o’qitishda o’qituvchi talabalarning bilish faoliyatini tashkil etadi, shundagina talabalar fanlarni tahlil qilish asosida mustaqil ravishda intellektual mashaqqatlarni hal qilish, xulosa chiqarish va umumlashtirish, qonuniyatlarni shakllantirish, qo’lga kiritilgan bilimlarni yangi vaziyatga tatbiq etishga intiladi. Ayrim hollarda o’qituvchi talabalarda nafakat qiziqshi uyg’otishi kerak, balki o’quv muammosini o’zi hal qilib qo’ymasligi va boshqa hollarda talabalarning o’quv muammosini echishdaga mustaqil ishlariga rahbarlik qilish lozim, natijada talabalarda bilimlarga mustaqil erishish qobiliyati shakllanadi

hamda gipoteza qo’yish va uni isbotlash orqali yangi aqliy harakat usullarini topadi, bilimlarni bir muammodan boshqa ko’chirish ko’nikmasini hosil qiladi, diqqat va tasavvurlari rivojlanadi. Talabalar muammoli o’qitish jarayonida muammoli vaziyatda o’quv materiallarini idrok qilish orqali bilim va aqliy harakat usullarini o’zlashtirar ekan, o’rganilganlarni mustaqil tahlil qilar ekan, gipotezalar qo’yish va ularni isbotlash orqali o’quv muammolarini shakllantirar ekan, unda talabalarning intellektual faolligi ta’minlanadi.Shunday qilib, muammoli o’qitishning vazifasi talabalar tomonidan bilimlar tizimi va aqliy hamda amaliy faoliyatlari usullarini samarali o’zlashtirishga xamkorlik qilish, ularda yangi vaziyatda olingan bilimlarni ijodiy qo’llash malakasini hosil qilish, bilish, mustahkamlashga o’quv va tarbiya muammolarini hal qilishidir. O’quv jarayonining amaliy tahliliy muammosi o’qitishning o’ziga xosligini belgilash imkoniyatini ochadi. Muammoli o’qitishning mohiyati ta’lim oluvchi tomonidan o’zlashtirilishi lozim bo’lgai axborotlarni o’qituvchining maxsus tashkil qilishidan iboratdir. Muammoli o’qitishni tashkil etishning birinchi sharti o’quv axborotlarining takomillashib borishi tizimidir. Muammoli o’qitishning ikkinchi shartida muammoli o’qitish amalga oshiriladi va unda axborotning o’quv vazifasiga o’tkazilishi vaqtida uni echish usulini tanlash imkoniyati ko’zda tutiladi. Muammoli o’qitishning uchinchi sharti talim oluvchining subektiv mavqei, ularning bilish maqsadlarini anglab etishi va qaror qabul qilishi, masalani hal qilish ia natijani qo’lga kiritish uchun o’zlarining ixtiyorida bo’lgan vositalarni baholay bilishidir. Muammoli o’qitishga asoslangan o’quv mashg’ulotlarini o’tkazish metodikasi unda qo’llanadigan metodlarni asoslab berishni talab qiladi. Bunda: ijodiy, qisman-ijodiy evristik, axborotlarni muammoli bayon qilish, axborotni muammoli boshlash orqali bayon qilish asosiy metodlar hisoblanadi.

