Bosh sahifa
Referatlar
Pedagogika
М. Бехбудий - педагог-ташкилотчи
М. Бехбудий - педагог-ташкилотчи
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
115 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Бугунги кунда педагог-олимлар
Педагог жамоа фаолиятининг педагогик асослари
Ижтимоий педагог ва унинг касбий сифати
Ижтимоий-педагог ва унинг касбий фаолияти
Махсус фанларни ўқитишда ўқитувчининг касбий-педагог фаолияти
![М. Бехбудий - педагог-ташкилотчи М.Беҳбудий маърифатнинг, маориф ишларининг фақатгина на - зариётчиси бўлиб қолмай, балки ўлка маорифи ривожида амалий томондан ҳам жонбозлик кўрсатди. У Истанбул, Уфа, Кирим, озон, Оренбург каби шаҳар ва мамлакатларни кўрди ва билди, "янги усул"ни туркистонликлар орасида биринчилар қатори амалда қўллади. 1905 йилда Беҳбудий томонидан ташкил этилган мактаб Самарқанд шаҳри яқинидаги Каптархона қишлоғида эди. Тажриба сифатидаги бу мактабнинг шаҳарда эмас, балки қишлоқда очилиши нинг боиси бор эди. Чунки шаҳарда ушбу усулда ўқитишга қарши чиқувчилар ҳукумат томонидан ҳам, маҳаллий аҳоли томонидан ҳам жуда кўп эди. Беҳбудийнинг бу мактабдаги фаолияти ҳақида ўша вақтларда Самарқанд шаҳрида Морозов томонидан нашр этилаётган "Самарқанд" газетасида Алматов деган муаллиф томонидан хабар берилган. Унда: "Замечательно, неожиданная легкость въ усвое нии учениками чтения и письма, устранившая надобность ъв по буждении и наказании, привязала учениковъ къ школъ и учителю, чего неть въ обыкновенномъ мактабе" дейди [2.19]. Бу усулнинг муваффақиятига бошда маҳаллий аҳоли ишонишмайди. Лекин ҳамма иш жуда силлиқ кўчади. Ота-оналар бу мактабда болаларининг жу да тез савод чиқараётганлигини кўриб, ҳайрон бўлади ва шубҳалана бошлайдилар. Авваллари 3-4 йилларда ўрганадиган нарсаларни болалар бир йилда ўрганиб олишган эди. Кўпчилик "тез ўрганган, тез эсидан чиқаради" деб хулоса қилади. Лекин шогирдлар олган билимларини унутиш ўрнига, кундан-кунга олға қараб бораётган эди. Беҳбудий бошда шогирдларга оддий ўқув-ёзувни ўргатган бўлса, кейин "Ҳафтияк"ни ўргатишга кири шади. Ушбу "Ҳафтияк"ни ўқитиш жараёнида Беҳбудийда янги фикр пайдо бўлади.](/data/documents/2b6f38af-0cd7-4455-8123-fb5bb0a0fc91/page-1.png)
![Энди у ўз ўқув дастурига системали суратда араб тилини ўқитишни киритади. Бундан ташқари, мактабда арифметика, география ва шу каби дунёвий фанлар ҳам ўқитилар эди. Бу мактаб очиқ ҳавода бўлиб, оддий парталар қўйилган жой дан иборат бўлган. Шогирдлар сони 40талар атрофида бўлиб, 7 ёшдан 15 ёшгача бўлган ўғил болалар эди. Беҳбудий мактабни кўриш учун яшириқча келган маҳаллий аҳоли ва муллаларни ҳам корликка чақиради. Лекин муллаларнинг бу таклифдан эсхоналари чиқиб, ваҳима кўтаришади. Ота-оналарнинг кўпчилиги глобусни кўриб, ўқитувчи Беҳбудийнинг география дарсида "ер айланади", "қуёш ердан катта" деган сўзларини эшитиб, уни "шаъриатга зид" нарсалар ҳақида ташвиқот қилишда айблай бошлайдилар. Шунда Беҳбудий эришган шунча муваффақиятларига қарамай, барибир, ўзига бир ҳамкор, ҳаммаслак, ҳамфикр керак эканлигини англай ди. Унинг Самарқанд шаҳри, Жомбой тумани, Ражабамин қишлоғида ўз ҳисобидан мактаб очиб, болаларга сабоқ бераётган Абдулқодир Шакурий билан танишуви бу ҳамкорликни бошлаб берди. Дастлаб, Беҳбудий Шакурий мактабига бориб, унинг дарсларига, ўқув дастурларига ёрдам бериб юради. Жуғрофия фанидан шогирдларга дарс беради. Беҳбудий бу ҳақда "Туркистон вилоятининг газети" да "...