Ma`naviy sifatlar. Axlok, yaxshi xulqlar.Mustaqil fikrlashni tarbiyalash. Mutaxassislik axloqi - Pedagogika - Referatlar

Ma`naviy sifatlar. Axlok, yaxshi xulqlar.Mustaqil fikrlashni tarbiyalash. Mutaxassislik axloqi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Komil insonning ma`naviy sifatlari. 2. Inson komilligi mezonlari. 3. Mustakil fikrlashni tarbiyalash. 4. Ma`naviy manbalardagi insonparvarlik goyalarining tarbiyaviy ahamiyati.

www.arxiv.uz Jamiyat tarakkiyoti tarixi shuni ko`rsatadiki, fakat ma`naviyat-ma`rifat keng kuloch yoygan, ilm-urfon tarakkiy etgan mamlakatdagina adolatli jamiyat kurish va unda bir-biriga mexr-okibatli,kamolotli insonlar shakllanishi mumkin. Bunday jamiyatda xalkning ertangi kunga ishonchi va bunyodkorlik, yaratuvchilik ishiga, ezgulikka intilishi kuchli bo`ladi. Bunday jamiyat fukàrolarida soglom fikr, akl- idrok har doim ustuvor bo`ladi. Kayta kurish, oshkoralik va milliy mafkura siyosati mahsulidan baxramand bo`lgan Respublikamiz xalki chukur bilim va yuksak tafakkurga asoslangan ana shunday adolatli, huquqiy jamiyat kurish yo`lidan dadil olga bormokda. Prezidentimiz o`zining “O`zbekiston - kelajagi buyuk davlat” asarida bunday deydi: “Biz shunchaki demokratik davlat emas, balki adolatparvar demokratik davlat kurishga intilayapmiz. Adolatga intilish xalkimiz ma`naviy- ruxiy dunyosiga xos eng muxim xususiyatdir. Adolatparvarlik goyasi butun iktisodiy va ijtimoiy munosabatlar tizimiga singib ketishi, ijtimoiy ko`maklashuv mexanizmida o`z aksini topishi kerak”. Prezidentimiz o`zining uzokni ko`ra oladigan dono siyosati tufayli Respublikamizni turgunlikdan, ma`naviy va iktisodiy karamlikdan ozod kilib, yangi mustakil jamiyat kura oldi. Bu jamiyatning asosini nima tashkil kiladi? Uning kuchi kayerda? O`z mustakil yo`lini tanlagan Respublikamizda Prezidentimiz tomonidan olib borilayotgan milliy mafkura asosida kuyidagi besh tamoyil yotadi: 1. Iktisodiyotning siyosatdan ustuvorligi. 2. Konunning ustuvorligi. 3. Davlat bosh isloxoti. 4. Kuchli ijtimoiy siyosat. 5. Isloxotlarning boskichma-boskich amalga oshirilishi. Xukumatimiz tomonidan olib borilayotgan kuchli ijtimoiy siyosat kariyalar, nogironlarga ko`rsatilayotgan gamxo`rlikda, yoshlarning bilim olishlari uchun doimiy ravishda ko`rilayotgan chora-tadbirlarda o`z aksini topmokda. Yurtboshimiz ta`kidlaganlaridek: “Xalk ochlikka, yo`kchilikka, kimmatchilikka chidashi mumkin, ammo adolatsizlikka chiday olmaydi”.

www.arxiv.uz Komusimizda, “har bir fukaro dinidan, irkidan, millatidan, kelib chikishidan, amalidan kat`iy nazar konun oldida barobardir”, deyiladi. Respublikamizda amalga kiritilgan va ishlab chikilayotgan konunlarda kuyidagi kafolatlar ta`minlangan: - axoli turli tabakalarining o`zaro uygun bo`lishi ta`minlangan; - barchaning tengligini, farovonligini ximoya kilish bilan birga bu farovonlikni yuzaga keltirishdagi xizmati va huquqiga karab har bir inson o`z ulushini olishga imkon yaratilgan. Yurtboshimiz haqikat, adolat kabi insoniyat abadul-abad intilgan sifatlarni o`z timsollarida ko`rsatib berayotgan chinakam raxbar sifatida tobora xalkning kalbiga singib bormokda. U istagan adolat dunyosi istikloldan so`ng yurtimiz uzra bosh ko`tardi. Mustakillik bizga ma`rifiy, madaniy, adolatli va insonparvar jamiyat kurish imkoniyatini berdi. Endi bu jamiyatga har bir inson o`z o`rni, mavkeiga yarasha vijdonan hissa ko`shmogi lozim. Biz pedagoglar, ota-onalar, tarbiyachilar ham talaba yoshlarda adolatparvarlik, vatanparvarlik, teran akl-idroklilik kabi ma`naviy sifatlarni tarbiyalashda o`z mexnatimizni ayamasligimiz, butun kuch- kuvvatimizni ishga solishimiz kerak. Buning uchun eng avvalo inson fazilatlarining o`zaro munosabatlarini va o`rnini aniklab olmogimiz lozim. Insonning ma`naviyati uning odobi, xulki, madaniyatidan tashkil topadi. Ma`naviyat esa akliy, axlokiy, huquqiy, iktisodiy va siyosiy bilimlar zamirida shakllanadi. Mazkur bilimlar o`z navbatida inson ijobiy sifatlarining kamol topib, boyib borishiga olib keladi. Fazilatlar insonning ijobiy sifatlari majmuidan iborat. Sifat aloxida bir shaxsning muayyan bir hislatini ifodalovchi axlokiy kategoriyadir. Fazilat - aloxida shaxs, el, elat, xalk, ulusga taallukli bo`lgan ijobiy axlokiy sifatlar majmui. O`kib-ukkan, chukur ma`naviyatli, adolatli va adolatsizlikning farqiga tushungan inson kaysi yo`ldan borayotganligini tushunib yetadi. Yurtiga nisbatan mexr, gurur paydo bo`ladi. Natijada u ham Vatanining ravnakiga munosib farzand

