Маҳаллада миллий спорт ўйинларини ташкил этишнинг ижтимоий психологик хусусиятлари - Pedagogika - Referatlar

Маҳаллада миллий спорт ўйинларини ташкил этишнинг ижтимоий психологик хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

152.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz РЕЖА: 1. Миллий спорт ўйинларини ташкил этиш муаммоси бўйича илмий адабиётлар таҳлили 2. Шарқ алломаларининг миллий спорт ўйинлари тўғрисидаги илмий фикр ва қарашлари 3. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг миллий спорт ўйинларини ривожлантириш тўғрисидаги фармон ва қарорлари моҳияти 4. Хулоса 5. АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ

МАҲАЛЛАДА МИЛЛИЙ СПОРТ ЎЙИНЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК МУАММО СИФАТИДА. 1. Миллий спорт ўйинларини ташкил этиш муаммоси бўйича илмий адабиётлар таҳлили Ўзбек миллий маданиятининг таркибий қисми ҳисобланган халқ жисмоний маданияти жисмонан бақувват янги авлодни шакллантириш, ёшлар ўртасида соғлом турмуш тарзини яратишда алоҳида ижтимоий- психологик ўрин тутади. Ўрганилган илмий-услубий ва махсус манбаларнинг тасдиқлашича, аждодларимизнинг маданий тараққиёти ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва маиший ривожланиш билан чамбарчас боғлиқ бўлган. Бу эса МСЎлар халқимизнинг этник маданий турмуш тарзи, жисмоний маданияти билан уйғунликда тараққий этиб келганлигидан далолат беради. Шу билан бирга, аждодларимиз МСЎларининг тарихий тараққиётини, спорт ўйинларига нисбатан шаклланган миллий психологияни турли ижтимоий тузумлар давридаги маданият, миллий психология, маърифат, тарихий воқеалар ҳамда анъаналардан алоҳида ажратиб ўрганиб бўлмайди. Ўзбек халқ ўйинларининг пайдо бўлиш тарихи ва тараққиётини тадқиқ қилишда шу кунгача сақланиб келган қадимий меъморчилик (юнон, рим, араб, форс муаллифларининг қўлёзмалари, туркий битиклар) обидалари ва амалга оширилган археологик қазишмалар, шунингдек, халқ оғзаки ижоди (эпос, достон, ривоят, афсона, топишмоқ, ўйин, рақс, мусиқа ва бошқ.) намуналарининг натижаларини контент-таҳлилга жалб этиш ғоят муҳимдир. Психолог Д.Б.Эльконин ўз илмий-психологик асарларида болалар ўйинларининг келиб чиқишини психологик жиҳатдан ўрганиб, - “...ибтидоий кишилар ов, уруш воқеаларини ва бошқа жиддий фаолият турларини ўйинларда ифодалаганлар. Овдаги муваффақиятсизликни ўйнаш - улар йўл қўйган ҳолатларни ҳамда муваффақиятсизликнинг сабабларини аниқлашда ёрдам берган”, - деб хулоса чиқаради. 2

Элементар тарбиянинг бош масаласи болани жисмоний жиҳатдан тарбия лашдир. Швейцариялик машҳур педагог И.П.Песталоццининг айтишича: “Ҳаёт ... етилган жисмоний ниҳолларнинг уйғонишидан бошқа нарса эмас, бу ниҳоллар энди ўзининг бутун кучи билан, ўзининг ҳамма новдалари билан ўсишга ва камолотга етишга интилади ҳамда инсонга айланиши лозим бўлган жо ниворнинг уйғонишидан бошқа нарса эмас. Шунинг учун боланинг кундалик жисмоний кучларини машқ қилдириш ва ривожлантириш муҳимдир”. Песталоцци жисмоний тарбия орқали боланинг жисмоний кучларини ривожлантириш учун уни турли ҳаракатларга йўналтиришга алоҳида эътибор берган. Жисмоний тарбияни ақлий, ахлоқий ва меҳнат тарбияси билан чам - барчас боғлаб олиб бориш зарурлигини уқтирган, ўзи эса жисмоний барка - молликнинг асоси меҳнат тарбияси, деб тушунган. Шунинг учун: “Тўғри таш кил қилинган жисмоний меҳнат болаларнинг ақлий ва ахлоқий кучларини ўстиради”, - деб ёзган. Ўзбек халқ ўйинларининг пайдо бўлиши бизнинг эрамизгача бўлган даврга, аниқроғи, ибтидоий жамоа тузуми даврига тўғри келади. Буни тарихий, археологик, этнографик, фольклористик ва бошқа манбалар тўла- тўкис исботлайди. Қадимги рим ёзувчиси Элианнинг гувоҳлик беришича, аждодларимиз бўлган саклар қабиласида МСЎлари мусобақалари жуда кенг тарқалган ва улар халқнинг севимли машғулоти саналган. Унинг таъкидлашича, саклар қабиласининг йигитлари ана шу ўйинлар мусобақасида ўзлари енгган қизларга уйланиш ҳуқуқини олганлар. Юнон тарихчилари қолдирган маълумотларга қараганда, бир вақтлар Ўрта Осиё ҳудудларида яшаган қадимги қабилалар муштлашишни яхши биладиган моҳир жангчилар, яъни, ҳарбий салоҳиятга эга бўлган кишилар бўлгани қайд қилинади. Ўзбек халқ ўйинлари ижтимоий эҳтиёж туфайли қадимда вужудга келган. Ўзбек халқ ўйинлари мазмунан ғоятда бой, шаклан хилма-хил бўлиб, муайян ижтимоий - тарихий тавсифга эгадир. 3

Тадқиқотчи Р.Йўлдошева қайд қилганидек, - “Ўйинлар халқ тантаналари ва томошаларининг энг яхши анъаналарини ўзида жамлади, бетакрор ўзига хослиги ва психологик хусусиятлари билан миллий маданиятни ниҳоятда бойитди, авлодлар ворислигини, халқ анъаналарини ўзида мужассамлаштирди”. Ўйинларнинг ибтидоий жамоа даврида мавжудлиги тан олинган бўлсада, бироқ, халқ ўйинларининг пайдо бўлиши ва унинг тараққиёти масалалари ҳанузгача тўлақонли тадқиқ қилинмаган. Шунга қарамасдан, мавжуд манбаларга таянган ҳолда, халқ ўйинларининг илк пайдо бўлиши тарихи ҳақида мантиқий фикр юритиш ва улар тўғрисида муайян тасаввур ҳосил қилиш мумкин. Баъзи манбаларда археолог олимлар Ўрта Осиёда ибтидоий одамлар Африка қитъасидан Шарқий Осиё орқали келган, деган фикрни билдирган бўлсалар (Д.А.Ранов), бошқа бир гуруҳ олимлар Ўрта Осиёни инсоният бешиги деб ҳисоблайдилар. Ўзбекистон ҳудудида энг қадимги одамлар манзилгоҳи Фарғона водийсидаги Селенғур ғор макони бўлиб, бу илк палеолит даврига мансубдир. Ўрта тош асри - ибтидоий одамлар тасаввурлари ва эътиқодларида кескин ўзгариш юз берган давр бўлиб ҳисобланади. Бу жараённи Ўрта Осиёнинг энг қадимги рангтасвирларидан бўлмиш Кўҳитангдаги Зараутсой суратларида кузатиш мумкин. Бу лавҳаларда ов манзараси, ҳайвонот олами ва ибтидоий давр одамлари тасвири ўз ифодасини топган. Баъзи бир олимларнинг (жумладан А.А.Формозов) таъкидлашича, бу лавҳаларда ов маросими акс эттирилган. “Зараутсой - 98” халқаро симпозиуми қатнашчиларининг хулосасига кўра, Зарауткамар илк ибтидоий мактаблардан бири деб тан олинган. Чунки, аждодларимиз қолдирган қадимий суратлар ва ёзувлар бу ҳақда гувоҳлик беради. Тарихий маълумотларга қараганда, ибтидоий одамлар ҳаётида овчилик ўйинлари салмоқли ўрин тутган. Баъзи манбаларда ўйинлар овдан 4

