Маъруза ва унга куйиладиган талаблар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118.5 KB

Ko'chirib olish

Маъруза ва унга қўйиладиган талаблар Режа: 1. Маъруза ва унга қўйиладиган асосий талаблар. 2. Маърузанинг турлари ва уларнинг вазифалари. 3. Маърузани баён қилиш услублари . 4. Маъруза матнини тайёрлаш.

Келинг, узимизни мактабда укиган пайтимизни ёки талабалик йилларини куз унгимизга келтирайлик. Август ойининг охири, укув йилининг бошланишида энг кизиктирган савол, кандай фанлар утилади ва кимлар дарс утади? Танаффусда, дарсдан кейин узимиздан кура юкори синф укувчилари ёки юкори курс талабаларидан дарров сураганмиз, хамда сухбатга тушиб кетганмиз, кайси укитувчи кандай дарс беради, кандай талаблар куяди. Кайси укитувчи берган дарс тушунарли, кайси гурухни омади бор экан, аксинча, кайси укитувчи утган дарслар халигача жумбок. Нима сабабдан бир укитувчи билдирган фикрларини тезда илгаб олиш мумкин, бошкаси билан аксинча. Иккинчиси ниманидир нотугри килгандир? Унинг сабабларини маърузага тайёрланиш ва уни тахлил килиш асосида куриб чикишга харакат киламиз. Маъруза (арабча, лекция (лот. lectio) – укиш) – укув материали, бирор масала, мавзу кабиларнинг изчил, маълум бир тизимга солинган баёнидир. Узбек тилида араб тилидан кириб узлаштирилган маъруза сузи кулланилади. Маъруза укув жараёнининг асосий бугини, олий укув юртларида дарс беришнинг асосий шаклидан бири. У талабаларнинг дуне карашини шакллантиришда катта рол уйнайди. Маърузада мавзунинг асосий саволлари кетма-кетлик асосида ёритилади. Иктисодиёт назарияси фанидан укиладиган маъруза факатгина иктисодий ривожланишнинг асосий конуниятларини очиб беришгина эмас, фаннинг сунгги ютукларидан фойдаланилган холда амалиётла кандай ахамиятга эга эканлигини, хаётда реал муаммоларни ечишдаги ахамиятини хам курсатиши керак. Маъруза илмий характерга эга булиши, турли назарий йуналишлар, илмий мактабларнинг асосий гояларини талабалар онгига етказиши ва олган билимини ишончга айлантириши керак.

Хар кандай маърузанинг энг зарур шарти аудитория билан контактга киришишдир. Маърузани кутаринки рух билан укиш керак. Маъруза укиш энг аввало, унга тайёрланишдан бошланади. Бунинг учун биринчи навбатда маъруза мавзуси буйича адабиётлар танлаш, хамда улар билан танишиб чикиш керак. Олий укув юртида укитиладиган маърузалар уз функциясига кура куйидаги турларга булинади:  кириш маърузаси;  якунловчи маъруза;  мавзулар буйича муаммоли маъруза;  йул-йурик курсатадиган маъруза;  обзорли маъруза. Маърузаларнинг турларидан катъий назар барчасини функциясига кура муаммоли маъруза тарзида укиш мумкин. Кириш маърузаси маълум бир мавзуни ёки муаммони урганишга багишланган маъруза булиб, унда анна шу масала, муаммолар хакидаги фикрлар, уларнинг ижобий томонлари, камчиликлари, ечилмаган муаммолар курсатилади. Якунловчи маъруза маълум бир мавзу муаммони, ёки фанни урганиб чикиб, унинг якуни буйича утказиладиган маърузадир. Йул-йурик курсатувчи маъруза талабаларга мустакил ишлашни ургатишга каратилган маъруза булиб, унда купрок методик маслахатлар берилади. Тавсия килинадиган адабиётлар уларни мустакил укиш, улар устида ишлаш жараёнида диккат каратиш лозим булган масалалар курсатилади. Обзорли маъруза у ёки бу муаммо, мавзу ёки маълум бир тизимга солинган саволларни маълум бир мантикий алокадорликда баён килишга каратилган маъруза булиб, купинча олий укув юртларида одатда якуний назорат ёки имтихонлар олдидан утказилади. (Нуриддинов Б. «Касб

таълими ўқитувчилари малакасини оширишда фаол ўқитиш методларидан фойдаланишнинг илмий педагогик асослари». номзодлик диссертацияси. Т.,2002.) Маъруза талабалар билан мулокотда булишнинг алохида шакли булиб, уни бошка хеч кандай укув шакли билан алмаштириб булмайди. Маърузанинг олдига куйиладиган максад хар хил булиб, бу максад максимал даражада амалга ошиши учун, унинг функцияларига ахамият бериш керак. Маърузанинг функциялари: 1. Профессионал таълим бери шва дунёкарашни шакллантириш. 2. Талабаларга тарбиявий таъсир курсатиш. Уларни ахлокий, маънавий жихатдан баркамол булиши, мехнатга муносабати, социал-психологик хислатларини шакллантириш. 3. Билим бериш, урганаётган фани буйича ахборот олиш, олган ахбороти асосида тадкикот утказиб, хулоса чикаришга ургатиш. Касбий таълим услубиёти тафаккурда эришилган ютукларни назарда тутган холда асосий методологик муаммоларнинг баёни ечими билан биргаликда, маълум фактлар, ракамлар, далиллар билан изохлаш талаб этилади, яъни улар уртасида маълум бир нисбат булиши талаб этилади. Маърузага талаблар. Иктисодий назарияни урганиш талабаларни ижодий фикрларини ривожлантиришга таъсир курсатади. Уларни жамият ривожланиши иктисодий конун, тенденцияларни чукур тушуниши, назарий масалалар билан амалиётни боглаш махоратини хосил килишлари учун маъруза куйидаги асосий талабларга жавоб бериши керак: Маъруза маълум бир йуналишга: иктисодиётни асосий конун, тенденциялари, принциплари, ижтимоий тараккиётнинг муаммоларини тахлил килишга каратилган булиши керак. Ёш авлодни дунёкарашини шакллантириш, хаёт кечириш тарзини танлашни тарбиявий ахамиятини ошириши лозим. Илмийлиги жихатидан назариянинг асосларини амалиёт билан масаланинг куйилишининг илмийлиги билан, хамда иктисодий назариянинг