Ijodiy metod ta’lim oluvchining ijodiy mustaqilligini to’la amalga oshiradi. Unda talaba o’qituvchining bergan vazifasini bajaradi, ayni vaqtda o’zlari ham o’quv muammosini shakllantiradi, o’zlari mustaqil gipotezani echishga harakat qiladilar, izlanishni amalga oshiradi va pirovard natijaga erishadilar. Shu tariqa ijod metodi qo’llash bilan talabalar faoliyati olimlarning ilmiy-tadqiqot faoliyatiga yaqinlashadi. O’qituvchi faqat talabalarning ilmiy izlanishlariga umumiy rahbarlik qiladi, vazifalar esa ularning mustaqil o’quv-bilish xatti-harakatlarining to’la davriyligiii ko’zda tutadi: yo tahlilgacha axborotlar kelishiladi yoki echilishiga qadar o’quv muammosi qo’yiladi hamda echimlar tekshirib ko’riladi va yangi bilimlar joriy qilinadi. Ijodiy metoddan o’rganilayotgan kursning umumiy asoslarini qamrab olgan eng muhim mavzularni o’tishda foydalanish tavsiya kilinadi. B u esa boshqa barcha materiallar ning tobora ongl i o’zlashtirilishiga olib kelishi lozim. Shuningdek, bunday metodda mashg’ulot o’tkazish uchun o’qituvchi tanlangan bo’lim yoki mavzu talabalarning idrok qilishlariga qulay bo’lishini nazarda tutishi lozim bo’ladi. Ijodiy metod ta’lim oluvchidagi uzoq vaqtni va maxsus sharoit yaratilishini talab qiladi. Talabalarning ijodiy ishlari shakliy jihatdan rang-barangdir. Ular ma’ruza matnini tayyorlash va seminarga tayyorgarlik ko’rish, u yoki bu masalaning nazariy holatini (adabiyotlar bilan birma-bir ishlash, hujjatlarni arxivdan o’rganish) o’rganish, ko’rgazmali qurollar, didakgik materiallar tayyorlash va boshqalardir. Qisman ijodiy metod murakkab muammoni bo’laklarga ajratib, uning qulay masalalarini bosqichma-bosqich aniqlab olishda qo’llanadi va unda hal qilingan har bir bosqich (qadam) masalaning keyingi bosqichini echishda asos bo’lib xizmat qiladi. Bunda talabalar o’quv mummosining qo’yilishida, gipotezani taxmii qilish va isbotlashda faol kirishadilar. Ular faoliyati reproduktiv va ijodiy unsurlarini o’zida qamrab oladi. Bunda o’qitishning qidiruv (izlanish) suhbat, talabalarning javoblari va to’ldirishlariga qo’shimcha qilgan holda o’qituvchining

faktlarini kuzatish va umumlashtirish usullari qo’llanadi. Bu hollarda talabalarning reproduktiv va qidiruv (izlanish) faoliyatining muvofiqligiga muhim ahamiyat kasb etadi. Ular biror bosqichdagi o’quv muammosining mustaqil hal qilishdan to ulardan aksariyati echilgunga qadar kuchli o’zgarib turishi mumknn. Mashg’ulotlarda ijodiy suhbatni qo’llash maqsadga muvofiq topiladi. Talabalar bunday suhbat jarayonida o’zlarida avvaldan mavjud bo’lgan bilimlari, ijodiy faoliyati tajribasiga asoslangan holda o’qituvchi rahbarligida muammoni izlaydi va mustaqil ravishda uning echimini topadlar. Talabalar o’z tashabbuslari bilan savollarga javob beradilar y ok i o’z chiqishlarida turli mulohazalarni bildiradilar, muammoning echilishidagi o’z variantlarini ilgari suradilar, hodisalar o’rtasidagi rang-barang, aloqalar borasida bahslashadilar, boshqalarning fikriga tanqidiy munosabat bildiradilar. Bu jarayonda o’qituvchining talabalarga yordam berish darajasi ularning mashg’ulotlarga tayyorgarlik ko’rish darajasiga bog’liq bo’ladi. Ijodiy suhbatga tayyorlashda o’qituvchining unga o’ta mas’uliyat bilan yondoshishi talab qilinadi. O’qituvchi bunday suhbatga oldindan jiddiy tayyorgarlik ko’rishi lozim: avvaldan shunday savollar o’ylab topishi kerakki, ular talabaning u y o k i bu hodsaning mohiyatini anglab etish va uning echilish yo’llarini bashorat qila olsin. O’qituvchi talabalarning umuman muammoni echish uchun etarli darajada tayyorgarlik ko’rib kelmasligini ham ko’zda tutishi va bunday vaqtda sodda va murakkablashtirib boruvchi qo’shimcha savollarni tayyorlab qo’yishi lozim, bunday savollar orqali talabalar ijodiy hal qilishi shart bo’lgan vazifalarni qismlarga ajratish ham zarur bo’ladi, y a n i muammo kichik muammolarga bo’linadi va muammoli vazifa echiladi. O’qituvchi bunday vaziyatda vazminligini saqlashi, talabalarga tezroq yordam berish, kamchiliginn tuzatish va yanglish fikr bildirganlarga tanbeh berishga shoshilmasligi, balki qo’shimcha savollar bilan o’zlarining xatosini anglashga va to’g’ri qaror qabul qilishga erishish maqsadga muvofiqdir. Ijodiy suhbat davomida kamroq tayyorgarlik ko’rgan, jonli fikr olishuvlarda, shuningdek, indamaslikni xush ko’radigan talabalarga alohida