олдин ўтказилиши ёзилган бўлса, бошқаларида овдан сўнгги ўйинлар ҳақида фикрлар баён қилинган. Агар, бу маълумотларни чуқурроқ психологик таҳлил қиладиган бўлсак, унда овчилик ўйинлари овдан олдин ҳам, овдан кейин ҳам ўтказилган, дейиш мумкин. Овдан олдинги ўйинлар ов олди машқлари (овга тайёргарликни текшириш, овга психологик ва жисмоний шайланиш) вазифасини ўтаган ҳамда жиддий, ўзига хос кичик маросим шаклида уюштирилган. Бу ўйин жараёнида ибтидоий одамлар ўлжага яқинлашишни, сўнгра уни осонгина қўлга туширишни ўрганишган, бунинг учун ниқоб кийиб, ҳайвон қиёфасига киришган. Унинг юриш-туришлари, ҳатти-ҳаракатлари машқ қилинган, уларнинг товуш чиқаришлари ўрганилган. Айнан ана шундай ўйинлар жараёнида ёшларни ҳам ов қилишга ўргатишган. Шу боис, у ўзига хос мактаб вазифасини ўтаб, овчилик маҳоратини ўстиришга ёрдам берган бўлса, иккинчи томондан уларда тақлид қилиш санъатини ва ушбу фаолиятга нисбатан барқарор мотивацияни шакллантирган ҳамда ривожлантирган. Овдан сўнгги ўйинлар - ов муваффақиятли тугагандан кейин уюштирилган, деб тахмин қилиш мумкин. Машҳур қомусий олим Маҳмуд Қошғарийнинг “Девони луғотит турк” асарида овчилик билан боғлиқ бўлган қўшиқлар ўзига хос ўрин тутган. Уларда ов қилишнинг дастлабки намуналари, ит ва қуш ёрдамида ўқ ёй билан ов қилиш тажрибалари мадҳ этилган. Мамлакатимиз ҳудудидаги энг қадимги даврлар ҳақида кўплаб илмий тадқиқот ишлари олиб борилган бўлиб, уларнинг натижалари халқ ўйинларининг пайдо бўлиши тарихи ҳамда ижтимоий-психологик жиҳатлари ҳақида айрим хулосалар чиқариш имконини беради. Тарихий, археологик ва этнографик манбаларда халқ ўйинларининг келиб чиқиши ҳамда ривожланишига доир қизиқарли маълумотларни учратамиз. Маҳмуд Қошғарийнинг “Девони луғотит турк”, Абу Али Ибн Синонинг “Тиб қонунлари”, Кайковуснинг “Қобуснома”, Умар Ҳайёмнинг “Наврўзнома”, Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг”, Ҳусайн Воиз 5

Кошифийнинг “Футувватномаи Султоний ёхуд жавонмардлик тариқати”, Алишер Навоийнинг “Хамса”, “Лисонут-тайр”, “Маҳбуб ул-қулуб”, Зайниддин Восифийнинг “Нодир воқеалар”, Амир Темурнинг “Темур тузуклари”, “Темурнома”, Заҳириддин Бобурнинг “Бобурнома” ва бошқалар, шунингдек, Ойбекнинг “Алишер Навоий” тарихий романи, “Болалик қиссаси”, Пиримқул Қодировнинг “Юлдузли тунлар”, Мирмуҳсиннинг “Темурмалик”, Радий Фишнинг “Жалолиддин Румий” ва шу каби тарихий- илмий, бадиий асарларда МСЎнинг пайдо бўлиш тарихи ва ривожи тўғрисида асосли илмий маълумотлар келтирилган. Ундан ташқари, ўзбек халқ ўйинларини излаш, тадқиқ қилиш ва халқ орасида тарғиб қилишда шу соҳанинг олимлари Т.С.Усмонхўжаев, Ф.Насриддинов, Г.Жаҳонгиров, Абдураҳим Абдураҳмон Раҳим ўғли ўзларининг муносиб улушларини қўшганлар. Грек тарихчиси Геродот хоразмийлар билан ёнма-ён яшаган саклар қабиласидаги моҳир мерганлар психологиясини бундай акс эттирган: - “Саклар дунёдаги мерганлар орасида ўқни зое кетказмайдиган жуда моҳир мерганлар сифатида шуҳрат қозонган эди”. Халқимизнинг ажойиб достони “Алпомиш”да тирандозлик ҳақида сўз боради. Чунончи, - “Ҳакимбек 7 ёшга кирган эди. Олтинбой бобосидан қолган 14 ботмон биринчдан бўлган парли ёйи бор эди. Ана шу етти яшар бола Ҳакимбек 14 ботмон ёйни қўлига ушлаб, кўтариб тортди, тортиб қўйиб юборди. Ёйнинг ўқи яшиндай бўлиб кетди. Аскар тоғининг катта чўққисини юлиб ўтди...”. Достоннинг асосий қаҳрамонларидан бўлган Барчин эрга тегиш учун 4 та шарт қўяди. Шартларнинг иккитаси ўқ-ёй отиш билан боғлиқ. Масалан, иккинчи шарт: ёй тортишса ёй синмай қолганга мен тегаман, шу ёй андоз полвонга - дейди. Учинчи шарт: минг қадамдан танга пулни урганга, мен тегаман шул қарчиғай мерганга. Зайниддин Восифийнинг ҳикоя қилишича, - “Наврўз Аҳмад камандорликда шу даражага етдики, биронта паҳлавон унингдек камон тортолмасди. Унинг ёй-ўқи душман кўзига бориб етмай, тинчимасди; камон 6

тортган вақтида фалак қавс чиллахонасидан туриб таҳсинга оғиз очарди. Ўқи тортилган вақтда бурчаклардан “Офарин!” овози кўтариларди. Заҳириддин Бобурнинг ижодий мероси “Бобурнома”да тийрандозликка доир воқеалар берилган: - “...ўқни ўрта чоғлиқ отар эди, бисёр зарб мушти бор эди, анинг муштиндин йиқилмаган йўқтур... Ҳасан Яқуббек мардона киши эди. Ўқни яхши отар эди... яна бир Фариддин Ҳусайн Мирзо эди. Ёйни кучлук тортиб, ўқи қирқ ботмон экандир...”. “Яна Ислом Барлос эди... ўттиз- қирқ ботмон ёй куч бирла отиб, тахтадин ўтказур эди. Қабоқ майдонида майдон бошидан чопиб, ёйни тушириб, кўриб, отиб қабоқни урар эди. Холчаёнтепа ва Болаликтепадаги археологик қазилмалар пайтида топилган камон ўқларининг учлари аждодларимизнинг азалда тийрандозлик билан машҳур бўлганликларига далилдир. Холчаён отлари енгил қуролланган суворийлар учун мўлжалланган бўлиб, суворийлар махсус кийимда юришган ва ўқ-ёй билан қуролланишган. Топилган суворийлар ҳайкалчалари шуни кўрсатадики, улар отда елиб бораётиб, нишонга аниқ урганлар. Термиз яқинидаги Айритом, Хоразмдаги Тупроққалъа ва бошқа жойлардан топилган буюмлар, суяк, тош, сополга туширилган расмларда қадимги маданият, кураш, чавандозлик, тийрандозлик, ов жараёнлари акс эттирилган. Бу даврда яшаган халқлар ўртасида жанговарликни ошириш, ўз ҳудудларида осойишталикни таъминлаш ва ўз ватанини ҳимоя қилиш, халқ фаровонлигини оширишга хизмат қиладиган маданий маросимлар, расм- русумлар, тўйлар ва халқ сайлларида камондан ўқ отиш, қиличбозлик, қалқонбозлик, найзабозлик, кураш, от ўйинлари тантанали равишда ўтказилган. Халқимиз орасида от билан боғлиқ “Кўпкари улоқ”, “Пойга”, “Қиз қувмоқ”, “Ағдариш”, “От устида қиличбозлик”, “Қовоқ ўйини”, “Чавгон” каби халқ ўйинлари кўплаб ўтказилган. Абулқосим Фирдавсий “Шоҳнома” асарида улоқ сўзини кўп ишлатган. Ал-Мақсудий қурбон ҳайити ҳақида ёзганда: - “Байрам кунлари Журжонлик билан Бедработликлар ўртасида туя 7