янги долзарб масалаларига ижодий ёндашаш билан назарий далиллар мантикийлиги билан узвий бирлиги таъминланиши керак. Касбий таълим услубиёти фанидан маъруза укиш укитувчи олдига куйидаги вазифаларни куяди: - талабаларга иктисодиёт фанида эришилган назарий бойликни очиб бериш. Дунёдаги машхур иктисодчилар, Узбекистон республикаси Президенти ва иктисодчи олимларининг ишларини чукуррок урганишга ёрдам бериш; - иктисодиёт назарияси фанидан олган билимларини бошка фанларни урганишда ижодий куллашларига ёрдам бериш; - талабаларга бозор иктисодиёти шароитида мураккаб социал- иктисодий муаммоларни ечишда тугри йул топишга узида ишонч килишни тарбиялаш. Маърузада асосий максадга етиш учун талабаларда иктисодиёт назарияси фанини урганишга баркарор кизикиш уйгониш керак. Маърузани шундай тузиш керакки, талабада фанни чукур урганиш учун мустакил равишда адабиётларни топиш, уларнинг устида ишлаш, тушунишга хохиш- истак тугилсин. Шунинг учун зарур материал, китоблар, журнал ва бошка маълумотлар танлаш принципиал ахамиятга эга. Шу билан бирга талабаларга дуч келинадиган кийинчиликларни, уларни объектив ва субъектив томонларини хам тушунтириш керак. Маърузани социал-иктисодий йуналишда унинг илмийлиги билан чамбарчас боглик. Маърузачи реал хаётни объектив тахлилига, иктисодий ривожланишнинг объектив конуниятларига иктисодий ходисалар ва хужалик хаётининг омиллари уртасидаги сабаб-окибатли богланишни аниклаш, тахли килишга асосланиши керак. Тажриба курсатадики, талабага декларация, шиорлар эмас, ишончли далиллар, чукур тахлил купрок таъсир килади. Хар кандай фан, жумладан иктисодиёт назарияси Фани хам ишончли далиллар, маълумотлар, назарий ва амалий хулосаларга таянади.

Психологларнинг кузатишларича билиш, урганиш жараёни фикрлар карама-каршилиги асосида курилса самарали булар экан. Илмий мунозара талабалар учун ижодий мухит яратади. Шунинг учун укитувчи шундай шароитни яратиш учун харакат килиши керак. Маърузада, айникса иктисодчи-педагоглар учун мулжалланган маърузада мунозарали саволлрни куйиш турли нуктаи назарларни баён килиш максадга мувофик. Маърузачининг узи маълум бир нуктаи назарни куллаб кувватлар экан, талабаларга хам айни нима сабабдан анна шу караш тугрилигини тушунтириш, аудиторияни ишонтириши керак. Маърузанинг илмийлиги материални баён килишнинг изчиллиги, саволларни аник, тушунарли куйилишини кузда тутади. Илмий-иктисодий жараёнлар, иктисодий хаётни тахлил килишда тарихийлик ва мантикийликка амал килишни талаб килади. Маърузага тайёрланиш жараёнида укитувчи мавзу буйича саволларни кандай баён килишни, кандай услублар куллашни куз унгига келтириши керак. Мавзу буйича адабиётларни, зарур маълумотларни ана шундагина тугри танлаши мумкин. Яна шуни хам хисобга олиш зарурки, агар укитувчи, зарур далиллар, маълумотларга эга булсада, уларни ишонарли, асосланган холда баён килмаслиги, фандаги долзарб саволларга жавоб беришда четлаб утиши ёки четга чикиши мумкин. Бу талабаларда маърузадан коникмасликка, унинг ишончлилиги ва тарбиявий ахамиятини тушунтиришга олиб келади. Назария билан амалиётнинг узаро богланиши нихоятда мураккаб, турли-туман, узгарувчан. У турли-туман: ички ва ташки, билвосита ва бевосита, мухим ва унча мухим булмаган омиллар билан аникланади. Шунинг учун хам маърузага тайёрланиш пайтида ана шу жараёнларни чукур тахлил килишни билиш, у ёки бу ходисани ривожланишини асосий тенденцияларин аниклаш керак. Мавзудан ажратилган турли-туман мисоллар билан чекланиш ярамайди. Хужалик хаётидаги турли-туман ходисаларнинг куплаб мавжудлиги туфайли назарияни асослаш учун ижобий ёки салбий мисол келтириш

унчалик кийин эмас. Лекин реал вокеъликни нотугри курсаташи, факат юзаки ташки алокаларни курсатиш билан чекланиш ярамайди. Улар масаланинг мохиятини ифодаламайди хам, очиб хам бермайди. Маърузанинг илмийлигини таъминлаш учун далилларин, сабаб-окибатли, функционал, тугридан-тугри богланиш асосини билиш керак. Маърузада реал фактлар маълумотларнинг урни. Иктисодиёт назарияси фани буйича маърузада фактлар, реал маълумотларнинг уз урни бор. Чунки улар иктисодий жараён, муаммоларни мохиятини очиб беришга ёрдам беради. Бунинг учун сабаб-окибатли богланиш, маълум умумлаштириш, тенденцияларни курсата оладиган ракамлар ва далиллардан фойдаланиш керак. Ракамлар, маълумотлар урганилаётган фаннинг мазмунини изчиллик билан урганиш учун асос булиб хизмат килади. Албатта ракамлардан уз фикрини тасдиклаш учун фойдаланиш, иллюстрация килиш мумкин. Лекин назарий коидаларнинг, иктисодий ходиса ва жараёнларни мохиятини тушунишда хам мухим роль уйнашини ёддан чикармаслик керак. Хар бир педагог ракамлардан юзаки, шунчаки фойдаланишдан кочиши керак. Иктисодчиларнинг фикрига кура далиллар, ракамлар бу маълум кайта ишлашни талаб этадиган курилиш материали холос. Реал маълумотлар, ракамлар куйидаги талабларга жавоб бериши керак: ракамлар, фактлар хозирги замон хужалик хаётининг узига хос айрим томонларини курсатиши, кишини куз унгига келтиришига ёрдам бериши; маълумотлар, далилларни танлаётганда хилма-хил булишига ахамият бериш, шу билан бирга тасодий фактлардан эхтиёт булиш керак. Чунки улар у ёки бу ходисани мохиятини очиб бера олмайди, аксинча талабаларни чалгитиши мумкин. Шунинг учун: маърузага тайёргарлик курганда вакт нуктаи назаридан охирги вактдаги ракамларни келтириш керак. Танланган далиллар ишончли, синалган булиши, хеч кимда иккиланиш уёготмаси керак.