www.arxiv.uz sifatida o`z hissasini ko`shadi. Ajdodlarimiz yashab o`tgan, meni o`z bagriga olib ulgaytirayotgan Vatan uchun men nima kila oldim, meni go`dakligimdan yedirib- ichirgan ota-onam, ona zamin, konlari tomirimda jo`sh urayotgan ajdodlarimiz sha`niga munosib ishlar kilayapmanmi?- degan savollarni o`z vijdoni oldiga ko`ndalang ko`yadi. Biz pedagoglar va ota-onalarning burchi farzandlarimizni va talabalarimizni Vatanga muxabbatli, imonli, e`tikodli, adolatparvar kilib tarbiyalash, shakllantirishdan iboratdir. Bunday fazilatlarni o`zida kasb etgan yoshlarimiz, kanday vaziyatda bo`lmasin, hamma vakt o`ziga to`gri yo`l tanlay oladi. O`zlarining chukur bilimlari va adolatli xatti-harakatlarini ko`nikmaga aylantirgan bunday nufuzli talaba yoshlarimiz mustakil jamiyatimizga tamal toshini ko`yguvchi fidoyi insonlar bo`lib yetishishlari mukarrardir. Inson - tabiatning eng buyuk ne`mati. Unga akl-idrok, ong, farosat kabi buyuk fazilatlar ato etilganki, inson bu fazilatlarga saykal berib, rivojlantirib, olamni, insoniyatni kamolotga yetaklab boradi. Tanikli shoirimiz E.Voxidov aytganlaridek: Mulki borlik ichra bir mahal, Mo``jazgina olam yaralgan, Bermok uchun dunyoga saykal, Olam aro odam yaralgan. Odamning inson sifatida shakllana borishi jarayonida uning kamoloti darajasi odob, axlok, madaniyat, ma`naviyat elementlarining unda kanchalik mujassamlashganligi bilan belgilanadi. Shu o`rinda bu kategoriyalarning moxiyati ustida to`xtalib o`tish joizdir. Odob – har bir insonning o`zi bir inson yoki jamoa bilan bo`lgan mulokotida hamda yurish-turishida o`zini tuta bilishidir. Xulk – odobning ichki tuyik ko`nikmaga aylangan ko`rinishi. Axlok – jamiyatda kabul kilingan, jamoatchilik fikri bilan ma`kullangan xulk- odob normalari majmui. Madaniyat – “jamiyatning va unda yashovchi fukarolarning faoliyati jarayonida to`plangan barcha ijobiy yutuklar majmuasi”.

www.arxiv.uz Ma`naviyat – inson ongini aks ettiruvchi barcha ijobiy, ruxiy, intellektual fazilatlar majmuasi. Mushoxada kilish aklning peshlanishiga olib keladi. Akl ongni saykallaydi. Ong esa moddiy va ma`naviy manbaga aylanadi. Shu tarzda inson sekin-asta takomillashib, komillikka erishib boradi. Yukoridagi fikrlardan, chizgilardan ko`rinib turibdiki, inson ma`naviyatli bo`lishi uchun juda ko`p insoniylik bilimlari sarchashmasidan baxramand bo`lishi, o`z ustida tinmay izlanishi va xayotni kuzatib, undan sabok chikarib borishi lozim. Xayotni kuzatar ekanmiz, har bir insonning jismoniy, intellektual va ma`naviy jixatdan yagona bo`lishini, unga har tomonlama aynan bo`lgan ikkinchi bir insonning yo`kligini va tarixda ham bo`lmaganligini ko`ramiz, tabiatning xassosligiga, betakrorligiga tasannolar o`kiymiz. Insonlar bir-birlariga aynan bo`lmasalar-da, ular bir jamiyatda yashab, o`zaro hamkorlikda hamjixatlik bilan bunyodkorlik, yaratuvchilik bilan shugullanmokdalar, ezgulik urugini sochmokdalar, bu uruglarning hosilidan baxramand bo`lib yashamokdalar. Bunday insonlar ham akliy, ham axlokiy bilimlarni puxta egallagan, har narsaga kodir, yuzidan nur balkiydigan, tilidan bol tomadigan, xushxulk, xushfe`l insonlardir.Ular jamiyatning, xalkning sevimli farzandlaridir. Shu bois ularga xavas kilsa, taklid kilsa, ulardan namuna olsa arziydi. Abdulla Avloniy o`zining “Turkiy guliston yoxud axlok“ asarida ana shunday insonlar haqida bunday deydi: ”Yaxshi fazilatlarni o`ziga kasb kilib olgan insonlar yaxshi insonlar deyilur”. Avloniy yaxshi insonlar deganda odamlarga yaxshilik kila oladigan, kamtar, saxiy, mexnatkash, mexr-shafkatli, bilimdon ,o`zgalar uchun kayguradigan, mard insonlarni ko`zda tutsa, “Yomon insonlar deb, yomonlik fazilatlari yaxshi fazilatlaridan ustun turadigan insonlarga aytiladi”, deydi. Muallif yomon insonlar deganda xasis, baxil, birovlarning yutugini ko`ra olmaydigan xasadgo`y, fakat o`zim deydigan xudbin kishilarni nazarda tutadi. Avloniy kishilarni o`zida yaxshi fazilatlarni to`plagan, el nazariga tushgan, yaxshilikka intiluvchi, o`zini tarbiyalab borishga o`rgangan insonlar bo`lishga undaydi.