калласини қўлга киритиш учун тортишув бўлади”, сингари маълумотлар қолдирган. Таниқли ёзувчи Ойбек “Болалик” қиссасида халқ миллий спорт турларидан бўлган улоқ ўйинини жуда усталик билан баён қилади. Зеро, улоқ халқимизнинг қадимий ўйинидир. Сурхондарё ҳудудида қадимда ҳам халқ ўйинларининг муайян жисмоний, психологик ва физиологик тизими мавжуд бўлган. Таниқли қадимшунос олима Г.Пугаченкова шахмат тарихи ҳақида шундай ёзади: - “фил суягидан ясалган, баландлиги ва эни 2 см бўлган иккита шахмат донасининг топилганлиги катта кашфиётдир. Улардан бири фил, иккинчиси эса ҳўкиз тимсолидир. Уларни эрамиздан олдинги 1-2 асрларга, яъни Кушон империяси даврига мансуб, дейиш мумкин. Далварзинтепадан топилган шахмат доначалари чатуранг ўйинининг шатранж шаклига оид бўлиши керак. Юсуф Хос Ҳожиб бегона давлатга борадиган элчининг ўзига хос бўлган фазилатлари: билимдонлик, гапга чечанлик ва тадбиркорликдир - дейди”. Шахмат ва нард ўйинлари элчининг фазилатларини шу даражада акс эттириши лозимки, токи ҳарифлари ундан устун бўлмасин”. Эркин Воҳидовнинг “Буюк ҳаёт тонги” достонида шахмат мусобақаси тасвири орқали қаҳрамонларнинг руҳий ҳолати очиб берилган. Унда “кишт”, “Руҳ”, “Шоҳга ҳужум” каби миллий спорт атамалари қаҳрамонларнинг ҳаётга муносабатини, психологиясини очиб кўрсатган, яъни, чиройли сўз ўйинлари амалга оширилган. Машҳур ҳаким Абу Али Ибн Сино “Тиб қонунлари” китобида курашнинг икки турини тавсифлаб, уларнинг моҳияти ва қўлланиши қоидаларини муфассал ёзиб қолдирган. Унинг таърифича, курашнинг бир турида белидан ушлашга рухсат берилиб, оёқ ишлатмасдан курашиш бўлса, иккинчиси, қайси жойдан ушлаб олса, шу ердан маҳкам тутиш ва оёқлар ёрдамида ҳаракат қилишдир. Аммо курашнинг иккала турида ҳам қўллар билан оёқдан олиш қатъиян ман қилинган. 8

Ҳозирги пайтда бу хил мусобақаларни ўзбеклар кураш , тожиклар гуштингари , қозоқ ва қирғизлар курес , туркманлар гуреш деб атайдилар. Навоий, Бобур, Восифий даврида куштигир, гуштигир иборалари билан бир вақтда “ кураш ” атамаси ҳам фаол қўлланган. Шунингдек, миёнгир , миёнгирлик (кураш, курашиш, олишиш) ва буқа (курашчи, полвон) атамалари ҳам ўз даврининг маҳсули ҳисобланган. “XVI аср Хоразм ёдномалари”да - бир паҳлавон уч юз олтмиш хил турли кураш илмини билур, - дейилади. Ҳусайн Воиз Кошифий ҳам курашнинг икки тури ҳақида тўхталади: -...икки хил тури бор, биринчиси - қабз , яъни, қўл билан ушлаш, иккинчиси, истирор , яъни, ихтиёрсиз ҳолда олишиш. У кураш тушиш санъат эканлигини эътироф этиб, ...кураш тушиш санъатнинг илмики, бу илмнинг машҳур усуллари жуда кўп, улар уч юз тугун ва бандлар (усул ва тадбирлар) дан иборатдир ва уларнинг ҳар бири тағин бир неча усулга ажралади. Агар буларнинг барчаси йиғилса, бир минг саккиз юз усул келиб чиқади. Республикамиз полвонлари азалдан қўшни мамлакат полвонлари билан беллашиб, халқимизнинг шарафини ҳимоя қилганлар. “Бундан анча илгари, 1895 йили машҳур немис полвони Риппел Тошкентга келиб циркда ўз кучи, имкониятлари билан томошабинларни қойил қолдирган. Оғирлиги саккиз ярим пуд (136 кг) бўлган чўянни икки қўли билан, 16 пудли чўянни кифти билан кўтариб томоша кўрсатган. Ўша вақтларда Тошкентнинг Бешёғоч даҳаси, Чақар маҳалласида яшаган Аҳмад полвон Толиббой ўғлининг Ўрта Осиёда курашиб, йиқитмаган полвони қолмаган эди. Меҳмон Аҳмад полвоннинг довруғини эшитиб қолиб у билан курашмоққа жазм қилибди. Ўша куни, яъни 1895 йил 25 июнда цирк биносига одам сиғмай кетган экан. Шундай қилиб, табиат ва ҳаёт ҳақида юзага келган ибтидоий тушунча ва эътиқодлар анимистик ҳамда тотемистик тасаввурлар, қарашлар билан вужудга келган. Ўйинларнинг табиий - тарихий пайдо бўлиш асоси ва тараққиёти меҳнат жараёни билан боғлиқлигини кўриш мумкин. Ўйиннинг 9

илк бошланғич кўриниши ибтидоий жамиятда синкретик (қоришиқ) санъат саналиб, инсоннинг меҳнат ва кундалик фаолиятини ифодалаган. Уларнинг қайсидир тури билан шуғулланиш инсонларнинг характер сифатлари, темперамент хусусиятлари орқали акс этган. Бу ўйинлар жисмоний фаолиятнинг мустақил тури сифатида муайян даражада жамиятнинг соғлом ижтимоий ҳаёт тарзини белгилаган десак, муболаға бўлмайди. Кўпгина мамлакатлар олим ва педагоглари ўйинлар моҳиятини, уларнинг келиб чиқиши, тараққиёти ва аҳамиятини психологик ҳамда ижтимоий-психологик жиҳатдан ўрганмоқдалар. Шунга кўра, ўйинларнинг моҳияти ва келиб чиқишини ифодаловчи турли ҳил назариялар, фикр ва қарашлар ишлаб чиқилган. Кишилик тараққиёти тарихи (филогенез) да меҳнат ўйинлари катта ўрин тутган, аммо алоҳида олинган инсон ҳаётида (онтогенезда) ўйин, унинг келажагидаги меҳнат фаолиятидан олдин туради. Масалан, бола ролли ўйинлар ўйнаб ривожланади, ундаги шартли рефлекслар биринчи ва иккинчи сигналлар тизими, организми доимий равишда атроф-муҳит билан ўзаро фаолият ва тарбиянинг ҳал қилувчи таъсири орқали ташкил этилган педагогик жараён натижасида шаклланади. Шахснинг шаклланиши ва ривожланиш жараёни - унинг ижтимоий тажрибани ўзлаштириш жараёни ҳамдир. Тарбия олдиндан маълум мақсадга йўналтирилган бўлиб, боланинг улғайишида муҳим аҳамият касб этади. Шунинг учун ўйин - бу ижодий фаолликни импровизацион ҳолатда эркин намоён қилишдир. Халқ ўйинларининг дастлабки намуналари инсониятнинг онги, тафаккури ривожи билан боғлиқ бўлган. Уларнинг пайдо бўлишида ўша давр шарт-шароитлари, одамларнинг ов ва турмуш тажрибалари, дунёқараши, урф-одат ва маросимлари алоҳида аҳамиятга молик бўлган. Энг қадимий халқ ўйинлари намуналари ёзув юзага келмасдан анча илгари пайдо бўлган. Шу сабабдан, айрим ўйинларда сўз етакчи бўлса, бошқаларида ўйиннинг айрим унсурлари устун туради. Ана шу тариқа 10

меҳнат ва жисмоний машқларнинг юзага келиши ижтимоий тараққиёт туфайли турли ўйинларнинг келиб чиқишига сабаб бўлди. Анъана - шахслараро муносабатларни ташкил этишнинг, жамоа ижодкорлигининг маҳсули, шу билан бирга, ўйинларни жамоа ҳолида ўйнашни сақлаб қолишнинг ҳам ўзига хос шакли ҳисобланади. Халқнинг асрлар давомида шаклланган бадиий завқи, эстетик диди бор экан, ўйин ҳамиша шу халқона эстетик тамойилга амал қилиб яшайди. Бу ўйин учун объектив қонуниятдир. Кейинги даврларда яратилган ўйинларда гарчи анъанавий халқ ўйинларига хос эпикликка, мавзуларга асосий урғу берилсада, бироқ, бу энди анъанавий халқ ўйинларидагидек ғайритабиийлик асосида эмас, балки, объективликка асосланган ҳолда ифодаланадиган бўлди. Анъанавий халқ ўйинларининг идеал қаҳрамонлари ғайритабиий кучлар мададкорлигида ҳаракат қилиб ғалаба қозонса, янги, замонавий ўйинларнинг қаҳрамонлари мавжуд тарихий шахслар бўлиб, улар ҳозирги воқеликка суяниб, ҳаракат қилади ва кўзланган мақсадларга эришади. Хулоса қилиб шуни таъкидлаш лозимки, МСЎлари халқимиз маданияти ва этнопсихологиясини ёрқин намоён этувчи миллий қадриятлар сифатида алоҳида, муҳим аҳамиятга эга. Ушбу миллий анъана ва қадриятлар намунасидан маҳаллаларда ёшлар билан миллий спорт ўйинларини ташкил этиш ва шу орқали уларни маънавиятли, жисмонан бақувват ҳамда соғлом этиш тарбиялаш соҳа мутахассисларининг асосий мақсади бўлиб қолади. Шарқ алломаларининг МСЎлари тўғрисидаги илмий фикр ва қарашлари борасида кейинги параграфда тўхталамиз. 11