Хар кандай маърузада фактларга назарий коидаларнинг мохиятини очишга хизмат киладиган даражада урин берилишига эътибор бериш керак. Агар назария билан фактлар уртасида оптимал нисбат бузилса, талаба фактларни аралаштиришни бошлайди. Умумлаштириш ва хулосаларга бефарклик билан карашни бошлайдилар. Вахоланки, маърузада асосий максад назарий концепцияларни талабалар онгига етказишдир. Маърузада негатив факторларни хам тугри шархлаш, уларни кандай окибатга олиб келиши, бартараф килиш йуллари хакида тухташ керак. Маърузачининг вазифаси негатив фактларни эълон килиш эмас, балки уларни тахлил килиш, хулоса чикаришга ургатишдир. Фактлар жонли мазмун, хаёт нафасини бахш этади, унинг ахамияти бу жихатдан бебахо. Маърузани баён килиш услуби. Маърузани назарий ва амалий материални талабаларга етказишнинг умумий усули сифатида карасак, уни кандай тарзда талабага етказиш муаммоси келиб чикади. Далиллар ва назарий концепцияни талабаларга етказишда асосан икки услубдан фойдаланилади: индуктив ва дедуктив. Индуктив услуб маърузада хусусийликдан умумийликка, дедуктив услуб эса-умумийликдан хусусийлик томон баён килишни ифодалайди. Индуктив услуб далиллар, хусусий, умумий хулоса, назарий коидалар, аник фаолият учун амалий хулосалар тарзида баён килинса, детуктив услубий- назарий хулоса, умумий, хусусий хулоса, фаолият учун амалий хулоса тарзида баён килинади. Талабаларни иктисодиёт назарияси фанини урганишда илмий дунёкарашни шакллантиришда маърузанинг роли бекиёсдир. Шу билан бирга маърузанинг мазмунини талабаларга етказишда укитувчининг ролини унинг барча услублар, кургазмали курол ва бошкаларни куллашдаги мохирлигини хисобга олмай, маърузанинг ролини курсатиб булмайди. Маъруза жараёнида укитувчи фикрлаш доирасига кура узига хос хусусиятларга эга ёшлар билан иш олиб борар экан, уни албатта дарс

беришда хисобга олиши керак. Шу билан бирга техник ва табиий фанларда одатда материал аник хусусий фактлардан назарий умумлаштиришга, сунгра хулоса чикаришгу урганади. Биринчи курсдан бошлаб, ана шу тизим, услубни давом эттириладиган булса, талабаларни тушуниши осонрок булади. Сабаби узаро богланишни аниклаш, таккослаш, назарий жихатдан умумлаштириш, хулоса чикариш шуни талаб килади. Иктисодий назарияга хос мураккаб категорияларни улар ёрдамида узлаштиришни енгиллаштирилади. Биринчи курсдан бошлаб, хусусийликдан умумий мантикий хулоса чикаришни урганилар экан, укитувчи шу тизимни бузмаган холда ундан фанни чукуррок узлаштириш учун фойдаланиш максадларга мувофик булади. Яна шуни хам хисобга олиш зарурки, талабалик (18-20) ёшида шошилинч хулосани умумлаштиришга харакат килиш, уриниш учраб туради. Айрим пайтларда талабалар ёшлик килиб, купинча уйлаб утирмай дангал, умумлаштириб булмайдиган хусусий фактларни хам умумлаштиришга харакат килишади. Укитувчи маъруза укишга тайёрланар экан, бу тенденцияни хам хисобга олиши зарур. Маъруза материалини кай тарзда баён килинишига караб: далиллар, хусусий, умумий хулоса назарий коидалар, аник фаолият учун амалий хулосаларга келиш тарзида бериш мумкин. Индуктив услубда маъруза купинча кизикарли, кузга ташланадиган факт ёки мисолдан, айникса шу куннинг бирон долзарб масаласи булган, аудиториянинг диккатини жалб киладиган масаладан бошланади. Индуктив услуб талабаларни кетма-кет хусусий кузатувлардан умумий хулоса чикаришга урганиш имконини беради. Уларни мустакил фикрлашга ургатади. Дедуктив услубда эса маъруза умумий назарий масалалардан бошланади. Бу услуб иктисодиёт назариясининг умумий конунлари, коидаларини хозирги замон реал хаётга тадбик килиш, амалиётда куриш ва