ahamiyat berish lozim. Bunday talabalarning hulqlarini ko’zda tutgan holda ulardan ham «nido chiqishi»ga erishish maqsadida ular uchun ham avvaldan savollar tayyorlab qo’yish ma’qul bo’ladi. Ijodiy xarakterdagi suhbat o’quv-tadqiqot ishlarining zaruriy bosqichi hisoblanadi. Unda talabalarning o’zida tadqiqot ishlari unsurlari mavjud bo’lgai qisman-ijodiy faoliyatning bajarilishini talab qiladigan muammoli xarakterdagi mantiqiy masalalar diqqatni jalb qiladi.Materialni muammoli bayon qilish. Bunda ijod o’qituvchi tomonidan amalga oshiriladi va tobora faollashtirib boriladi. O’qituvchi yangi materialni bayon qilishda uning echilishini o’zi taminlaydi. Bunda o’qituvchi ziddiyatlarni ta’kidlaydi, uni barchaga eshittirib muhokama qiladi, o’z mulohazalarini bildiradi, haqiqatni faktlar, mantiqiy isbotlar tizimi yordamida asoslaydi. O’qituvchi bu tadbirlarni muvaffaqiyatli amalga oshira olsa, talabalar uning fikrlari borishiga diqqat bilan qo’shilib boradi, muammolarning echilish oqimiga qo’shilib ketadi, birga fikr yuritadi, birga hayajonlanadi, shu tariqa mashg’ulotning qatnashchisiga aylanadi. Bunda o’qituvchi talabaning bilish jarayonini savollar berish, savolga savol berish yo’li bilan boshqaradi va shu orqali auditoriyadagi o’rganilayotgan materiallar bo’yicha ziddiyatlarga diqqatni jalb qiladi va talabalarni o’ylab fikr yuritishga majbur qiladi. O’qituvchi tushunilmagan savolni hal qilishidan oldinoq talabalar o’zlaricha o’z javoblarini tayyorlab qo’yadilar va uni ma’lum muddat o’tgach o’qituvchining fikri va xulosasi bilan taqqoslaydilar. Materialni muammoli bayon qilish axborotni bayon qilishdan tubdan farq qiladi, chunki unda u yoki bu hodisaning belgilari, xossalari, tushunchalari, qoidalari shunchaki tasvirlab beriladi, tayyor xulosalar bayon qilinadi. O’quv axborotlarining muammoli bayoni metodidan foydalanishning boshqa varianti fan taraqqiyoti tarixidagi u yoki bu qonunning olimlar tomonidan kashf etilishi yo’lini yoritib berish bo’lishi ham mumkin. O’quv jarayomida keng tarqalgan metodlardan biri - shartli ravishda o’quv axborotlarining bayonini muammoli boshlash deb nomlanadigan metoddir. Materialni muammoli bayon qilish metodidan bu metod muammoli h a m , faqat

materialni bayon qilish boshidagina yaratilishi bilangina farqlanadi. Keyinchalik material axborot usulida bayon qilinadi. Albatta, bu metod yuqorida talabaning ijodiy izlanish faoliyati, ayniqsa, ijodiy metodida ko’ringan ko’nikmalarni hosil qilishga imkoniyat bermaydi, lekin talabalarning mashg’ulot ibtidosida olgan ilhomlari barcha materialni faol idrok qilishga, unga yuqori qiziqish uyg’otishga bevosita turtki beradi. Yuqoridagi barcha metodlar orasida bu metod o’zin ing oddiyligi bilan ajralib turadi. Muammoli vaziyatni tashkil qilishda quyidagi ehtimol ko’ringan didaktik maqsadlarni hisobga olish zarur: o’ quv materialiga talabalar diqqatini jalb qilish, ularning bilishga bo’lgan qiziqishini uy g’ otish, talabalarning bilish faoliyatini jonlantirish, ularni intellektual zo’riqish mashaqqatlariga olib kelish, talabalar tomonidan egallangan hozirgi bilim, malaka va ko’nikmalar kelajakda yuzaga keladigan bilishga bo’lgan talablarini qondira olmasligini ko’rsata bilish, talabalarga o’quv muammolariii tahlil qilishga, uning echilishidagi eng ratsional yo’llarni aniqlashda yordam berish kerak. O’quv jarayonidagi muammoli vaziyatning bir necha turlari farqlanadi: 1. Talabalar qo’yilgan vazifaning echilish usulini bilmaydilar, muammoli savolga javob berolmaydshtr. 2. Talabalar avval olgan bilimlarini yangi sharoitda foydalanish zaruriyatiga duch keladilar. 3. Vazifaning nazariy jihatdan echilishi mumkin bo’lgan yo’li va tanlangan usulning amaliy jihatdan qo’llash qiyinligi orasida ziddiyat yuz beradi. 4. Vazifaning bajarilishida natijaga amaliy erishish va talabalarda uni nazariy jihatdan asoslashga bilim etishmasligi o’ rtasida ziddiyat yuz beradi. Adabiyotlarda muammoli vaziyat yaratishning quyidagi ko’p uchraydigan usullari qayd qilinadi: • hodisalar, o’rganilayotgan tushunchalar mohiyatini tushuntirish uchun muammoli va zifalar ko’yish; • oli nga n bilimlarning amaliy tadbi qi usullarini topish uchun muammoli vazi fa qo’yish;