2. Шарқ алломаларининг миллий спорт ўйинлари тўғрисидаги илмий фикр ва қарашлари Ўзбек халқ ўйинларининг пайдо бўлиши ва тараққиётини ўрганишда шарқнинг буюк мутафаккирлари Абу Али ибн Сино, Маҳмуд Қошғарий, Кайковус, Умар Хайём, Амир Темур, Алишер Навоий, Ҳусайн Воиз Кошифий, Зайниддин Маҳмуд Восифий ва бошқа табаррук зотлар қолдирган маънавий меросни тадқиқ қилиш ҳамда амалиётга татбиқ этиш ўз ечимини кутаётган долзарб муаммолардан биридир. Ўзбек халқ ўйинлари тарихида биринчи марта миллий ўйин намуналарининг баён этилиши, уларнинг таърифи – тасвири қомусий алломалардан бири Маҳмуд Қошғарий қаламига мансубдир. У бундан 1000 йил бурун 6 йил мобайнида Туркистондан Термизгача, Хазар ва Орол соҳилларидан Танғирот этакларича бўлган ҳудудда яшаган туркман, ўғиз, чигил, яғмо, қирғиз ва бошқа бошқа туркийзабон халқларнинг тарихи, миллий психологияси, ўлкалар жўғрофияси, уруғ, қабила, элатларининг тил хусусиятлари, ёзма ва оғзаки адабиёти, кўчманчи туякашлар, йилқичилар, чўпонлар, ўтроқ деҳқонлар, боғбон ва косибларнинг тирикчилик усуллари, сўз талаффузлари ва турли сўз атамаларини теран ўрганиб, “Девон-у луғатит турк”, яъни “Туркий сўзлар девони”ни тузиб чиқди. Маҳмуд Қошғарийнинг ушбу девонида 150 га яқин халқ ўйинлари тилга олиниб, шулардан 20 тага яқин ўйин турига батафсил таъриф берилган. Олим катталар ва болаларнинг ёш жиҳатларига нисбатан мос бўлган ўйин турларига алоҳида тўхталиб ва мусобақа турларини баён қилади. У ўйинларни диққат билан ўрганиб, ҳам жисмоний, ҳам ақлий машғулотларга ажратган. Шундан билса бўладики, ҳозирги замонавий спорт ўйинларининг деярли жуда кўпчилиги ўша даврлардаёқ, яъни XI асрда ҳам мавжуд бўлган экан. Маълумки, чавгон Ўрта Осиё халқларининг жуда қадимги ҳамда севимли от спорти ўйинларидан бири ҳисобланади. Айниқса, чавгон ўйини 12

эл-юрт мудофааси учун зарурий жисмоний машқлардан бири бўлганлиги учун ҳам, ўйин ғолибига бериладиган совринларнинг даражасига алоҳида тўхталиб ўтади. Шунингдек, девонда ўша даврда отда пойга чопиш, қувланиш, тез йўртиб туриш, тоққа чиқиш, пастликка тушиш каби “баҳс”лар баёни ҳам келтирилган. Сувда ўтказиладиган мусобақалар ҳам алоҳида диққатга сазовордир. Сув машқларидан бири бўлган ғаввослик жуда қадимий касблардан бири бўлиб, девонда сув баҳсларининг икки тури учрайди. Биринчиси, сувда чўмилиш, шўнғиш, сувдан сузиб ўтиш, сув кечиш, сувда қувлашмоқ, сувга бирон нарсани, масалан, сувда чўкмайдиган ёғоч, бирор ашёни ташламоқ; иккинчиси – эрмак, кўнгил очиш машғулотлари маъносидаги ўйинлардир. Булар: сув ёки сут симирмоқ, сув устида, ялпоқ тошни ким ўзарга отмоқ, яъни баҳслашмоқ. Ҳозирги пайтда болалар буни “қаймоқ” ўйини деб ўйнашади. Ўйинда тошнинг сувда неча марта тегиб сакраб “қаймоқ” ҳосил қилишини эътиборга олинади ва ким “қаймоқ” ҳосил қилса, ўша ғолиб саналади. Девонда болалар ўйинларининг тури кўп учрайди. Уларнинг баъзилари йўл-йўлакай санаб ўтилган бўлса, баъзи бир ўйинлар тафсилоти билан келтирилган. Ошиқ ўйини, тўп ўйини, чўпон болалар ўйинлари, чиллак ўйинлари, қизларнинг арғимчоқ ўйинлари ҳам бирма-бир санаб ўтилган. Ўша даврдаги кўпгина ўйинлар болаларнинг ҳозирги даврдаги ўйинларини эслатади. Масалан, “Ўтиш-ўтиш” деб аталган ўйин “Кесак куйди”, “Дарра солди”, “Мушт кетди” ўйинларига ўхшаб кетади. Амударё ва Сирдарё соҳилларида, орол этакларида, шунингдек, яқин жойлардаги сойлар, анҳорлар, ҳовузлар ва кўллар бўйларида болаларнинг “Мугуз-мугуз” номли қадимий ўйини ўйналган. Алишер Навоий ўзининг “Маҳбуб-ул-қулуб” асарида “Оқсуяк” ўйини таърифини беради. Маҳмуд Қошғарий девони XI асрда битилган бўлса, Алишер Навоийнинг “Маҳбуб-ул-қулуб” асари XV асрда ёзилган. Ҳозирги пайтда ҳам болалар “Оқсуяк” ўйинини худди ўша қоида асосида ўйнайдилар. 13

“Оқсуяк” ўйини нафақат Ўрта Осиёда, балки ер куррасининг кўп жойларида кенг тарқалган. Бу ўйинни Европанинг Скандинавия мамлакатлари халқлари этнографиясига оид адабиётларда ўқиш мумкин. Ҳаттоки, ушбу ўйин Австралияда ҳам учрайди. Аслида, халқ ўйинлари ҳеч қачон чегара билмайди. Аксинча, ўйинлар халқлар, элатлар орасидаги ўзаро дўстлик, қон-қардошлик ришталарини мустаҳкамлаш учун хизмат қилади. Буюк аллома Абу Али ибн Сино нафақат машҳур шифокор, файласуф, шоиргина бўлиб қолмасдан, балки халқ ўйинларига доир ғоят ранг-баранг нодир мерос қолдирган алломадир. У халқ ўйинлари ҳақида фикр юритар экан, айниқса бадантарбиянинг киши учун нақадар катта аҳамиятга эга эканлигини ҳам назарий, ҳам амалий жиҳатдан исботлаб берди. Ибн Сино инсон организмини соғломлаштириш ва касалликни даволаш нуқтаи назаридан қараб, халқ ўйинларидан бири бўлган бадантарбияни бешта асосий қисмга ажратади. Жумладан: 1. Тез ҳаракатлар; 2. Нозик ва енгил ҳаракатлар; 3. Кучлироқ ҳаракатлар; 4. Ўрта кучли ҳаракатлар; 5. Гавда учун махсус ҳаракатлар. У бадантарбияни тез ҳаракатлар турига киритади, улар асосан, миллий халқ ўйинлари ёки уларнинг айрим унсурларидан иборат. Масалан: - Ўзаро тортилиш; - Мушт билан туртишиш; - Ёйдан ўқ отиш; - Тез юриш; - Найза отиш; - Юқоридаги бир нарсага ирғиб осилиш; - Бир оёқда сакраш; - Қиличбозлик; - Найзабозлик; 14

- Отда юриш; икки қўлни силкитиш, бу вақтда одам оёқ учида туриб, қўлларини олдга ва орқага чўзиб, тез ҳаракат қилади. Олим ўйин турлари ва унсурларини шунчаки санаб ўтмасдан, балки халқ донишмандлиги асосида ўзининг кучли билими билан уларни бойитиб, инсон камолоти учун қайси тарзда фойдали эканлигини тушунтиради. Улуғ ҳаким иситмадан ҳолсизланган, кўкрак ва қорин тўсиғи касаллигидан заифлашган кишиларга, асаб тизимининг чарчашидан келиб чиққан паришонхотирлик, иштаҳа бўғилиши каби касаллардан қийналаётганларга ўйинларнинг қуйидаги нозик ва енгил турлари: - Арғимчоқларда учиш; - Беланчакларда тил ҳолда ўтириб ёки ётиб учиш; - Қайиқ ёки кемаларда сайр қилиш, Кучлироқ ўйинлардан эса: - От ва туяга миниш, - Кажава ва араваларга тушишни тавсия қилади. Халқ ўйинларининг кучли турларига майдонда бажариладиган қуйидаги ҳаракатларни киритади: - Кишининг ўз сояси билан олишиши; - Чапак чалиш; - Сакраш; - Найза учи билан санчиш; - Катта ва кичик курралар билан чавгон ўйини; - Коптокларни ўйнаш; - Кураш; - Тош кўтариш; - Қувлашиш; - Чопаётган отни жиловидан тортиб тўхтатиш. Халқ ўйинларининг ажойиб билимдони бўлган Ибн Сино халқимизнинг миллий спорт тури бўлган миллий курашимиз (Бухороча ва Фарғонача кураш тури) ҳақида ҳам етарлича маълумот қолдирган. 15