камина рақами ҳаруф ҳам ҳафтага бир-икки маротаба бориб тартиб ва пруғраммаларини муаллим ила бомашварат тузатурман. Жуғрофия ва масоҳат тўғрисинда таълим ва имтиҳон қилармиз. Ху лоса, алҳамдуллило, мактабни ривожи яхши ва бир оз ақча пул тўғрисидан тазйиқи бордур" [3], дейди. Бундан ташқари ушбу мактабда Беҳбудийнинг жуғрофиядан дарс берганлигини Раҳматулла Раҳимий "Туркистон вилоятининг газети"да ўзининг "Бузуғ мактаб усули жадида боласи", деган мақоласида ҳам эслаб ўтган.](/data/documents/2b6f38af-0cd7-4455-8123-fb5bb0a0fc91/page-2.png)
![Ушбу мактаб шогирдларининг кўпчилиги шаҳардан қатнаган. Узоқ йўл болаларга қийинчилик тудирган. Бундан ташқари мак табнинг моддий аҳволи ҳам анча танг эди. Шунинг учун Беҳбудий бу мактабни шаҳарга, ўз ҳовлисига кўчириш учун генерал-губер натор номига ариза беради. Ариза кўриб чиқилиб, мактабни кўчи ришга рухсат берилади. Мактаб Беҳбудий ҳовлисига кўчирилгач, текшириш учун ҳукумат томонидан одамлар келишади. Ликошин би лан Вяткин бу ишга маъсул қилиб жўнатилган эди. Беҳбудий мак табнинг фаолиятини кўрсатиш учун бу кунда шаҳарнинг орбўли уламолари, савдогарларини, бойлар ва дўкондорларни ҳам таклиф этади. Икки кун эрталаб 10 дан, кеч соат 6 гача болалардан им тиҳон олинади. Натижа жуда аъло бўлиб чиқади. Катнашган ағниё ларнинг кўпчилиги шогирдлар илмига таҳсинлар ўқийди, Ҳатто баъзилар бизнинг фарзанди анжумандларимиз ҳам илм йўлларини шунчалик тез эгаллар экан-ку, деб ўта ҳаяжонланиб, йиғлаб ҳам юборадилар. "Ҳожи Мавлонбек жаноблари олти соат қадар муттасил туриб болаларни қиръоат ва динийдин берган жавоблариға йиғлаб, муаллимға 15 сўм ҳадия бердилар" [3], деб ёзади Беҳбу дий бу ҳолат ҳақида. Ушбу мактабдаги таҳсил икки қисмдан: ибтидоий ва рушдий қисмлардан иборат бўлиб, ҳар босқичда тўрт йилдан ўқитилган. Биринчи қисмнинг дастлабки йили арабча ва форсча алифбо асосида ёзувдан машқ қилдирилган. Ҳисоб дарси ўргатилган. Бу даврда Куръони Карим суралари аста-секинлик билн ўргатилиб бо рилган. Намоз ўқитилган. Иккинчи йили "Ҳафтияк"дан дарс берилган. Ҳисоб дарси,форсий, туркий, арабий адабиётлар ўргатилган. Учинчи йили Куръони Карим китобини ўқитиш бошланган. Ислом арконининг тавҳиду тажвид қонун-қоидалари ўргатилган.](/data/documents/2b6f38af-0cd7-4455-8123-fb5bb0a0fc91/page-3.png)
![Навоий, Саъдий, Бедилнинг панд-насиҳат ғазалларидан ўқитилган. Шу жойда таъкидлаб ўтиш жоизки, кўпчилик қадим мактабларида муаллимларнинг беэътиборлиги туфайли бу ғазалнависларнинг ишқий шеърлари ҳам ўқитилаверар эди. Беҳбудий ўз ўрнида бу беэътиборликка чек қўйиш кераклигини таъкидлаган. Бола тарби ясида бунинг салбий оқибатлари ҳақида гапирган. Шунинг учун ҳам у ўз мактабида уларнинг фақат насиҳатомуз асарларидан фой даланган [121]. Тўртинчи йили Куръони Карим давоми, ислом тоат-ибодати - нинг давоми, тавҳид, тажвид қоидалари мукаммал ўргатилган. Туркий, форсий: адабиёт, тил, ислом тарихи, ватан тарихи, жуғрофия каби дарслар ўтилган. Шу тўрт йилда усули жадид мактабининг биринчи, бошланғич қисми, яъни ибтидоий синфи тугатилган. Бу ҳақда Беҳбудий: "Тўрт йил тамом бўлгандан сўнгра бола хохласа рушдия синфиға тўрт йил ўқутар ё хохламаса мадрасаға юборар. Ё уруфий макта бига берар ё тирикчиликка солар" [9], дейди. Ушбу мактабга шубҳа билан қараб, уни халқ орасида ҳар хилча гап-сўзлар қилаётганларга қарата Беҳбудий шундай ўринли ва мазмунли жавоб беради: "...