• talabalarni hodisalar va harakatlar orasidagi ziddiyatlar va nomuvofiqliklarni tushuntirib berishlariga undash; • ilmiy tushunchalari va hayotiy tasavvurlari orasidagi ziddiyatni keltshrib chiqaradigan fakt va hodisalarni tahlil qilishga undash; • talabalarni fakt, hodisa, xatti-harakatlar, xulosalarni solishtirish, kiyos qilishga undash; • talabalarni go’yo tushunib bo’lmaydigan xarakterdagi va fan tarixida ilmiy muammoning qo’yilishiga sabab bo’lgan faktlar bilan tanishtirish. Muammoli vaziyatni vujudga keltirishning yuqorida keltirilgan usullari uning boshqa variantlariga chek qo’ymaydi. Har bir o’qituvchi o’zining amaliy faoliyatida o’quv materiallari bilan ijodiy ishlash jarayonida uni tashkil qilishniig turli imkoniyatlarini qidirishi va topishi mumkin. Talabalarning fikrlari tobora qiyomiga eta borib, muammoli vaziyat ularda ma’lum h issiy hozirlikni vujudga keltiradi, mustaqil amalga oshirilgan bilish jarayonidan, kashfiyotlardan qoniqish hosil qiladi. Hayratga tushish, tushkunlik yoki shodlik hissiyotlari muammoli vaziyatni to’g’ri tashkil qilish belgilari bo’lib xizmat qiladi. Ma’lumki, yuqori ko’tarinkilik bilimlarni samarali o’zlashtirish, haqiqatni qidirish va unga erishishning muhim omili hisoblanadi. Muammoning murakkabiligi, talabalarning bilim saviyasi va malakasni, ularning ijodiy faolligi ko’nikmalari, didaktik maqsadga yo’nalganligiga qarab muammoli o’qitishda talaba va o’qituvchi o’zaro munosabatlarining turli variantlari bo’lishi mumkin, y a n i muammolilikniig turli sathlari amalda bo’lishi mumkin. Pedagogikaga oid adabiyotlarda asosan muammolilikning uch sathi haqida fikr yuritiladi: Birinchi satxda o’qituvchi o’zi muammoni qo’yadi, uni shakllantiradi va talabalarni mustaqil ravishda uning echilish yo’lini qidirishga yo’naltiradi. Ikkinchi satxda o’qituvchi faqat muammoli vaziyatni vujudga keltiradi, talabalar esa muammoni mustaqil shakllantiradilar va echadilar.