Курашнинг турлари ҳам бир нечадир, - дейди у. Улардан бири икки курашувчининг ҳар бири ўз рақибининг белбоғидан ушлаб ўзига тортади, шу билан бирга курашувчи ўз рақибидан қутулишнинг чорасини қилади. Иккинчиси эса уни қўйиб юбормасликка ҳаракат қилади. Бошқа тури: икки курашувчидан бири иккала қўли билан иккинчисини маҳкам қучоқлаб ўзига тортади ва ерга ағдаради, бу вақтда биринчи курашувининг ўнг қўли остидан ўтказилиши керак, курашувчилар гоҳ гавдаларини тиклаб, гоҳ эгиладилар. Бадантарбиянинг биринчи тури “Гавда учун махсус ҳаракатлар” ҳисобланиб, уларнинг ҳар бирида маълум даражада ўйин унсурлари мавжуд, яъни: 1) қўл ва оёқ ҳаракатлари; 2) кўкрак ва нафас аъзоларининг ҳаракатлари; 3) бутун танага оид ҳаракатлардир. Кайковуснинг “Қобуснома” асари мўъжаз ривоятлар, ихчам латифалар, кичик-кичик ҳикоятлардан иборатдир. Унинг “ҳунар афзаллиги ва қадри баланд, олий табиатли бўлиш ҳақида”, “Мазах қилмоқ, шатранж ва нард ўйнамоқ одобин баёни зикрида”, “Чаҳорпой (от) сотиб олмоқнинг зикрида”, “Фарзанд парвариш қилмоқ зикрида” деган бобларида халқ ўйинларига тегишли бўлган маълумотлар берилган. Кайковус “...Ҳунар ўрганмоқда меҳнат қилмоқ, баданни ялқовлик, яъни, бекорчиликдин қутқармоқ фойдалидур, нединким, бекорчилик баданнинг фасад ва беморлигига сабаб бўлур. Агар баданга ранж бериб, уни ўзингга қаҳр билан муте қилмасанг, мартабали бўла олмассан. Нединким, бадан роҳатни дўст тутгони жиҳатидан ҳам ўз ихтиёри била сенга фармонбардор бўлмас. Ул сабаб била ким, баданда асли ҳаракат йўқдур. У ҳаракатни армон билан қилур, ўз муроди билан қилмас ва то сен буюрмагунча баданнинг ҳеч ишга рағбати бўлмас. Бас, эй фарзанд, баданни ўзингга муте қил ва уни қаҳр била итоатга буюргил”- дейди. Бундан шундай ижтимоий-психологик хулоса чиқади: - Ҳар киши ўз баданин ўзига муте қилса, ўзгаларнинг баданини ҳам муте қила олар, чунки 16

ҳар киши ўз баданин ўзига фармонбардор қилса, фозил ва ҳунар ўрганмоқ била икки жаҳоннинг саломат ва шарофатин ҳосил қилур. Кайковус ёшларга хилма-хил касб эгаллашни, турли хил ҳунар ўрганишни тавсия қилади, яъни ўша пайтда жисмоний тарбия ҳарбий амалий тавсифга эга бўлгани учун ҳарбий кишига ҳарбий илмларни – сувда сузишни, от минишни, чавгон уришни, буйруқ беришни ўрганишни тавсия қилади. Ўша давр тақозосига кўра, бундай ҳарбий илмларни ўрганиш замоннинг талаби бўлган. Кайковус чавгон ўйинининг тартиби, қоидалари ҳақида ўринли маслаҳат беради. “Эй фарзанд, агар томоша учун бир-икки маротаба чавгон ўйнасанг раводур ва лекин кўп отлиғ била чиқиб оломон қилмагилким, саккиз отлиғидин зиёда бўлишга ҳожат йўқ. Сен майдоннинг бир бошида тургил, яна бир киши майдоннинг охирида турсин. Олти киши майдонда тўп урсин, ҳар вақт тўп сенинг тарафингга келса, тўпни ургил ва майдоннинг охирига сургил, аммо оломоннинг ичига етмагил, чавгон ўйинининг йўли шудир. Шу билан бирга, маррага етказишга муваффақ бўл. Ғиёсиддин Абдулфатҳ Умар ибн Иброҳим Ҳайёмий-Нишопурий 1048- 1132 йилларда яшаб ижод қилган. Умар Хайёмнинг “Наврўзнома” асари узоқ тарихимиз, наврўз байрамининг келиб чиқиши, шунга боғлиқ аждодларимиз урф-одатлари, расм-русумлари, анъаналари ва халқ ўйинлари ҳақида батафсил маълумот беради. У “Наврўз”да ўтказиладиган халқ ўйинларидан қиличбозлик, тийрандозлик, чавандозлик каби одатлар ҳақида қимматли маълумотлар қолдирган. Алишер Навоий (1441-1501) ўзининг “Хамса”, “Лисон ут-тайр”, “Маҳбуб ул-қулуб” ва бошқа қатор асарларида халқ ўйинларига меҳр билан қараб, уларга бирма-бир таъриф-тавсиф берган. Қадимдан пиёда юриш, югуриш, тийрандозлик, чавандозлик, қиличбозлик, кураш каби миллий ўйинлар кўпчилик подшоҳларни, хусусан, лашкарбошилар эътиборини жалб этган. Навоий куч синашиш билан боғлиқ бўлган ўйин турларига “ зори ” 17

атамасини қўллаган. Масалан, Фарҳод болалигидан кўпгина ҳарбий машқлар билан қизиққан ва шуғулланган. Фарҳод нишонга аниқ теккизиш, яъни, тийрандозлик, найзабозлик қалқонбозлик каби машқ турларида ҳаммани ҳайратга солди. Навоий ундаги шиддаткорлик, кучлилик, аниқ мўлжалга олиш, ҳарбий қурол-аслаҳаларни ишлатишдаги тадбиркорлик ва эпчиллик хусусиятларини ажойиб муболағалар билан ифодаланган. У миллий жисмоний машқ турларини тарғиб этиш билан бирга, шуғулланувчиларнинг ахлоқий тарбиясига ҳам катта эътибор берган. Шундай қилиб, Алишер Навоий халқ жисмоний маданияти турларининг беназир билимдони эканлигининг гувоҳи бўламиз. Айниқса, унинг бадантарбияни “ илми бадан ” ёки “ бадан илми ” ёхуд “ кўнгил тарбияси ” миллий спорт турларини ифодалаш учун “ зўри ”, “ диловарлиғ ”, “ гўй ”, “ силаҳшурлик ” атамаларини қўллаши жисмоний тарбия фани учун очилган ёрқин бир саҳифалардир. Шунингдек, у “шатранж”, “тийрандозлик”, “чавандозлик”, “найзабозлик”, “чавгон”, “қовоқ”, “кураш”, “қиличбозлик” каби қадимий халқ ўйинларини ўзининг лирик ва эпик асарларида юксак маҳорат билан тасвирлаган. Ушбу илмий мерос халқимиз миллий тарихида МСЎларига қадимда катта аҳамият берилганлигини кўрсатади. Ҳусайн Воиз Кошифий халқ ўйинларининг ўн бешга яқин тури ҳақида маълумот қолдирган. Унинг “”Футувватномаи Султония ёхуд жавонмардлик тариқати” рисоласида ўз замонидаги томоша кўрсатувчи паҳлавонлар, кураш тушувчилар, тош отарлар, нова тортувчилар, ҳаммоллар, дорбозлар, кучни намойиш қилувчилар, томоша кўрсатувчи ўйин аҳли (коса ўйновчилар, қўғирчоқбозлар) ва соққабозлар, кабза маъносида ва кабза турлари (қилич, қалқон), гурзи уриши, камон ёйи, тўқмоқ (ёғоч болта) пичоқ, болтача (қассоблик пичоғи) ва болта ҳақида батафсил тўхталади. Ҳусайн Кошифий томоша кўрсатувчи паҳлавонларни саккиз тоифага ажратади: яъни, кураш тушувчилар, тош ўйновчилар, лой ташувчилар, замбил кўтарувчилар, дорбозлар, гурзи кўтарувчилар ва зўрлар. У кураш 18