бахолаш хужалик хаётида куллаш имконини беради. Иктисодий хаёт ходисалари, жараёнларини, хужалик юритиш сиёсатини чукуррок тушуниш имконини беради. Тажриба шуни курсатадики, маъруза хам индуктив, хам дедуктив услуб асосида олиб борилса максадга мувофик экан. Аввал ишчи гипотеза, таклиф шаклида умумий савол аудиторияга куйилади, сунгра талабаларни мулохаза килиши оркали уз фикрини тасдикловчи далиллар келтириш, фактларни тахлил килиш, статистик маълумотларни шу куйилган саволга тугри келиши биргаликда мухокама килиб хулоса чикарилади. Бунда маъруза режаси тузилганда куйидаги схема: асосий гоя, уни далиллар асосида тасдиклаш-хусусий саволларни изчилликда баён килиш, дедуктив услубда мавзунинг умумий характеристикасини беришни кузда тутган холда тузилади. Маърузачи томонидан куйилган вазифа, талабаларнинг умумий тайёргарлигидан келиб чикиб, маърузанинг режасини бошкача тарзда тузиш мумкин. Лекин уларнинг барчасида баён килиш мантикий, катъий изчилликда, таъкидланган фикр асосланган булиши зарур. Агарда бир саволдан бошкасига утиш мантикий асосланган булсагина маърузада куйилган максад амалга оширилиши мумкин. Шу билан бирга маърузада ракамлар, далиллар кандай тарзда берилиши хам мухим ахамиятга эга. Маърузанинг самарасини оширишда кургазмали куроллар (жадвал, схема, диаграмма, графика кабилар) нинг ахамияти каттадир. Кургазмали куроллар ахборотни кабул килиш жараёнига кури шоркали кушилади. Натижада урганилаётган мавзуни чукуррок тушуниш укув материалини хотирада узок сакланишига ёрдам беради. Лекин кургазмалиликка хам хаддан ташкари кизикиб кетиш керак эмас, чунки аудитория билан контакт йуколади ва натижада маърузанинг самараси пасаяди. Шу билан бирга танлаб олинган, тайёрланган кургазмали куроллар сузсиз самарасини анчагина оширади.

Маърузада иложи борича талабаларнинг диккатини каратиш, маъруза тинглашдан уз олдига максад куйишга эришиши керак. Бунинг учун маърузанинг кириш кисмида ёки унинг асосий кисмида масаланинг мохиятини очиб беришга каратилган савол куйиш максадга мувофик. Сабаби, биринчидан, педагогларнинг тажрибаси шуни курсатадики, талабалар мавзуни укитувчи баён килишидан аввал ёки баён килиш жараёнида савол куйиши уни баён килиб булгач савол куйиб сураганга караганда туликрок, яхширок узлаштиришга олиб келар экан. Чунки савол куйилгач талаба унга кандай жавоб берилиши мумкин, уни жавоби кандай, нима экан деб уйлашни бошлайди. Уни жавобини укитувчидан эшитишга диккатини каратади. Иккинчидан, маъруза бошланганда 20 минутгача вакт утгач талабалар диккати сусаяди. Шунинг учун буни хисобга олиб, хар 15-20 минут утгач ёки хар бир узвий саволни баён килишда турли методлардан фойдаланиш, талабалар диккатини жалб киладиган саволлар куйиш максадга мувофик. Дарс бериш жараёнида мисол келтирганда гурухдаги талабаларни мисол келтириш хам уларни диккатини жалб килади. Масалан, Одилжон билан Эркинжон бизнес билан шугулланишмокчи, лекин ишни нимадан бошлашга уйланиб туришибди. Сизнингча нимадан бошлаш керак? Дилбар доимий уртача харажатлар махсулот ишлаб чикариш хажми ортган сайин камайиб боради дейди, Динора эса йук узгармайди дейди. Сизлар-ча кайси бири хак. Нима сабабдан? каби. Маърузада бошка укув шаклларига караганда маърузачанинг хис- хаяжонлилиги, жушкинлиги мухим роль уйнайди. Маърузачи хис-хаяжонини узгартириш, мимикаси оркали талабаларни дарсга кизикишини кучайтириши, ёки аксинча сусайтириши мумкин. Маърузанинг эмоционал таъсири укитувчининг маъруза материалини эркин баён килиши билан тугридан-тугри боглик. Эркин баён килиш оркали аудитория билан богланиш яхшиланади. Талабаларнинг реакциясини