ибтидоий мактабнинг ажмоли шун дан иборатки, мулла Абдулқодир муаллим ва ман бу тартиб ва приғрумларни туш кўриб топганимиз йўқ ва ё шайтондан (олгани миз) ва ё бошқадан олганимиз йўқ. Балки, газитға кўрдик ва му аллим Ҳўқанд, Тошканд, Бухоро, Оренбург, Козон шаҳарлариға юруб, ибрат олибдур" [121], дейди. Мактабнинг учинчи қисми Рушдия (арабча сўздан олинган бўлиб, ўсиш, камол топиш, ақли комиллик деган маъноларни бил - диради) синфи ҳақида муаллиф шундай маълумот беради: "...би ринчи сана сарф, арабий, жуғрофия, шифоҳия арабий ва форсий, таржимаи жумла, мухтасари виқоя, тарихи анбиё ва тарихи](/data/documents/2b6f38af-0cd7-4455-8123-fb5bb0a0fc91/page-4.png)
![ислом, истихрож ва истифода дарслар" "Гулистони Саъдий", иншои форсий ва туркий. Иккинчи сана сарф, арабий, шифоҳия - араб тили амалий машғулотлари, тарихи ислом, мухтасари виқоя, ахлоқи Муҳсиний, истифодаи туркий дарслари, истихрож форсий ва туркий иншолар, тасҳиҳ ақида... Учинчи сана сарф ва наҳви арабий, ҳандаса, дорилқазо маҳкама исломийға таълуқ хатлар ёзуб, мухтасари виқоя, тасҳиҳ ақида, мажмуаи тарихи умумий маошиға таълуқ фунун ва истиъфо дали дарслар. Туркий хат, русий первой книга... Тўртинчи сана наҳви арабий, мухтасари виқоя, тасҳиҳ ақида, хат ва сарф, русий, қозихона, бўлустнойхона хатлари таълими, туркий адабиёт намуналари, ҳифзи сиҳат, ҳикмат ва ҳайъат ва табииётға таълуқ истиъфодалик дарслар" [9] ўқитили шини айтиб ўтади. Юқорида айтиб ўтганимиздек, бу усулни кўролмовчилар Беҳбудийга ҳар хил имзосиз мактублар уюштириб, маърифат йўли дан қайтармоқчи бўлаётганлар кўп эди. Уларга қарата муаллиф: "Биз аҳли ватан йўлиға саъй қилиб ва мактаб очиб, дин ва илмға хизмат қилмоқ учун асл кордан бехабар ва замонга ноошно киши лардан на қадарки, миннат ва таъна эшитсак ҳам хизмати диния ва миллиямиздан қўлимиздан келганини дариғ тутмаймиз" [9], дейди ва ўлим билан қўрқитганларга қарата мардона туриб "...энди мактуб эгасининг бизға юборатурған ўлимига мунтазир миз. Ҳар ҳолда ўлим бирдур, икки эмас", деб жавоб беради. Шундай қилиб, ушбу мактабдаги саккиз йиллик таълимдан сўнг, шогирдлар туркий ва форсийда бемалол ўқиб, ёза оладиган бўлишган. Ҳатто мактабнинг Рушдия қисмида тўртинчи йили ота- оналар розилиги билан болаларга рус тилидан ҳам сабоқ бер ган. Ундан](/data/documents/2b6f38af-0cd7-4455-8123-fb5bb0a0fc91/page-5.png)
![сўнг шогирдлар маҳкамаларга мирзалик қилишлари, ти жорат ишлари билан шуғулланишлари ёки усули жадид мактабларига муаллимлик қилишлари мумкин эди. Беҳбудий қобилиятли, яхши хулқ-атворли болаларни ҳатто, чет элларга ўқишни давом этти ришга юборишни ҳам мўлжаллаган. Шундайлардан бири, усули жадид шогирди А.