оммабоп миллий спорт тури бўлиб, барча учун манзурлигини бу иш билан шуғулланувчи кишилар ҳар қандай вазиятда тўғрилик ва поклик, адолат қонунияти билан яшаши кераклигини уқтиради. Кошифий - “тошотарлар, пок ва тақводор кишилардир, уларнинг вазифаси тош билан душманга аниқ зарба етказишдир, - дейди. Уларнинг одоби олтита, деб айтади: 1) Бутун чораларни ишга солиб, куч ва малака тўплаш ва буни душманга қарши сарфлай билиш; 2) Тошга қўл теккизишдан олдин ўтган азизлар ва пирларни эсга олиш; 3) Қўлни тошга ургандан кейин жасорат ва мардлик кўрсатишга интилиш; 4) Мажлис аҳлидан мадад ва ҳиммат тилаш; 5) Кўз билан тилни ва қўл билан кўнгилни ношоиста ишлар ва нарсалардан сақлаш; 6) Маърака, ҳунардан фориғ бўлгандан кейин такбир ва саловат айтиш. Асарда дорбозлар ташқи кўринишдан ўйин, томоша аҳлидан бўлсаларда, аммо ишларининг асоси журъат ва қувват бўлганидан, улар аҳли зўр (паҳлавон) жумласига киритилади. Бу манзара ўша давр спортчиларининг индивидуал-психологик хусусиятларини кенг тасаввур этишга имкон яратади. Шуни эътиқод билан англаб етиш керакки, - зўргарлик (куч-қувватни намоён этиш) нинг ҳақиқати нафс душманлигини поймол этишдир, бўлмаса кўп ҳайвон ва паррандаларнинг қуввати одамзодникидан ортиқ. Пир ва устоздан таълим, дуо олмай қилич тақиш нораводир - дейди. Қалқон сипоҳийларнинг қалъаси ва жангчиларнинг ҳимоячисидир, - дейди Ҳусайн Кошифий. Қалқоннинг 4 та тури таърифланади, яъни: 1) хазр (тўсиш) қалқони; 2) қадр қалқони; 3) сабр қалқони; 4) ҳилм (ҳалимлик) қалқони. Кошифий камон отиш отиш ҳақида гапириб, камон кабзасининг ўн иккита одобини таърифлайди. Камон кабзасини тутишнинг энг кўп тарқалган 19

4 хили мавжуд бўлиб, улар: 1) аввал пичоқ кабзаси; 2) ов камони кабзаси; 3) қарчиғай чангали (уни “хандон” ҳам дейдилар); 4) мудаввар (чамбарак). Ёй тортишнинг икки хили бор, бинобарин, биринчиси мўйловсимон тортиш; иккинчиси сурмакаш (сурма тортишга ўхшаб) тортишдир. Амир Темур шон-шуҳрат қозонишининг сири, моҳир саркардалиги, одил ва зукколик билан иш юритиши, донишмандлиги ва шу билан бир қаторда ёшлик пайтиданоқ кураш, чавандозлик, найзабозлик, қалқонбозлик, тийрандозлик, қиличбозлик ва ов қилиш илмини мукаммал эгаллаганлигидир. Бу эса унинг болалигиданоқ кўплаб ҳарбий амалий тавсифга эга бўлган халқ ўйинларини ўйнаганлигидан далолат беради. Чунки болаликда ўйналган ўйинлар уни ҳаётга жангларда, узоқ сафарларга тайёрлашда ўзига хос мактаб вазифасини ўтаган. “...Амир Темур 14 ёшга келиб эрди, ...хон сўрдиким, Туруғ отлиқ кимдир” анда биров туриб айтди: “Бу Тарағай Баҳодир ўғлидир. Амир Темур хоннинг назарида ёш бола кўриниб, буюрдиким: “Тарағай Баҳодирнинг ўғли жангга бормасин”. Анда Амир Темур ўқ-ёй олиб, тоблаб юборди. Отилиб эллик қадам ерга бориб тушди. Мирзо Сайфиддин анда тақлид қилиб, ани ўрнига юборилмади. Андин кейин Соҳибқирон дастури Чиғатой бирла жонга келиб, тиззасин букиб, хонга таъзим қилди. Айтди: “Илтимос қилиб сиздин хоҳлаюрмен, давлат хумоюнингизда ушбу қўшин мен бирла талош қилсалар. Анда уч кун талош қилдилар. Барчалари ақалли анинг қўлидан яроғин тортиб ололмадилар. Бу журъатни Соҳибқирондан кўра баъзилари эсхурун зўр қилдилар, кучлари етмади, тортиб ололмадилар”. Амир темур шиддаткор найзабоз бўлганлиги, “Темурнома”да шундай ёзилган: - ¨”Фил ҳол қилич арслон аслаҳа-яроғларини, найзасини қўлига олиб, Амир ҳам мусаллиғ бўлиб, отларга миниб, икки тарафдин шовқин солиб, бирдан найзабозлик қилиб, Амирга найза солди. Амир чап берди, найза солиб эрди, орқасидин яна солди... ҳозир бўл, деб Амир отин ёлига ёпушди. Найза бориб тошга тегиб, икки қарич ботти, яна тортиб олиб найза солди. Амир найзани ўтказиб, қилич солди...”. 20

Шарофиддин Али Яздий қайд этишича, Амир Темурнинг ўзига хос хусусиятларидан бири давлат, мамлакат ва фуқарога ғамхўрлик эди. Унинг қоидаси - “ Рости-русти ” эди. Ҳақиқат - сиҳат саломатлик, ҳақиқат-тартиб, ҳақиқат-адолат демакдир, деб тушунтирар эди. У инсонпарварлик ва мардликни Оллоҳ ҳам, халқ ҳам улуғлайди, деган гапни кўп такрорлаган. Шундай қилиб, Шарқ алломалари, маънавий хазинамиз эгалари бўлмиш зукко шахслар МСЎларнинг ёш авлод тарбиясида бениҳоя катта аҳамиятга эга эканлигини, миллий спорт ўйинларининг ижтимоий-психологик аҳамиятини ўз илмий асарларида қайта-қайта уқтириб ўтганлар. Мамлакатимиз Президенти И.Каримовнинг кейинги йилларда МСЎларни ривожлантириш борасида эълон қилган фармон ва қарорлари моҳияти тўғрисида кейинги параграфда тўхталамиз. 3. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг миллий спорт ўйинларини ривожлантириш тўғрисидаги фармон ва қарорлари моҳияти Республикамизда жисмоний тарбия ва спортнинг оммавийлашувини янада юқори поғонага кўтариш, жисмоний маданият ҳаракатини ривожлантириш, халқ миллий ўйинларини қайта тиклаш, соғлом турмуш тарзини шакллантириш, замонавий спорт турлари бўйича иқтидорли спортчиларни тайёрлаш ва уларнинг спорт маҳоратларини ошириш мақсадида ҳукуматимиз, хусусан мамлакатимиз Президентининг қабул қилган фармон ва қарорлари МСЎларни кенг оммалаштириш ишида муҳим омил бўлмоқда. Жумладан, “Ўзбекистон Болалар спортини ривожлантириш жамғармаси фаолиятини ташкил этиш тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг ҚАРОРИ (31 октябрь 2002 йил), “Болалар ва ўсмирлар спорт мактабларини қадрлар билан таъминлашни яхшилаш тўғрисида” ЎзР 21