$кузатиш имкони вужудга келади. Огзаки (сухбати) тарзида ифодаланишидан фойдаланиш мумкин булади. Аксинча тез-тез ёзилган маъруза матнига караш аудитория билан контакт урнатишни кийинлаштиради, уни бузади, чунки ёзма нутк одатда монолог тарзида булади. “Бизнес ва тадбиркорлик” мавзусини ўқитишда янги педагогик технологияларни қўллаш бўйича усл у бий тавсиялар. (икки со а тлик маъруза дарс и мисолида ) 1997 йил 29 августда Ўзбекистон Республикаси таълим тизимида тубдан бурилиш ясадики, мамлакатда ягона ва узлуксиз таълим тизимига асос солинди. Бу узлуксиз таълим тизими Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тў\рисида”ги +онун ва Кадрлар тайёрлаш миллий дастури билан мустаҳкамланди. Юқоридаги ҳуқуқий хужжатларда таълим тизимининг барча йўналишларини такомиллаштириш ва ривожлантиришнинг асосий тамойиллари кўрсатиб ўтилди. Шу маънода ташкил этилаётган маъруза ва семинар дарсларини ўтказиш ва улар учун замонавий дарс ишланмаларини яратишга эътибор берила бошланди. Бизнинг олиб борган илмий тадқиқотларимиз натижаси ўлароқ иқтисодий таълим жараёнида икки соатлик маъруза дарсини ўтиш услубиётини қуйидагича тузиш мақсадга мувофиқ. Яъни биз “Бизнес ва тадбиркорлик” мавзусиниянги педагогик технологиялардан: “Аниқлаштирилган мақсадли дифференциал технология”, “Кластер” технологияси, “Интервью” каби технологиялардан фойдаландик . (А. Алимухаммедов. “Иқтисодий фанларни ўқитишда янги педагогик технологиялардан фойдаланиш” Т., 2004. (Б.М.И.))$ $Мавзу: Бизнес ва тадбиркорлик. Дарснинг мақсади: Талабаларга бизнес, тадбиркорлик, тадбиркорлик ва мулк, тадбиркорлик тамойиллари, гурухлари, фирмалар каби иқтисодий тушунчалар ҳақида маълумот бериш ва уларда иқтисодий билим, кўникма ва малакаларни шакллантириш. Дарснинг бориши: Ташкилий қисм: талабалар билан саломлашиб, аудиториянинг умумий ҳолатини, талабаларнинг дарсга тайёргарлигини назорат қилиш, йўқлама қилиш. Асосий қисм: Аввалги дарсларда ўтилган мавзуларни такрорлаш ва мустаҳкамлаш ҳамда янги мавзуни баён этишга асос тайёрлаш мақсадида тегишли саволлар билан саволлар билан талабаларга мурожаат қилинади. Сўнгра янги мавзу баёни қуйидаги режа асосида ташкил этилади: 1. Бизнес ва тадбиркорлик фаолияти тушунчаси, унинг моҳияти, ривожланиш шарт-шароитлари. 2. Тадбиркорлик белгилари ва гурухлари. 3. Бозор иқтисодиёти шароитида тадбиркорлик фаолияти билан шу\ илланувчи хўжалик юритувчи субьектлар. 4.Тадбиркорликни давлат томонидан ра\батлантиришнинг шакллари. Дарс жиҳозлари: Президент асарлари, буклетлар, фото альбомлар, жадвал ва графиклар . Дарсда қўлланиладиган воситалар: компьютер, видео кўзгу, проектор, мултимедия. Дарс ўтишда қўлланиладиган услублар: о\заки, кўргазмали, амалий, , суҳбат, интервью. Дарс ўтиш технологияси: интервью, Кластер, Бумеранг.$ $Режа саволларига жавоб беришга ўтишдан аввал ўқитувчи, талаларни тадбиркорлик ва бизнес тушунчаларини қай даражада тушунишларини ўрганиш мақсадида, бир вақтнинг ўзида ИНТЕРВЬЮ, БУМЕРАНГ, КЛАСТЕР технологияларидан фойдаланиб талабаларга қуйидаги савол билан мурожаъат қилиши мумкин: ( саволлар берилишидан аввал ўқитувчи гурухни учга бўлиб олади. Ҳар бир гурухга тегишли технология топшириқлари берилади). ИНТЕРВЬЮ технологияси бўйича: Айтингларчи, бизнес ва тадбиркорлик тушунчалари бир-биридан нимаси билан фарқ қилади? (албатта, талабалар ўз жавобларини кетма-келликда баён этадилар) БУМЕРАНГ технологияси бўйича қуйидаги саволлар иккинчи гурухга берилади, лекин улар жавобларини ёзма равишда баён этишлари уқтирилади). 1.Тадбиркорлик фаолияти билавн кимлар шу\илланадилар? 2.Кичик ва хусусий бизнес деганда нима тушинилади? 3.Тадбиркорлар амал қилиши зарур бўлган қонун-қоидалар қандай бўлиши керак деб ўйлайсиз? КЛАСТЕР технологияси бўйича: учунчи гурух талабаларига ўқитувчи бизнес ва тадбиркорлик тушунчалари билан бо\лиқ таянч ибораларни тармоқларга бўлиб ёзишларини талаб қилади.(иловада келтирилган). ШАРТ. Ҳар бир гурух тайёр бўлгандан сўнг бир бирларига халақит бермасдан жавоб беришлари керак, ҳар бир жавоб диққат билан тингланиши зарур ва талабалар бир-бирларини фикр- мулоҳазаларни ҳурмат қилишлари керак. (Юқоридаги қўлланилаётган технологиялар биринчидан, талабани уйда қанчалик мустақил тайёрланганлигини кўрсатса, иккинчидан, ўқитувчи учун мавзу баёнида бу фикрлар таянч иборалар$

вазифасини ўтайди, яъни талабани бор билимини ўқитувчи бошқа материаллар асосида бойитади). Айтилган фикрлар ўқитувчи тамонидан умумлаштирилади ва режада берилган ҳар бир саволга ўқитувчи талабаларнинг жавобларига асосланиб тушунтиришлар беради, яъни маъруза қилади. Маъруза матнини намунавий кўриниши. 1. Ҳаётимизга тадбиркорлик, бизнес каби тушунчалар кириб келди. Бизнинг турмуш тарзимизда бу янги тушунчалардир. Ижтимоий иқтисодий ҳодиса сифатида тадбиркорлик кенг ижтимоий муносабатларни ўз ичига олади ва бунда ҳуқуқий, руҳий ва тарихий томонлар мавжуд. Лекин ўзининг туб моҳияти бўйича тадбиркорлик иқтисодий ҳаётга кириб кетади. XVI асрдан бошлаб тадбиркорлик фаолиятига диққат эътибор кучайди ва иқтисодчи , руҳиятшунос, сиёсатчилар буни ўрганиш учун ҳаракат қилиб келадилар. Буларнинг ичида Ж.Б.Сей, А.Маршал, В. Зомбарт, Й. Шумпетер, Ф. Найт кабиларни тилга олиш мумкин. ХVIII асрнинг бошида иқтисодий назарияга биринчи бўлиб тадбиркорлик тушунчасини Англия иқтисодчиси Р. Кантильон киритган эди. У тадбиркорни фойда олиш чегараланмаган ва баҳоси аниқ товарларни сотиб оладию, лекин сотиш баҳоси ноаниқ бўлади, у таваккалчи, таклифни талабга мословчи, деб баҳолайди. Жан Батист Сей эса тадбиркорни воситачи, ишлаб чиқариш омилларнинг координатори, тажриба ва билим эгаси, деб таърифлайди. Унинг даромад қисми тадбиркорлик қобилиятининг баҳоси, дейди. Зомбарт эса тадбиркорликдаги таваккалчилик фақат саноат, савдодагини бўлмай, бошқа соҳаларга ҳам хос деб, уларни қароқчи ва босқинчилар билан тенглаштиради. Шеперни олсак, у тадбиркорликнинг беш муҳим тамонини: истеъмолчиларга номаълум янги товарларни ишлаб чиқариши; янги ишлаб чиқаришни қўллаши ва