Uchinchp sath - oliy sath bo’lib, unda o’qituvchi shunday qoidani ko’zda tutadi: muayyan muammoni ko’rsatib bermaydi, balki unga talabalarni «ro’baro’» qiladi hamda ularni mustaqil ijodiy faoliyagga yo’naltiradi, ularni boshqaradi va natijani baholaydi. Talabalar esa muammoni mustaqil anglaydilar, uni shakllantiradilar, uning echilish usullarini tadqiq qiladilar. O’quv muammosinipg qo’llashsh jarayonini osonlashtirish uni muayyan tartibga rioya qilishi lozim bo’ladi. Muammoli vazifalarni tashkil qilishdan oldin talabalarning sabab-oqibat aloqalarini o’rnata olish usullarini egallaganligiga ishonch hosil qilish, talabalarning muammoli vaziyatni tahlil qila olish darajasini o’rganish shartdir. Shuningdek, o’qituvchi talabalar e’tiboriga faqat ular uchun qulay bo’lgan muammolarni qo’ymasligi ham mumkindir. Shu bilan birgalikda muammoning echilishi uni to’g’ri qo’ya bilishga ko’p jihatdan bog’liq ekanligini unutmaslik zarur. Bu qoidalarni amalga oshirish avvalo o’quv materialining mazmun xususiyati bilan bog’liqdir. Uning tarkibi va tuzilmasiga qator talablarni qo’yish mumkin. O’quv materiali quyidagi mazmunni qamrab oladi:• yangilik unsurlari (yangi tushunchalar, yangi belgilar, xususiyatlar, noma’lum tushunchalarning jihatlari, yangi aloqalar, harakatlanishning yangi usullari); • faktlar, bilish vazifalari va masalalari, ziddiyatlari ko’rinishidagi materiallarni qamrab olgan ma’lum va yangi bilim o’rtasidagi ziddiyat; • umumpedagogik va didaktik tamoyillarni hisobga olgan pedagogik nazariyaning metodologik asoslari materialni mavzuga muvofiq bayon qilshi. Shuni ta’kidlash lozimki, o’qitish jarayoni faqat «muammoli» yoki «nomuammoli» metodlar yordamidagina amalga oshmaydi, balki uning samarali borishi uchun xilma xil metodlarni qo’llash maqsadga muvofiqdir. O’qituvchi mashg’ulotning maqsadi, o’quv materiallarining mazmunini to’plash, auditoriyada qatnashgan talabalarning xarakteri, ularning tayyorgarlik darajasini hisobga olgan holda ularni tinglash hamda birini ikkinchisi bilan bog’lashni amalga oshiradi.

Shundagina o’quv jarayonining yuqori samaradorligi ta’minlanadi. Shuningdek, muammoli o’qitishning samaradorligi ko’p jihatlardan talabalarning ijodiy faoliyatga, muammoni ifodalash va echishga bo’lgan tayyorgarligiga bog’liq bo’ladi. Ularni ijodiy faoliyatga jalb qilishda muammolilik bayonidan asta-sekin tadqiqot ishlariga o’tish, muammoli o’qitishning barcha metodlari zanjirida asta- sekin oddiydan murakkabga o’tish tavsiya etiladi. Agar o’rganilayotgan kursning (bo’lim, mavzuning) mohiyatini, ulardan foydalanishning zarur metodik materiallari va qoidalarini talabalar bilmasa va anglamasa, o’qituvchi ularning ijodiy faoliyatini tashkil eta olmaydi. Demak, muammoli o’qitish etarli darajada samarali bo’lishi uchun u yaxlit o’quv-tarbiya jarayoniniig uzviy qismi bo’lishi kerak. Muammoli lektsiyalar o’tkazish jarayonida talabalarda ijodiy faoliyatga zarur bo’lgan motivlar, qimmatli yo’l-yo’riqlar va yo’llanmalarning shakllanganligi muhim o’rin egallaydi. Ta’kidalash joizki, o’quv faoliyati motivlarining doirasi juda ko’p motivlar yig’indisi bo’lsa-da, ulardan ikki guruhi belgilovchi hisoblanadi. To’rtinchi guru h ga maxsus motivlar t alluqli. Ular talabalar tomonidan barcha hayotiy ehtiyojlarni chuqur anglash, mutaxassis bo’lib etishishi uchun bilimlarni egallashning ijtimoiy zarurlngini tushunishni qamrab oladi. Bu guruh motivlarini o’qituvchi kursning amaliy xarakteri va kasbiy yo’nalganligini namoyish qilish orqali talabalarning tushunchalarini amalda qo’llash orqali kuchaytirish mumkin. Ikkinchi guruh motivlari o’quv fanlari va bilishga bo’lgan qiziqish bilan bog’langan. Bu guruh motivlari mohiyatini o’qituvchi talabalardagi o’quv fanlariga bo’lgan qiziqishni bilish to’g’risidagi bilimlarni shakllantirish orqali kuchaytirish mumkin. Buning uchun lektsiya jarasnida xatti-harakatlarning namunaviy usullari, tushunchalar tizimining mantiqiy usullari, aniqlanmalar, hislatlar va boshqa isbotlovchi qurilmalariniig «tushunchalar asosida xulosalar» xatti-harakatlari shakllanishining didaktik qimmatini belgilovchi o’quv materialiga urg’u beriladi.