ХТВнинг БУЙРУҒИ (13 май 2005 йил), ЎзР Халқ таълими вазирлиги ҳузуридаги Болалар спортини ривожлантириш жамғармаси тўғрисида НИЗОМ (6 июль 2005 йил), Ўзбекистон Болалар спортини ривожлантириш жамғармаси Ҳомийлик кенгашининг Таркиби (Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 31 октябрдаги 374-сонли қарорига 2-илова), 2007 йилда Болалар спортини ривожлантириш жамғармаси бюджетини ва болалар спорт объектлари қурилишининг манзилли дастурини тасдиқлаш тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Президентининг ҚАРОРИ (26 декабрь 2006 йил) каби расмий меъёрий ҳужжатлар маҳаллаларда ёшларни миллий спорт ўйинлари орқали тарбиялашнинг ҳуқуқий асосларини яратиб берди. Агар ушбу тадбирлар хронологиясига эътибор қаратиладиган бў0лса, кейинги йилларда МСЎларни ривожлантириш ва ёшлар орасида кенг ёйишга йўналтирилган кўпгина илмий-назарий ва амалий анжуманлар ўтказилганлигини ҳам алоҳида таъкидлаш лозим. Жумладан, 1991 йили Жиззах вилоятининг Фориш туманида Миллий спорт ўйинларининг биринчи фестивали ўтказилди. Шу муносабат билан ҳар йили МСЎ ларни ўтказиш анъанага айланди. “Ўзбекистон Республикасида спортчи ўринбосарлар тайёрлашнинг оқилона йўллари” (Тошкент, 1992), “Жисмоний тарбия ва спортда қўлланиладиган ўзбек тилидаги атамалар” (Термиз, 1993), “Ўзбекистон Республикаси олий ва ўрта махсус ўқув юртларида жисмоний тарбия ва спортни ривожлантириш масалалари” (Тошкент, 1993) каби тадбирлар МСЎларнинг илмий-назарий асосларини ривожлантириш ва унинг ёшлар орасида оммавийлашувига кенг йўл очди. Бундан ташқари, 1994 йили Жиззах вилоятининг Фориш туманида ўтказилган Миллий спорт турлари ва ҳаракатли ўйинлари фестивали - олимпиада мақомига эга бўлди. 1998 йил Термиз шаҳрида “Алпомиш” достонининг 1000 йиллигига бағишланган халқ ўйинлари республика фестивали ҳамда илмий-назарий анжумани ўтказилди. 1999 йили Жиззах шаҳрида “Аёллар йили”га бағишлаб “Тўмарис” фестивали ўтказилди. 2000 22

йили эса Фарғонада “Алпомиш” ўйинлари 2-республика фестивали ўтказилди. Давлатимизнинг жисмоний тарбия ва спортга оид қатор ҳужжатларида халқимиз миллий қадрияти бўлмиш миллий спорт турлари ва халқ ўйинларини ривожлантиришга алоҳида эътибор берилмоқда. Масалан, аҳолининг жисмоний тайёргарлигини баҳолаш бўйича жисмоний тарбия ва спорт мажмуи “Алпомиш ва Барчиной” деб номланди. Бундан ташқари, Тошкент шаҳрида Миллий спорт турларини ривожлантириш маркази, Қарши шаҳрида Республика курашини ривожлантириш маркази, Ўзбекистон Давлат жисмоний тарбия институтида “Миллий спорт турлари” кафедраси, барча вилоятларда болалар ва ўсмирлар ихтисослаштирилган спорт мактаблари ҳамда секциялари ташкил этилган. Шунингдек, ҳар йили спортнинг миллий турлари ва халқ ўйинлари бўйича туман мусобақалари, икки йилда бир марта Республика фестиваллари ўтказилиб келинмоқда. 1999 йилнинг 1 февралида миллий қадриятларни, мардлик, жасурлик, ватанпарварлик ғояларини ўзида мужассам этган ўзбек кураши - дунё спорти оламида янги спорт тури сифатида тан олиниши муносабати билан “Халқаро кураш” ассоциациясини қўллаб-қувватлаш тўғрисида фармон қабул қилинди. Бу фармон нафақат Ўзбекистонда, балки бутун жаҳонда курашнинг кенг қанот ёйишига, оммалашувига хизмат қилмоқда. Ўзбек миллий курашини ривожлантириш ва дунёга ёйишдаги юксак хизматлари учун мамлакатимиз Президенти Ислом Каримов “Халқаро кураш” ассоциациясининг доимий фахрий Президенти этиб сайланди. Президент И.Каримов кураш бўйича биринчи жаҳон чемпионатининг тантанали очилиши маросимидаги табрик сўзида: - “Мен ишонаман, дунёга машҳур полвонларнинг бебаҳо хизматлари туфайли халқимиз маънавий турмуш тарзининг ажралмас қисмига айланган кураш бугундан эътиборан янги ҳаётини бошлайди, янада юксалади, жаҳон узра кенг тарқалиб, турли 23

миллатларга мансуб миллионлаб кишиларнинг севимли машғулотига айланади”, - деб ҳақ гапни айтган эди. Ватанимиз мустақилликка эришгандан кейин жисмоний маданият ва спортни ривожлантиришга катта эътибор қаратилди. Ўзбекистоннинг жаҳон саҳнасига чиқишида, уни дунёга танитишда спорт асосий воситалардан бири бўлиб хизмат қилмоқда. Ўтказилаётган турли халқаро мусобақалардан спортчиларимиз эришаётган муваффақиятлар кўпчилик нигоҳини Ўзбекистонга қаратмоқда. Албатта, бу салоҳиятни сақлаш, қолаверса, имкон қадар ошириш лозимлигини ҳисобга оладиган бўлсак, спортчиларни тайёрлайдиган моддий-техник базани жаҳон талаблари даражасига кўтариш ва кенгайтириш, тиббий-педагогик назоратни йўлга қўйиш, миллий спорт турларини ривожлантириш, йирик спорт иншоотларини бунёд этиш ниҳоятда долзарб бўлиб қолди. Ўзбекистон спорти тарихида Миллий Олимпия қўмитасининг ташкил топиши муҳим аҳамиятга эга бўлди. 1992 йил 21 январда Ўзбекистон Республикасининг “Миллий Олимпия қўмитаси” тузилиб, Обид Назиров унинг президенти этиб сайланди. “Миллий Олимпия қўмитаси” 1992 йил 3 мартда Халқаро Олимпия қўмитаси таркибига расман аъзо бўлиб кирди. У Ўзбекистонда олимпия спорт турларини тарғиб қилиш, олимпия ўйинларида республика вакиллари иштирокини таъминлаш, жаҳон спортчилари билан дўстона алоқалар ўрнатиш ва уларни ривожлантиришдек шарафли вазифаларни амалга оширмоқда. Миллий Олимпия қўмитасининг 127 аъзоси ва 11 фахрий аъзоси бор. Ўзбекистон “Миллий Олимпия қўмитаси”нинг тузилиши Ўзбекистон спортчилари учун Олимпия ўйинлари, Осиё ва жаҳон биринчиликлари мусобақаларида иштирок этиш имкониятини яратди. 1993 йилдан бошлаб, миллий кураш бўйича Амир Темур, Ат-Термизий, Баҳоуддин Нақшбанд, Паҳлавон Маҳмуд, Мирзо Бобур хотирасига бағишлаб халқаро турнирлар ўтказилди. 1994 йили Лиллихаммердаги қишки олимпиадада фристайл- чанғида акробатик сакраш бўйича ватандошимиз Лина Черязова олтин 24

медаль соҳибаси бўлди. Муз устидаги спорт рақсида эса Алика Сергиаду ва Й.Разгуляевлар иштирок этишди. 1994 йил теннис бўйича Президент кубоги, “ Буюк ипак йўли - сателлит ” халқаро турнири бўлиб ўтди. Унда Гералд Менди (Австрия) турнир ғолиби бўлди. 1994 йили Хиросима (Япония) ХХ1 Осиё ўйинлари бўлиб ўтди. Унда Ўзбекистон Республикаси спортчилари 10 та олтин, 11 та кумуш ва 19 та бронза, жами 40 та медални қўлга киритдилар. Байдаркачи Иван Киреев 3 та олтин медаль; Шуҳрат Аҳмедов, Николай Рипичев, Энвер Осмонов (ўқ отиш), Оксана Яригина (найза улоқтириш), Рамил Ғаниев (ўзбек кураши), Светлана Мункова (баландликка сакраш) лар мусобақа ғолиблари бўлдилар. Шунингдек, футбол жамоаси ҳам олтин медаль олишга сазовор бўлди. 1995 йил Тошкентдаги “Юнусобод” теннис кортида Ўзбекистон Республикаси кубоги учун иккинчи халқаро турнир бўлиб ўтди, унда 14 мамлакатдан вакиллар ташриф буюрдилар. 1995-1997 йилларни Ўзбекистон жисмоний тарбия ва спорт тарихида ўзига хос бурилиш даври деб ҳисоблаш мумкин. Чунки, Марказий Осиё республикаларининг биринчи спорт ўйинлари (1995, сентябрь), Президент кубоги учун бокс бўйича навбатдаги халқаро турнир (1996, апрель-май), бокс бўйича Осиё чемпионати (1996, сентябрь) каби йирик мусобақалар Тошкентда ўтказилди. 1996 йил Халқаро Олимпия Қўмитасининг қарорига мувофиқ жаҳон спортини ривожлантиришдаги хизматлари ва олимпия ғояларига садоқати учун Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов Олтин Олимпия ордени билан мукофотланди. Тошкентда 1996 йилда Олимпия музейи ташкил этилди. Уни Халқаро Олимпия Қўмитасининг Президенти Х.А.Самаранч мамлакатимиз Президенти И.А.Каримов билан бирга тантанали равишда очиб берди. 1996 йил Атланта (АҚШ) шаҳрида ХХVI ёзги олимпияда ўйинлари бўлиб ўтди. Унда жаҳоннинг 197 мамлакатидан 10700 та спортчи қатнашди. 25