www.arxiv.uz Moziyga bir nazar tashlaylik. Erkaklarimizdan ularga xos mardlik, jasurlik, gurur kabi hislatlar meros bo`lib kelayotgan bo`lsa, momolarimizdan or-nomus, iffatlilik, nazokatlilik, sharm-xayo, shirinzabonlik kabi hislatlar asrlardan-asrlarga meros bo`lib o`tib kelmokda. Demakki, bu xususiyatlar elimiz, yurtimiz, millatimizning kondosh va jondosh ajralmas bir ma`naviy kiyofasidir. Endilikda zamondosh yigit-kizlarimiz yurish-turishlari, xatti-harakatlari, kiyinishlari bilan o`zlarini kanchalik o`ta tarakkiylashgan shahar fukarolari kabi ko`rsatmasinlar, baribir ular kalban shu ma`naviy merosning egasidirlar. Abdulla Kodiriyning “O`tgan kunlar” va “Mexrobdan chayon” asarlaridagi Otabek va Anvarjonlar bugungi kizlarimiz baxtining ideali bo`lsa, Kumush va Ra`nolardagi shark ayollariga xos iffat va latofat, bokiralik, xayolilik, vafodorlik, sevgan kishisini e`zozlash kabi hislatlar egasi bo`lish yigitlarimizning orzusi va niyatidir. “Mexrobdan chayon” romanidagi Anvar va Ra`nolarning she`riy yozishmalariga e`tibor beraylik. Anvar: Agar Farxodning Shirini, bo`lsa Majnunlarning Laylosi, Nasib bo`lmish menga gulshan aro gullarning Ra`nosi. Mazmuni: Farxodga Shirin nasib kilgan bo`lsa, Majnunga Laylo nasib kilgan bo`lsa, barcha go`zal kizlarni bir gulshanga yigsak, shu kizlarning sarasi,ya`ni ra`nosi menga nasib kiladi,-deb o`z kalb tugyonlarini, baxtidan nixoyatda mamnunligini ziyolilarga xos o`ta nozik e`zozlash orkali yetkazadi. Ra`no: Agar or etsa Layli haqlidir, Kaysning Jununidin, Ne baxtki, Ra`no, haridoring talab axlining mirzosi Mazmuni: Layli o`z sevgilisining akldan ozganidan nadomat cheksa, baxtimdan aylanayki, mening kalbimning haridori tolib axlining sardori, deb o`zining faxr to`la ichki xayajonini, sevinchini, chin muxabbatini nazokat, sharm-xayo bilan izxor kiladi. Anvar: Hamisha xavfda ko`nglim bu muxabbat intixosidin, Meni ham etmasa Majnun debon Ra`noning savdosi.

www.arxiv.uz Mazmuni: Muxabbatimizning baxtli onlarini o`ylab, go`zal chexrang mexridan kuvvat olib yashamokdaman. Ammo ko`nglim hamma vakt gash, xavfdaman. Menga bu muxabbatimiz baxtini ko`rish nasib kilarmikin. Parishon bo`lib, men ham Majnun kabi telba bo`lib kolmasam mayli edi, deb o`z baxtidan, muxabbatidan nixoyatda mamnunligini xadiksirab bayon kiladi. Ra`no: Muxabbat jomidan no`sh aylagan akli zako bo`lmish, Fununiy tibda majnundir kishining kuysa safrosi. Mazmuni: Muxabbat sexrining samimiy tuygulari to`ldirilgan tabokdan baxra olgan insonning akli teran,tafakkuri kuchli bo`ladi. Bunday ma`naviy ozukadan baxramand bo`lgan kishi xech kachon telba (majnun) bo`lmaydi. Tabobat ilmidan ma`lumki, kishining safrosi kuysagina u telba bo`lishi mumkin. Bu asarda sharkona muxabbatning nafis, e`zozli, haqikiy me`yoriga yetkazilgan ideal namunasi bayon etiladi. Yozuvchi zamondosh yigit-kizlarimizni ana shunday begubor, samimiy, e`zozli sevishga undaydi. Kalon adib Abdulla Kodiriyning asarlarida komil insonlargagina xos bo`lgan bunday nozik his-tuygular, fazilatlar aks ettirilgan o`rinlar bisyordir. Ulardan yosh yigit-kizlarimizni tarbiyalashda o`rinli foydalanish maksadga muvofikdir. Merosiy manbalarimizning yana biri Abu Rayxon Beruniyning “Xindiston” asaridir. Alloma bu asarida kizlarga shunday murojaat kiladi: kizim, sen o`rgangan uyingdan ketib, notanish bir xonadonga kelin bo`lib tushmokdasan...Ering osmon bo`lsa, sen yer bo`l, Osmon o`zining shifoli yomgiri bilan yerni ko`kartirganidek ering ham o`z mexri bilan seni asrab-avaylaydi,Eringning ko`ziga pala-partish ko`rinma, o`zingga oro ber, suv va surma hamisha hamroxing bo`lsin. Ering kuchi yetmagan narsalarni olib ber deb harxasha kilaverishni man kilaman... Abu Rayxon Beruniy bu fikrlarini xuddi bugun kizlarimiz va ayollarimizning kuloklariga shivirlayotgandek, nazarimizda. Beruniyning ijodiga razm solsak, ul zoti sharifning nixoyatda ko`p mutolaa kilganini, izlanganini, o`ziga nisbatan nixoyatda talabchan bo`lganligining guvoxi bo`lamiz. Beruniy fakat xayitlardagina dam olganlar. Ular xayitning birinchi kuni xastalarni, ko`ngil yakinlarini, yoshi