$мавжуд товарлар тижорийлигини таъминлаши; янги товарларни ўзлаштириши; янги ҳом ашёларни ишлатиши; тармоқни такомиллаштиришни кўрсатиб бнради. Тадбиркор мулкдор бўлиши шарт эмас, у ёлланувчи бўлиши ҳам мумкин. Тадбиркор янги комбинацияларни амалга оширувчи шахсдир, деб таъкидлайди. Шу маънода бизнес ва тадбиркорлик тушунчаларини бир- биридан фарқлаш лозим. Бизнес кенг маънода қонуний йўл билан даромад топишга қаратилган фаолиятдир. Бизнеснинг асоси тадбиркорликдир. Бозор иқтисодиёти бизнесга асосланган иқтисодиётдир. Тадбиркорлик-кишилар мулкчилик субъектларининг моддий ва пул мабла\ларини амалда хўжалик айланмасига тушуриб, даромад топишга мўлжалланган иқтисодий фаолиятдир. Жумладан, «Тадбиркорлик ва тадбиркорлар фаолиятининг кафолатлари тў\ рисида»ги Ўзбекистон Республикаси +онунида таърифланишича, тадбиркорлик (тадбиркорлик фаолияти) – юридик ва жисмоний шахслар томонидан мулкий масъулият остида, мавжуд қонунлар доирасида, даромад (фойда) олиш мақсадида, таҳлика билан амалга ошириладиган иқтисодий фаолиятдир. Тадбиркорликни ривожланиши, ўз навбатида, бир қатор шароитларни мавжуд бўлишини тақозо этади, улар асосида умуман товар ишлаб чиқаришнинг ижтимоий-иқтисодий шарт-шароитлари ётади. Биринчидан, тадбиркор хўжалик юритишда унинг бирон-бир турини танлаш, ишлаб чиқариш жараёнини амалга ошириш, уни ўзгартиришларга мослаштириш, манбаларни танлаш, ресурс топиш, маҳсулот сотиш, уларга баҳо белгилаш, фойдани тасаррруф қилиш ва шу кабилар бўйича ҳуқуқ ва эркинликлар мавжуд бўлишини тақозо этади.$

Иккинчидан, тадбиркор ишлаб чиқариш воситаларига, ишлаб чиқарилган маҳсулот ва олинган даромадга мулкчилик ҳуқуқига эга бўлиши керак. Учинчидан, хўжалик юритиш йўлини эркин танлаш даромадни инвестициялаш имкониятига ва шу кабиларни реал таъминлайдиганмаълум иқтисодий муҳит ва ижтимоий шарт-шароит яратиш. Тўртинчидан, эркин тадбиркорлик, мулкчилик ва ўзлаштиришнинг турли туман шакллари ва турларини тақозо қилади. Ўз навбатида турли-туманликнинг ўзи объектив ҳодиса бўлиб, ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланиши оқибати сифатида майдонга чиқади. Юқорида кўриб чиқилган шарт-шароитлар мавжуд мамлакатларда тадбиркорлик яхши ривожланади, акс ҳолда фаолиятнинг бу тури хуфёна иқтисодиёт соҳасига ўтиб кетади. 2. Тадбиркорликнинг муҳим белгилари: 1. Мулкий муносабатларнинг иштирокчиси бўлиш. 2. Иқтисодий эркинлик хўжалик фаолиятини танлаш. 3.Иқтисодий харакатлар учун мусъулиятни ўз зиммасига олиш. 4. Фойда олишга олишга олишга интилиш. 5. Тижорат сирига эга бўлиш. 6. Рақобат курашида қатнашиш. 7. Ҳалоллик билан иш юритиш. Тадбиркорларнинг чет эл олимлари белгилаган энг муҳим шахсий хусусиятларига қуйидагилар киритилади. -имкониятларни излаш ва ташаббускорлик (тўсиқларни енгиб ўтишга тайёрлик, мақсадга етиш учун ҳолатини ўзгартириш хусусияти); -таваккалга тайёрлик; -самарадорлик ва сифатга йўналганлик;