Ўзбекистондан 72 киши Олимпия ўйинларида иштирок этдилар, унда Армен Багдасаров (дзюдо) кумуш ва Карим Тўлаганов (бокс) бронза медали соҳиби бўлишди. 1999 йил Ўзбекистон боксчилари учун унутилмас, ажойиб ғалабалар йили бўлди. Август ойида АҚШ нинг Хьюстон (Техас штати) шаҳрида ўтказилган бокс бўйича жаҳон чемпионатида бир йўла икки ўзбек йигити Муҳаммадқодир Абдуллаев ва Ўткирбек Ҳайдаров жаҳон чемпиони бўлишди. Яна бир боксчимиз Тўлқинбой Турғунов эса кумуш медални қўлга киритди. Октябрь ойида Тошкентда ўтказилган Осиё чемпионатида тўққиз боксчимиз шоҳсупанинг юқори поғонасидан жой олдилар. Ўзбекистон бокси бугунги кунда Осиёда биринчи, дунёда эса учинчи ўринда турибди. Иқтидорли теннисчи Ирода Тўлаганованинг жаҳон кортларида қўлга киритган ютуқлари ва профессионал теннис таснифидаги ўрни тобора юксалиб бораётганлиги барчамизни қувонтиради. Ирода Тўлаганова Англияда “ Уимблдон ” турнири, норасмий жаҳон чемпионатида ишончли ўйин кўрсатиб, барча рақибларидан устун келди ва бош мукофот эгаси бўлди. Бундан ташқари у Америка, Япония, Австралия, Венгрия ва бошқа мамлакатлардаги йирик халқаро турнирларда юқори натижаларга эришди. Ана шу муваффақиятлар унинг республикада 1999 йил якунлари бўйича “йилнинг энг яхши спортчиси” деб тан олинишига асос бўлди. Бокс бўйича жаҳон ва Осиё чемпиони Муҳаммадқодир Абдуллаев ҳам шундай шарафли номга созовор бўлди. 2000 йил 13-17 июль кунлари Анталияда (Туркия) миллий кураш бўйича 2-жаҳон чемпионати бўлиб ўтди. Жаҳон биринчилиги спорт турлари орасида дунёда илк бор ўзбек кураши бўйича Туркияда беш қитъадан 50 га яқин полвонлар ташриф буюрдилар. Айниқса, 2007 йилда ҳамюртимиз Руслан Чагаев бокс бўйича жаҳон чемпиони бўлганлиги бутун мамлакатимиз ёшлари учун чексиз ватанпарварлик намунаси бўлди. 2008 йил эса мамлакатимизда “Ёшлар йили” деб эълон қилинди. Бу борада ишлаб чиқилган давлат дастурида, -“ёшларда соғлом турмуш тарзига 26

интилишни шакллантириш..., ёшларнинг бўш вақтини мазмунли ташкил этиш, ёшлар спортини оммавий ривожлантириш учун шарт-шароитлар яратиш” – алоҳида уқтириб ўтилган. Юқорида келтирилган фактлар асосида шуни таъкидлаш лозимки, мамлакатимиз Президентининг раҳбарлиги ва бевосита ҳомийлигида ёшлар саломатлигини мустаҳкамлаш, уларни соғлом, бақувват, Амир Темур, Паҳлавон Маҳмуд каби боболаримизнинг ворислари этиб тарбиялаш учун барча саъй-ҳаракатлар амалга оширилмоқда. Натижада бугун жаҳон чемпионлари, спорт усталари, хизмат кўрсатган спортчилар, ёшлар мураббийлари етишиб чиқмоқда. Бу эса ёшларда МСЎ ларга нисбатан фаол ижобий муносабат, ушбу фаолиятга нисбатан мотивацияни шакллантиришда муҳим омил бўлмоқда. хулоса Мамлакатимиз Президенти И.Каримов томонидан республикамизда жисмоний тарбия ва спортнинг оммавийлашувини янада юқори поғонага кўтариш, жисмоний маданият ҳаракатини ривожлантириш, халқ миллий ўйинларини қайта тиклаш, соғлом турмуш тарзини шакллантириш, замонавий спорт турлари бўйича иқтидорли спортчиларни тайёрлаш ва уларнинг спорт маҳоратларини ошириш мақсадида қабул қилган фармон ва қарорлари бугунги кунда миллий спорт ўйинларини кенг оммалаштириш ишида дастуриламал вазифасини бажармоқда. Ҳукуматимизнинг жисмоний тарбия ва спортга оид қатор ҳужжатларида халқимиз миллий қадрияти бўлмиш миллий спорт турлари ва халқ ўйинларини ривожлантиришга алоҳида эътибор берилаётганлиги ёш авлодда миллий анъаналаримиз, жумладан, миллий спорт ўйинларига нисбатан қизиқиш, фаол ижобий муносабат, жисмоний фаолиятга нисбатан мотивацияни шакллантиришга шароит яратади. Айниқса, маҳаллаларда 27

МСЎ билан шуғулланиш фаолиятини жадал олиб кириш - кун тартибидаги муҳим масалага айланмоқда. Машҳур табиб Ибн Сино инсон организмини соғломлаштириш ва касалликни даволаш нуқтаи назаридан қараб, халқ ўйинларидан бири бўлган бадантарбияни беш асосий қисмга ажратади. Улар: а) тез ҳаракатлар; б) нозик ва енгил ҳаракатлар; в) кучлироқ ҳаракатлар; г) ўрта кучли ҳаракатлар ва; д) гавда учун махсус ҳаракатлардир. Ушбу классификация бугунги кунда ниҳоятда долзарб бўлиб, ёшлар фаолиятида мунтазам жорий этиш зарурати мавжуд. Мамлакатимиз спортчиларининг жаҳон кортлари, ринглари ва стадионларида қўлга киритган ва киритаётган ютуқлари тобора юксалиб бораётганлиги ёшларда МСЎларга нисбатан қизиқишни тарбиялашда муҳим омил бўлмоқда. Бу эса уларда миллий спорт ўйинларига нисбатан ижобий муносабатлар шаклланиб бораётганлигидан далолатдир. 28

АБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Каримов И.А. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. - Т.: Ўзбекистон, 1998. - 64 б. 2. Каримов И.А. Биздан озод ва обод ватан қолсин. - Т.: Ўзбекистон, 1996. - 300 б. 3. Авлоний А. Танланган асарлар. 1 жилд. // Тўпловчи, нашрга тайёрл. ва сўз боши муаллифи Б.Қосимов. - Т.: Маънавият, 1997. - 272 б. 4. Актуальные проблемы возрастной и педагогической психологии. Под обш. Ред. И.Иващенко и др. Мн.: Выс. школа, 1980. - 176 с. 5. Беруний Абу Райҳон. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. Т., 1986, 63-б. 6. Баротов Ш.Р. Таълимда психологик хизмат асослари (Монография). Т., 1999. - 88 б. 7. Баротов Ш.Р. Психологические особенности воспитания активно положительного отношения младших школьников к труду. Автореф... канд. психол. наук. М., 1990. -21 с. 8. Баротов Ш.Р. Таълимда ўқувчи шахсини ўрганиш муаммоси. Республика илмий амалий конференция материаллари. Бухоро-2002., 104 -б. 9. Баротов Ш.Р. Таълимда педагогик технология ва психологик хизмат уйғунлиги / "Илғор педагогик технологиялар" мавзусида халқаро илмий- амалий конференция матнлари / Қарши - 2002, 311-312 бетлар. 10. Баротов Ш.Р. Ўқувчи шахсини ўрганиш усуллари. Т.: Ўқитувчи, 1995. - 56 б. 11. Ботиров Ҳ.А. Ўзбекистонда жисмоний тарбия тарихи. –Т.: Ибн Сино номидаги нашриёт - матбаа бирлашмаси. 1993. -128 б. 12. Брайсент Дж. Кретти. Психология в современном спорте. - Москва: Физкультура и спорт. 1978. 29

O'xshashlar

Спорт фаолиятининг психологик хусусиятлари

«Жисмоний тарбия дарсларини ташкил этишнинг таълим методлари»

Коллеж педагоги шахсининг психологик хусусиятлари

Миллий мактаб ўқитувчисининг ижтимоий сифатлари

Миллий мактаб ўқитувчисининг ижтимоий сифатлари