www.arxiv.uz uluglarni ziyorat kilganlar. Ikkinchi kuni marxumlar xonadoniga tashrif buyurib, ularni yod aylaganlar. Uchinchi kuni esa keyingi xayitga yetgulik ozuka va kiyim- bosh, kerakli uy-ro`zgor buyumlari, asboblarini harid kilish uchun vakt ajratganlar. Beruniy 76 yoshida xastalanib yotib koladi. Anchadan beri to`shakka mixlanib kolgan Beruniyning xolidan shogirdlari kirib-chikib, dam-badam xabar olib turadilar. Shunday kunlarning birida Beruniydan xol so`rash uchun kozi Valvalujiy tashrif buyuradi. Beruniy kozining meros taksimotiga yangi sharxlar kiritganini eshitgan, lekin kozi bilan bu haqda bamaylixotir suxbatlasha olmagan edi, o`sha sharxni kozidan aytib berishini iltimos kiladi. Kozi: ”Ma`kul, ammo sal kuch yigib olganingizdan so`ng bafurja gaplasharmiz”,-deydi. Beruniy: ”Ey kozi, men shu meros taksimoti haqidagi sharxingizni bilmay bu dunyodan ko`z yumib ketganimdan ko`ra bilib, xotirjam ketganim afzal emasmi?”-deydi. Noiloj kolgan kozi meros taksimoti sharxini bayon kiladi.Beruniy bor vujudi bilan ko`zi yumilgan xolda tinglar, ayrim joylarini ma`kullar, ayrim joylariga o`z fikrini va takliflarini bildirar edi. So`zini tugatgan Valvalujiy Beruniyning ogir nafas olishiga karab, bugun shu suxbat shart emasmidi, ul zotni toliktirib kuydim, deb xijolat bo`ladi va ketishga ruxsat so`raydi. U xali mahalla boshidagi uyiga yetib ham kelmagan ediki, Beruniyning xovlisidan yigi ovozi eshitiladi. Valvalujiy orkasiga kaytadi. Davr ilmiga tashna, fan fidoyisi Beruniydan shu tarzda judo bo`lgan edi. Ul tabarruk zot o`zidan bir kancha noyob asarlar koldirdiki, mana necha asrlardan buyon uning avlodlari bu bebaxo manbalardan o`zlari uchun boy ma`naviy ozuka olib kelmokdalar.Ularning adolatli, okil fikrlari xanuzgacha ma`naviy dunyomizni mash`al kabi yoritib kelmokda. Allomaning kuyidagi misralariga dikkat kiling: Xech bir gap kolmadi ma`lum bo`lmagan, Juda oz sir koldi mavxum bo`lmagan. Bilimim haqida chukur o`ylasam, Bildimki, xech narsa ma`lum bo`lmagan. Ul zot ulkan kashfiyotlar, chukur bilim egasi bo`lishlariga karamasdan o`zining xech narsa bilmasligini, bundan ham ko`prok bilish mumkinligini aytib, o`ziga

www.arxiv.uz nisbatan norozilik bildirmokda. Bundan ham ortik kamtarlik va bundan ham ortik o`ziga talabchanlik bo`lmasa kerak. Beruniyning bu fikrlari tolibi ilm axli uchun katta xayotiy sabok, vaktning har bir dakikasi kayta takrorlanmas ekanligini tushunish, uni bexuda sarflamaslik, kadriga yetishning amaliy namunasidir. Talabalarda kamtarlik, ilmga intilish, o`ziga nisbatan talabchanlik, tabiat tomonidan berilgan umr kabi betakror imtiyozdan unumli foydalanish kabi hislatlarni tarbiyalashda Beruniyning yukoridagi kabi ma`naviy merosidan ijodiy foydalanib borish katta samara beradi. Inson kadri umrida kancha yil yashagani bilan emas, balki bu fursatdan kanday foydalanganligi, el va jamiyat manfaati yo`lida nima ishlar kilganligi bilan o`lchanadi. Bir asr umr ko`rib, nom-nishonsiz o`tganlar ham bor, oz umr ko`rib, abadiy nom koldirganlar ham bor. Insonlar el nazarida uy-joy, molu mulklari bilan yashamaydilar, balki xalk uchun kilgan sharafli ishlari bilan barxayot yashaydi. Tarixga nazar solsak, necha-necha asrlar davomida shoxlar, boylar, darveshlar, xullas kancha-kancha insonlar bu xayotdan o`tishgan. Ammo xalki uchun, uning ma`naviy kamoloti yo`lida riyozat chekkan Forobiy, al-Buxoriy, Beruniy, Ibn Sino, Umar Xayyom, Najmiddin Kubro, Baxovuddin Nakshband, Lutfiy, Alisher Navoiy, Binoiy, Koshifiy kabi allomalarimiz insoniyat kamolotining yo`lchi yulduzlari bo`lganliklari uchun mana necha asrlar o`tibdiki, biz bilan yonma-yon yashayotgandek ishimizga, o`ylarimizga, orzularimizga hamkor, hamnafas, ruxi- poklari xotiramizda abadiydir. Yaxshi fazilatlar kalbida makon kurgan va ularni xayoti davomida yanada saykallab, takomillashtirib borgan inson kamolotga erishib boraveradi. Akliy, axlokiy, huquqiy va kasbiy bilimlari sarchashmasini to`latib, kamolotga intila borgan inson jamiyatda kuyosh kabi nur sochib turadi. Kuyosh o`z nuri bilan ham isitib, ham shifo berganidek, komil inson ham yurtiga, Vataniga fakat yaxshilik keltiradi, unga ma`naviy ozuka va ezgulik beradi. Insonning tarbiyalanganligini kanday baxolash mumkin? Uning mezoni nimadan iborat?

www.arxiv.uz Inson komilligining mezoni uning o`kib-ukkanligi,akliy va axlokiy bilimlari saviyasi va ularni xayotda ko`llay bilish ko`nikmasini hosil kilganligi bilan belgilanadi. Ongi bilimlar ummoniga aylangan, o`kib-ukkan tolibi ilm axllarimizning tafakkuri boy, til-zaboni shirin, kamtar bo`lib, to`plagan bilim zaxiralaridan o`zgalarni ham baxramand eta bilmoklari zarur. Shunday insonlar borki, akliy bilimi chukur, ammo axlokiy bilimi sayoz. Aksincha axlokiy bilimi yetarli, lekin akliy bilimi konikarli emas. Agar inson akliy va axlokiy bilimlarini puxta egallab, uni chukur tafakkur kilsa va til dasturxoniga solib, uni haridorlariga chiroyli kilib, mexrli uzata olsa-ayni muddao. Jamiyatimizning ravnaki shundan, yoshlarimiz kamoloti shundandir. Respublika Oliy Majlisining 12-sessiyasida Prezidentimiz tomonidan “Kuch- bilim va tafakkurda” degan teran bir fikr ilgari surildi. Tafakkur- insonning butun xayotiy va ijodiy faoliyatini idora kiluvchi ongiy kamolot o`lchovidir. Unga fakat bilim olish, xayotni kuzatish, uni o`kish va ukish, yaxshi va yomonni taxlil kilish, ulardan xulosa chikarish orkali erishiladi. Tafakkur akl tarozisi bo`lgan til orkali namoyon bo`ladi. Sizning so`zlagan so`zingiz, aytgan fikringiz tafakkuringizning, akl-idrokingizning, ongingizning oyinasidir. Til haqida, faxm-farosat, tafakkur haqida allomalarimiz o`z merosiy manbalarida shunday yozadilar: Inson notikligi, saodat tildan, Nazokat tildandir, nafosat tildan, Xayot saboklari ko`rsatur shuni, Do`zax tildan erur va jannat tildan. Ikki narsa ajratadi insonlarni xayvondin, Insonligi bilinadi xunar ila zabondin, Shunday ekan, kishilarning eng ulugi xunarmand, Yoki so`zga chechan kishi, fikri ravon, tili kand. (Ibn Sino.Farosat ilmi haqida.)