$-иш юзасидан алоқаларга мойиллик, жавобгарликни ўз зиммасига олишга тайёрлик ва ишни бажариш учун шахсий фидойиликка бориш; -мақсадга интилувчанлик; -хабардорликка интилиш; -ишнинг бажарилишини мунтазам кузатиш; -ишонтириш ва алоқалар ўрнатиш хусусияти; -мақсадга етишдаги қатъиятлилик; -қоидалар ва назоратдан: мустақиллик, мураккаб вазифаларни бажаришда ўз қобилиятига ишониш кабилар. Социологик тадқиқотлар Ўзбекистон тадбиркорлари ичида айниқса, қадрланадиган устун хусусиятларнинг рўйҳатини аниқлашга имкон берди. Тадқиқот иштирокчилари кўпроқ қуйидагиларни танлашди: омилкорлик 63%, ҳалоллик 52%, профисионаллик 45%, лафзи ҳалоллик 43%, таваккал қила олиш 36%, идроклилик 24% атрофида. Бошқа ҳусусиятлар 20% га яқин овоз тўплади. Уларнинг орасида: далиллик ва ўзини тута билиш 16%, оптимизм 15%, талабчанлик 12%, киришувчанлик, тажрибалилик, \айрилилик 10%, жасурлик ва айёрлик 3%, ишонувчанлик 2 %. Тадбиркорнинг мазкур хусусиятлари ўқиш ва тажриба ҳамда табиий майл натижаси ҳисобланади. Улар Ўзбекистонда бозор муносабатлари шаклланаётгак бир пайтда муҳим ҳисобланади. (Г. Алимуҳаммедова. “Ўзбекистонда бозор иқтисодиётига ўтиш тамойиллари ва унинг ўзига хос хусусиятлари”. Т, 2004. (Б. М. И.) М. Мусабоева. “Тадбиркорлик ва кичик бизнесни шакллантириш йўллари”. Т., 2004. (Б. М. И.)) Бозор иқтисодиёти шароитида фаолият олиб борадиган тадбиркорлик гуруҳлари қуйидагиларни ташкил этади: 1.Майда ишлаб чиқариш билан банд бўлган ишбилармонлар, уларни якка тартибда фаолият кўрсатувчилар деб аташади.$ $2.Интелектуал мулк соҳиблари ақлий-ижодий меҳнат билан шу\ илланандиган кишилар. 3.Фермерлар, таморқа хўжаликлари, деҳқон хўжаликлари. 4.Жамоа ва акционерлик мулкининг биргаликдаги эгалари. 5.Ўз корхонасига эга, ўзгаларни ёллаб ишлатувчилар. (юқоридагиларни ўқитувчи ҳар бирини изоҳлаб, талабаларга тушунтиришлар беради, муҳокамадан сўнг режанинг кейингисига ўтилади) 3. Бозор иқтисодиёти шароитида тадбиркорлик фаолияти билан шу\илланувчи хўжалик юритувчи субъектлар. Бозор иқтисодиётида корхона, у қандай бўлишидан қатъий назар, асосий товар ишлаб чиқарувчидир. Тадбиркорлик корхонадан бошланади. Корхона нима шу\илланмасин, қандай мулкка оид бўлмасин, барибир бозор учун ишлайди, унга товар ва хизматлар етказиб беради, унинг тирикчилиги бозор билан : бозорда ҳам сотувчи, ҳам ҳаридор сифатида қатнашади. Корхона бозорга ўз товарини чиқаради, у ерда ишлаб чиқаришга керакли ресурсларни сотиб олади. Шу сабабли корхона бозор билан мунтазам алоқада бўлади, аммао бошқалардан алоҳидалашган хўжалик юритувчи субъек сифатида майдонга чиқади.Корхонаниниг мана шу мақоми унинг иқтисодий эркин бўлиши, мустақил иш юритиши билдиради. Корхона хўжалик юритувчи субъек сифатида иқтисодий мустақилликка эга. Нимани, қанча, қандай усуллар билан ишлаб чиқариш, уни кимга, қаерда , қанчага сотишни, тушган пулни қайси мақсад йўлида ишлатиш-бу масалаларни ўзи хал қилади. Айтилган муаммоларни ечишда корхона бозорга қараб иш кўради. Корхона ҳар қандай ишлаб чиқаришнинг бирламчи бў\инидир. Ишлаб чиқариш омиллари корхонада бирикиб, бу ерда меҳнат$ $жараёни юз беради, жамиятнинг талаб эхтиёжини қондиришга қаратилган моддий маҳсулотлар ва ҳар хил хизматлар яратилади. Ўтиш даврида эркинлик даражасига қараб уч тоифа корхона пайдо бўлади: давлат бюртмаси сақланган корхона; ҳам бюртма ҳам бозорга ишловчи корхона; фақат бозорга ишловчи корхона. Корхонанинг учинчи тури ҳақиқий мустақил ҳисоблананди. Корхоналарнинг мулкий мақоми ва хўжалик юритиш услуби ҳар хил бўлади. Бу ерда турли фирмалар-корхоналар иш юритадилар. Уларнинг асосий турлари қуйидагилар: Хусусий фирма- айрим шахсларга ёки оилаларга қарашли корхона бўлиб,индивидуал хусусий мулк ҳисоблананди. Бундай корхоналар асосан қишлоқ хўжалиги ва кичик бизнес доирасида кенг иш юритадилар. Масъулияти чекланмаган фирма- одатда жамоа мулки бўлган кохона. Унинг мол-мулкига шерикчилик йўли билан эгалик қилинади. Унинг фаолияти учун барча эгалари жавобгар бўлади. Ҳозир кичик бизнес соҳасида кенг тарқалган. Масъулияти чекланган фирма- жамоа корхонаси, лекин мол- мулки уни таъсис этувчиларнинг пай (ҳисса) мабла\и асосида шаклланади. Ўз фаолияти учун жавобгарлиги йи\илган пайлар доираси билан чекланади. Устав капиталидаги ҳисса-пайга қараб тақсимланади, пай эгалари бу пайни сотиш-сотиб олиш йўли билан ўзгариши мумкин. Мазкур турдаги корхоналарнинг алоҳида турлари борки, уларга аралаш фирмалар, акционерлик жамиятлари киради. Давлат корхоналари- давлат мулки бўлган ва унинг назорати остида ишловчи корхоналар. Бозор иқтисодиётида давлат тадьиркорлиги мавжуд бўлганидан давлат корхоналари ҳам мавжуд. Бу корхоналар марказий ва маҳаллий ҳокимиятга қарашли бўлади. Улар биргаликда ишлаб чиқаришдаги давлат секторини ташкил этадилар ва ижтимоий ишлаб чиқаришнинг энг муҳим ва масъулиятли$ $вазифаларини бажаради (мудофаа, алоқа, транспорт, маориф, со\лиқни сақлаш). Аралаш фирмалар- турли мулк шаклидаги фирмалар улар хусусий, давлат ва жамоа мулкининг аралаш мабла\ларига таянади. Шундай фирмалар қаторидан қўшма корхоналар ҳам ўрин олади. Аралаш фирмалар миллий ва хорижий капиталга