Talabalarda yuqorida bayon qilingan malakalarni shakllantirish uchun lektsiyani o’tkazish uchun shunday tayyorgarlik ko’rish ko’zda tutilishi kerakki, ular tayyor bilimlarni chaqqonlik bilan harakat usullariga aylantira olsin. Bu didaktik maqsadga erishish uchun talabalarning echimlarni qanday shakllantirishlariga, u y o k i bu ifoda qaysi talablar asosida qoniqtirilayotganiga, dastlabki omil, argumentlar, xulosalarga diqqatni jalb qilish lozim. O’qitishning bu mstodini lektsiya o’qishning axborot - tasviriy yondashuvdan qisman ijodiy va ijodiy metodga o’tish orqali amalga oshirish mumkin, ular talabalarda lektsiyaning turli bosqichlarida va sharoitlarida muayyan bilish mashaqqatlarini tug’diradiki, ular o’qitish jarayonida avval shakllangan bilim va ko’nikmalarni joriy etish hamda qayta ishlash asosida muvaffaqiyatli hal kilinadi. Talabalarni ijodiy faoliyatga tayyorlash tizimida o’qituvchining lektsiya jarayonida ularga e’tibor qaratish, o’quv-bilish faoliyatiga mos ko’rsatmalarni bera olishi muhim ahamiyatga ega. Shu maqsadda lektsiyada o’quv fani mazmunining umumiy-ta’limiy qimmatini isbotlash bilan birga uning shaxs intellekti, dunyoqarashi, bilimlarni tasniflash va ko’llash usullari, ulardan tejamli foydalanish hamda to’g’ri baholay olish tarbiyasiga ta’sir etishni ham isbotlash lozim bo’ladi. Shuningdek, bunday eksperiment (amaliyot), egallangan bilimlar, fikrlarni (hukmlarni) ko’rish usullarining haqiqiyligini tasdiqlashga qaratilganligi ta’kidlanishi lozim. O’quv mashg’ulotlarining bunday borishi talabalarda ilmiy- nazariy tadqiqot va eksperiment o’tkazish malakasini shakllantiradi, bu bilan ular ilmiy ijod kengligiga, ishchanlik muloqotiga chiqadi, tadqiqotning bosqichlarini rejalashtiradi, uning maqsad va vazifalarini ifodalaydi, metodikasini ishlab chiqadi. Muammoli o’qitishning talablar darajasidagi sifatini ta’minlash, talabalar tomonidan o’zlashtirilgan axborotlar bo’yicha bilimlarni chuqurlashtirish va kengaytirish maqsadida seminarlar o’tkazish mumkin.

Ma’lumki, bunday seminar o’tkazishning dastlabki maqsadi ma’ruza yoki axborotni jamoa bo’lib muhokama qilishdir. Seminarning samaradorligi albatta talabalarni unga tayyorlash sifatiga bog’liq. Ayniqsa, ma’ruza va axborot tayyorlayotgan talabalar bilan ishlash muhim ahamiyatga aga.АDАBIYOTLАR: 1. Kаrimоv IА Bаrkаmоl аvlоd — O’zbеkistоn tаrаkkiyotining pоydеvоri. T. 1997. 2. Kаrimоv I.А. Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi. T. 1997. 3. "O’zbеkistоn Rеspublikаsi Tа`lim to’g’risidа"gi Qоnuii.1997. 4. G’аybullаеv N.R., Yodgоrоv R., Jdаrkin L.P., Tоshmurоdоvа K... Mаmаtqulоvа R. vа bоshqаlаr. Pеdаgоgikа. "Univеrsitеt", 1999. 5. G’аybullаеv N.R. Yodgоrоv R., Jdаrkin L.P., Tоshmurоdоvа Q.А., Mаmаtqulоvа R. vа bоshqаlаr. Pеdаgоgikа (Bаrchа bаkаlаvr yo’nаldshlаri uchun). 2000. 6.Inоg’оmоv R., Tоshmurоdоvа Q. Pеdаgоgаkа fаni XXI аsrdа. T. 2000. "Yangi аsr аvlоdi" nаshriyoti.

O'xshashlar

XXI аsr pеdаgоgikа fаni

Bo`lg`usi o`qituvchining o`quv fаоliyatini bоshqаrish

Ijtimоiy pеdаgоgikа fаn sifаtidа

Tа’lim jаrаyonini bоshqаrish nаzаriyalаri

O’zbеkistоndа оliy, оliy o’quv yurtidаn kеyingi tа`lim