www.arxiv.uz Odobli inson barcha odamlarning yaxshisidir, Va barcha xalklar uchun yokimlidir. U mansabdor kishilardan go`zalrok va, Badavlat odamlardan xurmatlirokdir. (A.Navoiy. Maxbub ul-kulub.) Go`zallik yuzda emas, ey birodar, So`zi shirin kishi har kimga yokar. So`zing oz bo`lsin-u, ma`noli bo`lsin, Eshitganlar kulogi durga to`lsin. So`zing bo`lsa kumush, jim turmak oltin, Misi chikkay so`zing ko`p bo`lsa bir kun. Ko`paygan so`zning bo`lgay to`grisi oz, Shakarning ko`pidan ozi bo`lar soz. (A.Avloniy. Turkiy guliston yoxud axlok.) Haqikatda ham odobli, ilmli, madaniyatli inson bilan suxbatlashganimizda ularning ovozi oxangidagi munglilik, samimiylik, inson dilini yorituvchi yokimli sexr o`ziga maftun kilib ko`yadi. Ularning suxbatidan ma`naviy kuch-kuvvat olamiz, charchoklarimiz chikadi, kalbimiz yayraydi. Demak inson bunday darajaga yetishish uchun kundalik xayot mashakkatlarini sabr-tokat bilan yengib, ko`p o`kishi, xayotni kuzatib undan sabok ola bilishi zarur. Mexnat kilish, mashakkat, riyozat chekish, xayotni o`kib, undan okilona sabok chikara olish evaziga insonning ongi, tafakkuri saykallanib boradi. So`z mulkining sultoni Mir Alisher Navoiy o`zining “Maxbub ul-kulub” asarida bunday yozadi: «Urugni kara. Oldin uning hamma yogi loyga, changga belandi. So`ng u yerga kadalgandan keyin kattik yerni yorib, kiyinchiliklarga sabr-tokat bilan chidab, yuzaga-yerga chikadi. U zabardast daraxt bo`ladi, meva tugadi, kancha-kancha odamlarning xojatini chikaradi. Har kanday ishning, har kanday

www.arxiv.uz yutukning kiyinchiligi bo`ladi. Unga sabr- tokat kilgan inson keyin roxat-farogatda yashaydi». Ibn Sino o`zining “Xindiston” asarida: «Kamtarlik-bu xudbin ishlar bilan shugullanishdan to`xtatuvchi kuch», - deydi. Xa, xalkimiz: “Kamtarga kamol- manmanga zavol”, deb mashakkatli xayot saboklarining xulosasini bizga meros kilib koldirgan. Haqikatdan, xayotni kuzatsangiz, ko`p o`kigan, xayotni ko`p kuzatgan, teran ma`naviyatli insonlar faxm-farosatli, har bir narsaga jiddiy karaydigan, muloxazali, okil insonlar bo`ladilar. Bunday insonlar teran, sokin daryoga o`xshaydi: ular shovkin-suronsiz okadi. Ammo bilimi sayoz, xayot saboklaridan yetarli xulosa chikara olmagan, o`kib-ukmagan, hammaning akli mening cho`ntagimda deb o`ylaydigan, salga o`zining yo`k aklini peshlayveradigan kimsalar esa shaldirab okayotgan jilgaga o`xshaydi-suvi kam-u, vaximasi bir jaxon. Bunday odamlarda manmanlik kasali doimo xuruj kilib turadi. Manmanlik – bu o`z kamchiligini va o`zgalarni tan olmaslik, o`zgalar fikri bilan hisoblashmaslik, takabburlik, xudbinlikdir. Manmanlik illati u makon kurgan kishilarni soglom fikr yuritishdan, o`zini takomillashtirib borishdan maxrum etadi. Natijada bunday odamlarda jaxolat illati, ya`ni bilimsizlik paydo bo`ladi. Kamtarlik va manmanlik bir-biriga karama-karshi ikki yo`ldir: ularning biri sizni kishilarga yakinlashtiradi, ikkinchisi esa yiroklashtiradi. Bir insonning ikkinchi bir insonga intilishi, uni dil kumsab, soginishi zamirida muomala madaniyati yotadi. Jamiyatning rivojlanganligi, uning madaniyatlilik darajasi, ravnaki ko`p jixatdan unda yashaydigan kishilarning muomala madaniyati bilan belgilanadi.Akli teran, fikri ummon, haqikiy ma`naviyatli inson muomala jarayonida o`z fikrini tafakkur doshkozonida kaynatib, so`ng til dasturxoniga uzatadilar. Insonning til-zabonidan uning kanchalik faxm-farosatga ega ekanligini bilib olasiz. Xalkimiz “So`z – akl tarozisi” degan makoli bilan ming karra haqikatni aytgan. Inson martabasi uning so`zidan bilinadi, lekin so`zining martabasi kishi bilan belgilanmaydi. Nodir manbalardan biri “Kobusnoma”da Kaykovus o`gli