таянган корхоналардир. Концорциум- корхоналарнинг вақтинча ташкил этилган бирлашмаси бўлиб, унинг иштирокчилари ўз мустақиллигини сақлаб қолади, аммо муайян мақсад йўлида бирлашадилар. Одатда концорциум молиявий ишглар юзасидан тузилиб, унга давлат, банклар, молия-инвестиция компаниялари, йирик фирмалар, ҳар хил пул фонди ташкилотлари уюшади. У катта пул талаб қиладиган ишларни бажаради. Концерн- корхоналарнинг шундай бирлашмасики, у ишлаб чиқариш, инвестиция, молия, техника ва ташқи иқтисодий алоқалар соҳасида биргаликда иш юритишни кўзлайди. Концерн бир тармоқ доирасида ёки тармоқлараро (конгломерат) бирлашмалар шаклида бўлади. Фирмалар шаҳобчаси (филиали) йирик фирмаларнинг таркибий қисми бўлиб, турли жойларда иш юритади. Мазкур корхона мустақил бўлмайди, бош фирманинг бир қисми ҳисобланади. Иш кўлами худудий жиҳатдан кенгайган шароитда фирма бўлинмалари ташкил қилинади. Айниқса, бу халқаро фирмаларга хос бўлиб, улар турли мамлакатларда ўз бўлинмаларини очади. Юқорида қайд қилинган фирмалар бозор иқтисодиёти шароитида, яъни ўтиш даври иқтисодиётида ташкил топади. Шу билан бирга қишлоқ хўжалиги соҳасида ҳам фаолият олиб борадиган қишлоқ хўжалиги кохоналари ҳам мавжуд. Улар жумласига ширкат хўжалиги, фермер хўжалиги, деҳқон хўжалиги, таморқа$ $хўжалиги, агрофирма ва агросаноат бирлашмаларини киритиш мумкин. 4.Тадбиркорликни давлат томонидан ра\батлантиришнинг шакллари. Тадбиркорликни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш тадбирлари қуйидаги шаклларда амалга оширилади: -қонуний-ҳуқуқий таъминот; -ташкилий таъминот; -тадбиркорликни ривожлантириш учун моддий-техникавий шароит яратиш; -молиявий-кредит таъминот; -тадбиркорликнги су\ирта билан таъминлаш; -тадбиркорлик шуъбасини кадрлар билан таъминлаш; -ташқи иқтисодий фаолиятни қўллаб-қувватлаш; -ахборот-маслаҳат таъминоти; -тадбиркорларни ижтимоий-руҳий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш. Тадбиркорликни давлат томонидан қўллаб-қувватлашни ташкилий жиҳатдан таъминлаш Ўзбекистон Республикасининг марказий ва маҳаллий органлари ўртасидаги ваколатларни аниқ белгилаб олишдан иборат. Марказий бошқариш органлари кичик ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришни ра\батлантириш давлат дастурини ишлаб чиқиш ва амалга оширишни ташкил қилиш билан шу\илланади, маҳаллий ижро органлари эса ўз худудларида регионал дастурларни ишлаб чиқади. Тадбиркорликни ривожлантириш давлат томонидан қўллаб- қувватлаш тизимини шакллантириш халқаро тажрибасини ўрганиш асосида унинг қуйидаги таркибий қисмларини кўрсатиш мумкин. 1. Молиявий қўллаб-қувватлаш: -сармоя тўплашга кўмаклашиши; -имтиёзли кредитлар бериш;$ $-маҳсус дастур доирасида ёрдам мабла\и бериш (субсидия); -кредитларни давлат томонидан кафолатланиши. 2. Солиқ имтиёзлари бериш: -фирмаларнинг фойдасидан олинадиган солиқдан янги ускуналарга, қурилишга сарфланадиган сармоя улуши миқдорида чегирма; -фойда соли\идан илмий-тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишларига сарфланадиган харажат улуши миқдорида чегирма; -фойда ҳисобидан солиққа тортилмайдиган маҳсус мақсадлардаги фондларни шакллантириш; -фойдага пасайтирилган солиқ ставкаларига кўра солиқ солиш. 3. Баъзи мамлакатларда кичик корхоналарни ривожлантиришда ўзини-ўзи мабла\ билан таъминлашнинг ролини ошириш мақсадида жадаллаштирилган амортизация усули қўлланилади. 4. Ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва кўмаклашиш соҳасида кўмаклашиш, техникавий ва бошқарув ёрдами кўрсатиш тадбирлари тизими. А+Ш, германия, Францияда бу тизим қуйидагиларниўз ичига олади: -илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ташкилотларидан янги техника ва тугалланган ишланмаларни кичик корхоналарга бериш (А+Шда 1986 йилда технологияларни бериш тў\рисидаги қонун қабул қилинган); -патент-лицензия сиёсатини ўтказиш; -бозор тадқиқотларига ёрдамлашиш; -ахборот ва маслаҳат хизматларини кўрсатиш; -ҳом-ашё, моддий-техника ресурсларининг кафолатли ажратилишини ташкиллаштириш. 5. Кичик корхоналарнинг давлат бюртмаларини амалга оширишда иштирок этиши: -давлат битимлар тузиш тизимини такомиллаштиришга доир қонун хужжатларини тайёрлаш;$ $-корхонанинг барча турлари учун рақобат шароитини яратиш; -иқтисодиёт таркибий тузилишидаги ўзгаришларига мослашишда кичик бизнесга кўмак бериш. 6. Йирик фирмалар билан битимлар (шартномалар) тузишга кўмаклашиш. Демак, буларнинг барчаси т адбиркорликни давлат томонидан ра\батлантиришнинг шакллари сифатида намоён бўлади. Дарс жараёнида вақтдан унумли фойдаланиш натижасида маълум вақтлар ортиб қолиши мумкин. Шунда ўқитувчи яна бир ноанъанавий таълим усули «Ақлий хужум» технологиясидан фойдаланиб талабани маъруза орқали олган билимини синаб кўриши мумкин бўлади. Бу технологияга кўра ўқитувчи мавзуга доир 3-4 та саволлар билан билан ҳоҳлаган талабага мурожаат қилади:$

O'xshashlar

Мехнат таьлими укитувчиси ва унга куйиладиган талаблар

Ўкитувчи нуткига куйиладиган талаблар

Фан мазмунига куйиладиган талаблар

Касбга йуналтириш ишларига куйиладиган талаблар

Харакатли уйинни ташкил килиш ва утказишга куйиладиган педагогик талаблар