www.arxiv.uz Gilonshoxga bunday deydi: “Kishi suxandon, suxango`y (notik) bo`lishi kerak.... Suxango`y shul kishi bo`lgayki, ul har so`zni desa, xalkka ma`kul bo`lgay... Bunday kishilar okillar katoriga kirgay”. Bu manbada bo`lar-bo`lmasga va`z kilavermaslik, so`zni ulug bilish, u osmondan kelmasligi va uni xor kilmaslik haqida nasixatlar beriladi. Xorazm elining kuragi yerga tegmagan polvoni, ko`li gul po`stindo`z, ma`rifatparvar, xassos shoir Paxlavon Maxmud o`zining kuyidagi she`rida akl-idrok, faxm-farosat har kanday kalbda ham makon kuravermasligini, uning juda noyob hislat ekanligini, o`kib-ukkan kalblardagina karor topishini chiroyli ifoda kiladi. Uch yuz Ko`xi Kofni kelida tuymok, Dil konidan bermok falakka bo`yok, Yoinki bir asr zindonda yotmok, Nodon suxbatidin ko`ra yaxshirok. Mazmuni: Kof togining kamida uch yuztasini yanchishga tayyorman yoki ko`kragimga xanjar urib, dil koni bilan falakni bo`yashdek mushkul ishni bajarishim mumkin yoxud bir umr zindonga tashlashlariga roziman. Ammo nodonning bir dakika suxbatiga dosh berishim mushkul. So`z so`zlaganda uning ma`nosi va mangitiga e`tibor bermay so`zlaydigan insonlarni tinglab, dilni yaralagandan ko`ra, ogir mexnat kilgan osonrok, tana charchogi dam olinsa chikib ketadi. Birok maza-matrasiz, faxm-farosatsiz suxbatni tinglab orttirilgan kalb charchogi, dil yarasi chikib ketishi, tuzalishi kiyindir. Xa, bildirmokchi bo`lgan fikrning obdon puxtalanishi, saykallanishi, lo`ndalanishi va keyingina tilga chikarilishi insonni yuksaklikka ko`taradi, unga latofat bagishlaydi. Shuning uchun ham inson kalbdan chikkan samimiy, go`zal so`zlarga va shirin muomalaga o`zida ehtiyoj sezadi. Inson eng avvalo har tomonlama bilimdon bo`lmogi lozim. Bilimdon bo`lmoklik, bu o`z kasbini puxta egallash, el-yurt, Vatan manfaatlari yo`lida sidkidildan mexnat kilish, unga sadokatli bo`lish, uni e`zozlash, iktisodiy, siyosiy, huquqiy bilimlarni doimiy ravishda yetarli darajada egallab borish, ma`rifatli bo`lish, ma`naviy kamolot sari intilish, xalkning, insonlarning gam-tashvishlari,

www.arxiv.uz kuvonchlarida hamdard, hamkor, yelkadosh bo`lish, umumiy kilib aytganda jamiyat xayotining barcha jabxalarida faol ishtirok etish, uning istikboli uchun kaygurish, doimo ezgu ishlar, orzu-umidlar, niyatlar bilan yo`ldosh bo`lib yurish demakdir. Buning uchun inson har doim o`z mustakil fikrlash kobiliyatini shakllantirib, saykallab bormogi kerak. I.A.Karimov o`zining “Barkamol avlod orzusi” kitobida, “Barkamol avlod O`zbekiston tarakkiyotining poydevori”, “Kuch bilim va tafakkurda” degan goyalarni ilgari surib, yoshlarni shunday bo`lishiga undayotganligi bejiz emas. Chunki bugungi yoshlar ertangi yurt egalaridir. Shuningdek, yurtboshimiz komil inson deganda biz avvalo ongi yuksak, mustakil fikrlay oladigan, xulk-atvori bilan o`zgalarga ibrat bo`ladigan bilimli, ma`rifatli kishilarni tushunamiz”, deydilar. Demak, Prezidentimiz orzu kilgan jamiyatimizning tamal toshini ko`yuvchi “Barkamol avlod” komilining asosiy mezoni, yoshlarning mustakil fikrlay olish va o`rgangan bilim va tajribalarini amaliyotda ko`llay bilishidir. Xo`sh, yoshlarda mustakil fikrlay olish va o`zining shaxsiy, to`gri xulosasini chikara oladigan fazilatini kanday tarbiyalash mumkin? Mustakil fikrlash komillikning asosiy belgisidir. Komillik uch boskichdan iborat: 1. jismoniy salomatlik 2. axlokiy poklik 3. akliy yetuklik. Bu boskichlarni shakllantirishda mustakil fikrlash yetakchi ustuvor o`rin egallaydi. Talaba yoshlar tarbiyalanishni kalban xoxlab intilsalar, jismoniy va axlokiy komillik darajasiga osonlik bilan erishsa bo`ladi. Ammo akliy kamolotga erishish esa, asab tizimining taranglashuvi, akliy zo`rikish, hissiy jiddiylashuv, barkaror irodaviy xatti-harakatlar uzluksiz faollik, fidoiylik, bilimga chankoklik namunalari evaziga boskichma-boskich, asta-sekinlik bilan amalga oshadi. Mustakil fikrlash sarchashmasi faxmlash ya`ni anglashdan, fikr yuritishdan boshlanadi.

www.arxiv.uz Anglash – biror bir goyani (fikrni) tub mazmuniga tushunib yetish. Mushoxada – shu goya (fikrni)ni mantikan talkin kilish. Tafakkur – inson ongidagi mavjud ilmiy va xayotiy bilimlar majmualaridan keragini saralab olish va amaliyotga ko`llash. Amaliyotda (praktikada) ko`llash – xayotda bir necha bor ko`llanilgan o`zining ijobiy hosilasini bergan, ishonchli muammolar yechimi bilan solishtirib, xulosa kilish, so`ng tafakkur saviyasiga tayanib, yagona yechimni tanlash va undan amaliyotda foydalanishdir. Mustakil fikr yuritish jarayonida insonda fikr, muloxaza, goya, faraz, maksad kabilar vujudga keladi. Mustakil fikr yuritish til va nutk bilan chambarchas boglik ravishda namoyon bo`ladi hamda ular uzluksiz tarzda bir-birini takozo etadi. Xuddi shu boisdan inson o`zining mustakil fikrlashi, muomalasi (mulokoti), nutki hamda ongli xulk-atvori tufayli borlikdagi mavjudotlardan tubdan ajralib turadi. Inson mustakil fikr yuritish faoliyatida o`zi aks ettirgan, sezgan, idrok kilgan, tasavvur etgan, xotirlab kolgan narsa va xodisalar to`griligi, anikligi, haqikiyligi yoki ularning vokelikka mos tushishini aniklaydi. Borlikni bilish jarayonida hosil kilingan xukmlar, tushunchalar, xulosalar, farazlar (taxminlar) chikarilgan karorlar chin yoki chin emasligini belgilab oladi. Inson mustakil fikrlash orkali vokelikni umumlashtirib, bilvosita va bevosita aks ettiradi, narsa va xodisalar o`rtasidagi ichki, murakkab boglanishlar, munosabatlar, xossalar, xususiyat hamda mexanizmlarni anglab yetadi. Binobarin, inson muayyan konun, konuniyat va koidalarga asoslangan xolda tabiiy, ijtimoiy xodisa va vokealarning vujudga kelishi, kechishi, rivojlanishi hamda okibatini oldindan ko`rib turish imkoniyatiga egadirlar. Odatda fikr yuritish vokelikni umumlashtirish darajasiga, muammoni yechish vositasi xususiyatiga, ob`ektning sub`ekt uchun yangiligi, shaxsning faollik ko`rsatkichiga ko`ra bir necha turlarga ajratilib tadkik kilinadi. Mustakil fikrlash akliy faoliyat sifatida olib karalganda, inson tomonidan masalalar, topshiriklar yechish nazarda tutiladi. Ularning shartlari, moxiyati. Tuzilishi, shakllari va shaxsning anglash imkoniyatlari kuzatiladi.

www.arxiv.uz Masala, muammo, topshiriklarni yechish shaxsning ehtiyoji, kizikishi, mayli, kobiliyati, iste`dodi, saloxiyati bilan boglik ravishda olib karaladi, ularning talablarni kabul kilish, muayyan karorga kelish, vositalar kidirish mustakil fikr yuritishning mustaxkam negizini tashkil kiladi. Mustakil fikr yuritish faoliyatda muammo yechimini kidirishni boshkarishda, borlikni in`ikos kilishda insonning his-tuygulari, kechinmalari, favkuloddagi vaziyatlar, ob`ektiv va sub`ektiv sharoitlar aloxida ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy xayotda, ta`lim jarayonida va ishlab chikarishda shaxslararo (ob`ektiv va sub`ektiv) munosabatlar, alokalar, hamkorlikdagi akliy va jismoniy mexnat mahsuli, muomala me`yori, mustakil fikrlash majmuasi tarikasida yuzaga keladi. Jamoada tankid, o`zini-o`zi tankid kilish, o`zini-o`zi baxolash, o`zini-o`zi nazorat kilish, o`zini-o`zi tekshirish, o`zini-o`zi boshkarish, o`zini-o`zi rivojlantirish, o`zini-o`zi namoyon kilish, o`ziga-o`zi buyruk berish, guruxiy muloxaza, mushoxadadan iborat mustakil fikr yuritish sifatlari shakllanadi. Insonni inson tomonidan idrok kilinishi, ya`ni notanish shaxsning ruxiy xolatini aniklash, taxmin kilish eng zarur alomat va belgilarni to`plash ham mustakil fikrlash mahsulidir. Mazkur murakkab boskichli bilish jarayoni insondan irodaviy zo`r berishni, akliy jiddiylikni, ongli munosabatni, barkaror vaziyatni, kulay shart- sharoitni talab kiladi, muayyan xulosaga kelinadi. Mustakil fikr yuritish jarayoni, muammoli vaziyat vujudga kelishidan boshlanadi. Lekin mazkur vaziyat tugilishi, yechimi bu bilan tugallanmaydi. Insonda bilishga nisbatan moyillik, ixtiyorsiz xatti-harakat muammoli vaziyatgacha yorkin bo`lmagan, noanikliklarni izlab topish kabi xolatlar yuzaga keladi, so`ng tub ma`nodagi yechimga muxtoj muammoli vaziyat yaraladi va nixoyat uning yechimi topilsa-da, lekin bilishning muammodan keyingi boskichi fikrning o`z yo`nalishida ixtiyorsiz davom etaveradi. O`kuv faoliyatida fikr yuritishning, tafakkur kilishning o`zaro mustaxkam boglangan berk zanjiri vujudga keladi. Mustakil fikr yuritish jarayoni kuyidagi boskichlardan tarkib topgan:

www.arxiv.uz 1. Mustakil fikr yuritish faoliyatida eng avvalo xal kilinishi zarur bo`lgan muammo inson tomonidan yaxshilab anglab (tushunib) olinishi kerak. Agarda inson oldida xech kanday masala yoki muammo vujudga keltirilmagan bo`lsa, u xolda u biron-bir narsa to`grisida fikr ham yuritmaydi. Mushoxada ham kilmaydi. Inson tanballikka moyildir. Mabodo shaxs xal kilinishi shart bo`lgan masala yuzasidan kanchalik anik va to`larok ma`lumotga ega bo`lsa, uni okilona yechish yo`l va vositalarini shunchalik yengillik bilan topadi. 2. Muammo yoki masalani xal kilish uchun eng zarur bo`lgan barcha bilimlarni, muxim munosabatlar, urf-odatlar, boglanishlarni yaxshi bilishi va uni tadbik kila olishi zarur. Buning uchun shaxsiy tajribada uchragan xolatdan, usullardan xolatlarni xotirada saklash va uni o`xshash muammolarni yechishda ko`llash jarayoni amalga oshiriladi. 3. Masala yoki muammoga taallukli faraz ilgari suriladi, boskichlar taxlil kilinadi, yechish to`grisida muloxazalar bildiriladi. Turli variantlar haqida fikr yuritiladi, ular o`zaro kiyoslanadi va eng samarali variantlar ajratiladi. 4. Muammo oldiga ko`yilgan gipotezani muayyan mezonlar yordami bilan tekshirish zaruriyati tugiladi. Uni tekshirish uchun o`zaro o`xshash xolatlar ma`noviy, shakliy, tuzilmaviy jixatdan takkoslanadi. Bu o`rinda ijodiy xayol materiallaridan atroflicha foydalaniladi, ya`ni ijodiy rejalar tuzish, umumlashma obrazlar yaratish, maksad natijalarini ko`z o`ngiga keltirish, taxminiy munosabatlarni idrok kilish amalga oshiriladi. Uning haqkoniy ekanligiga ishonch hosil kilish uchun akliy xatti-harakatlar tizimini tadbik kilib ko`riladi va ayrim o`zgartirishlar kiritish mo`ljali oydinlashtiriladi. Gipoteza mantikiy usullar yordamida fikran analiz va sintez kilinadi, muxim alomatlari ajratiladi, uning to`griligi, haqkoniyligi bo`yicha tezkor xukm va xulosalar chikariladi. 5. Muammoni nazariy jixatdan xal kilish uchun ilgari surilgan gipoteza to`griligi yoki noto`gri ekanligi aniklansa, u fikr yuritish ob`ektidan sikib chikariladi va yangi farazlar, o`ylar, taxminlar kabul kilinadi yoki o`ylab topiladi. Yangi amaliy gipoteza fikran bir necha marta tekshiriladi va undan so`ng amaliyotga joriy kilish uchun sinashga tavsiya kilinadi. Ta`kidlab o`tilgan muloxazalarning aksariyati

www.arxiv.uz konstruktiv texnik masalalarni xal kilishda, kashfiyotlarni yaratishda, ixtirochilik takliflarida, ratsionalizatorlikda, texnologik kurilmalarni joriy kilishda turli-tuman variantlar, texnologik kartalar va boshka modellar fikran taxlil kilinadi. So`ngra ulardan eng ma`kuli, omilkori, eng maksadga muvofiki tanlanadi va uning ustida bosh kotiriladi. 6. Muammo va masalani xal kilish, yechish, olingan natijalarni to`griligiga ishonch, kanoat hosil kilish uchun yechuvchi shaxs uni tekshirish bilan mustakil fikr yuritish xatti-harakatlarini yakunlaydi. Ana shu fikriy operatsiyalar, muloxazalash shakllaridan so`ng masala (topshirik) batamom xal kilinadi va bu muammo to`grisida o`ylash nisbiy jixatdan vaktincha to`xtatiladi. Erishilgan muvaffakiyat xayotga joriy kilinadi. Boshkacha aytganda bu muammo va uning yechimini topish uchun kilingan harakatlar va yechimlar kelgusi muammoli vaziyatni xal kilish uchun kerak bo`ladi. Bu tajribalar ongning xotirasida saklab ko`yiladi va navbatdagi xayotiy muammolarni yechishda chukur o`ylash, mushoxada kilish, tafakkur saviyasiga mos, xayotiy tajribaga tayanib yechim izlash va uni orttirgan xayotiy tajribalar bilan kiyoslash, undan keyingina yagona oxirgi xulosaga kelish va uni xayotda ko`llash kabi berk aylanma tizim (sistema, mexanizm) hosil bo`ladi. Bu tizim cheksiz davom etaveradi. Har bir shaxs o`z akl-idroki, tafakkurning teranligi, intellektual shakllanganligiga xos va mos xolda muammolarni yechadi va xayotga joriy etadi. Inson xayotga joriy etgan muammolar yechimining saviyasiga karab, kishilar orasida o`z o`rni va mavkeini egallab boradi. Shu yo`sinda shaxsning mustakil fikrlash kobiliyati saykallanib boraveradi. Tayanch so`zlar: Odob, xulk, axlok, madaniyat, ma`naviyat, sifat, fazilat, inson komilligining mezoni, manmanlik, kamtarlik, anglash (fikr), mushoxada, tafakkur, amaliyotda ko`llash.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR: 1. I.A.Karimov. Barkamol avlod-O`zbekiston tarakkiyotining poydevori. T, 1998. 2. I.A.Karimov. O`zbekiston XX1 asr bo`sagasida. T.,1997. 3. I.A.Karimov. Barkamol avlod orzusi. T.,”Shark“.1999. 4. I.A.Karimov. “Turkiston” gazetasi muxbirining savollariga javoblari. 1998, 3 fevral. 5. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T., 1992. 6. Yusupov E. Ma`naviyat asoslari. T., 1998. 7. A.Avloniy. Turkiy guliston yoxud axlok. T., O`kituvchi. 1992. 160 b. 8. A.Navoiy. “Maxbub ul-kulub”. T., 1983. 112 b. 9. Ibroximov A. (muallifdosh) Vatan tuygusi. T., 1997. 10. Musurmonova O. O`kuvchilarning ma`naviy madaniyatini shakllantirish. T., Fan. 1993., 105 b. 11. Goziyev E. Tafakkur psixologiyasi.T., O`kituvchi. 1990. 184 b. 12. Goziyev E. Pedagogik psixologiya asoslari. T., Universitet, 1997, 80 b. 13. Kaykovus. “Kobusnoma”.T., O`kituvchi, 1994, 173 b. 14. Munavvarov A.K. Pedagogika. T., 1996. 15. Tursunov I., Nishonaliyev U. Pedagogika kursa. T., 1997. 16. O`zbegim. “Vatan” seriyasidan. T.”Shark“. 1992. 254 b. 17. Kayumov A. Abu Rayxon Beruniy. Abu Ali ibn Sino. T., 1987. 240 b. 18. Paxlavon Maxmud. Ruboiylar. T., 1979., 88 b. 19. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Ma`naviy va irodaviy fazilatlarni tarbiyalash

Xalq pedagogikasi va ma`naviy qadriyatlar tarbiya manbai

Tanqidiy fikrlashni rivojlantiruvchi texnologiyalar

Muhandis – pеdagog shaxsiga qo`yiladigan talablar

Muhandis pеdagogning loyihalash faoliyati