Азимий эди. У ўз хотираларида Беҳбудийнинг уни Тур кияга ўқишга юборишга ҳомий бўлганлигини ёзади: "Сиз меним кўрсатмаларимдек Истанбулдаги Боязит талабалар жамиятиға бо рингиз. Менинг ва Гаспиринский афандининг салом ва мактубини у ерга етказингиз" [2,6], дейди Беҳбудий меҳрибонларча ва унинг таҳсили учун маблағ юбориб туражагини айтиб, уни кузатиб қўяди. Беҳбудийнинг бундай шогирдлри анча бўлган. Беҳбудийнинг маърифат йўлидаги хизматларидан яна бири бунинг оми халқ орасида зиё тарқатмоқ учун ташкил этган кутубхонаси эди. Беҳбудий биринчи бўлиб Самарқандда мусулмон кутубхонасини таш кил этиш фикрини аҳли илм, ақрабою уламолар олдига қўяди ва бу йўлда уларни ҳамжиҳатликка чақиради. ±ша даврда бир қанча вақт фаолият кўрсатиб, анча машҳур бўлган ушбу кутубхона ҳақида даврнинг етакчи нашри саналган "Туркистон вилоятининг газети" да хабарлар бериб борилган. Самарқандда кутубхона ташкил этиш каби хайрли ният туғилганлиги ҳақида "Туркистон вилоятининг газети" да Беҳбудий имзоси билан "Об открытие мусульманской библиотеки читальний в Самарканд - Мутолаахона" деган мақола босилади. Унда" "Самарқандда умумий мутолаахона - библиотека, читальний очмоқ учун ўн икки нафар муҳтарам кишилар ила бирга 27 бобдан иборат бир дастур, устаф тузиб, жаноб баланд даража лик Самарқанд губернаторига топшуруб эдукки, иншоолло, қонун нома жамияти мустаҳкам бўлди" [9], дейди муаллиф.](/data/documents/2b6f38af-0cd7-4455-8123-fb5bb0a0fc91/page-6.png)
![Шундан сўнг кутубхонанинг моддий жиҳатларини мустаҳкамлаш ишлари бошланиб кетади. Аввало, кутубхона ташкил этиш учун бир жамият тузилади. Бу жамиятга аъзо бўлганлар бирлашиб мажлис ўтказишади. Жамиятнинг биринчи мажлисида кутубхонанинг хизмат чилари тайинланади. "Ҳозир бўлган аъзолар бир муносиб қонунно ма жамияти, ушбу саккиз нафар кишини асосий мажлис аъзосини чилен комитет сайладилар. Муфти Маҳмудхўжа бин Беҳбудхўжа раис этиб сайланди. Ҳожиқул Муҳаммадов раис ноиби, таржимон Ҳўқанд бой Абдулҳолиқ ўғли саркотиб, муаллим Мирзо Хидирбек Абусаид ўғли маиший ноиби, савдогар мулла Абдусалом Абдулмўмин ўғли хазиначи, муаллим мулла Абдулқодир Абдулшукур ўғли ва ҳожи Саид Аҳмад, Хўжа Ҳасан ўғли идоранинг доимий аъзоси" қилиб сайланадилар. Ушбу жойда айтилишича, мажлис аъзолари "рамазони шарифғача китобхона ва мутолаахонани очмоқға сўз бердилар" [9]. Сўнгра эса, бу мажлисда киритилган фикрлар ва қонуннома "Самарқанд военной губернатори, генеральной иштабининг генера ли, генерал-мойур Галкин"[9] га тақдим қилинади. Генерал қонунноманинг асл нусхасига "Мустаҳкам қилдум", деб имзо чека ди. Ниҳоят, генерал-губернатор бу ишга рухсат бергач, зиёхона очилади. Бу кунги очилиш маросими ҳақида ҳам Беҳбудий "Тур кистон вилоятининг газети" да хабар беради" "Китобхона ва му толаахонамиз 11 сентябрь, яъни 28 шаъбондан бери расман очил ди..." [98]. Усули жадид мактаби талабаларидан бир гуруҳи ҳозир бўлиб, саловат ўқийдилар. Ҳидоятпаноҳ эшон Миён хатиб ва қори Муқимхон хатиб ва баъзи мударрислар, ёш уламолар, савдо гарлар, тараққийпарвар кишилардан юздан зиёда олий эҳтиром ки шилар хатми қуръонга келишади. Шундан қилиб, Самарқандда очилган биринчи мусулмон кутуб - хонаси катта бир шижоат, завқ-шавқ билан ишлай бошлайди. Ку тубхона](/data/documents/2b6f38af-0cd7-4455-8123-fb5bb0a0fc91/page-7.png)
![эрталаб 9дан, кеч соат 5гача, иккинчи сменада эса 6дан кеч 12гача доимо очиқ туради. Кеча ва кундаз 60дан 110 нафар гача ўқувчи шуғулланишга кира бошлайди. Зиёхона китоб фонди ҳам ўзига яраша бойиб боради. Дастлаб, бой ва савдогарлар бу жойга Куръони Карим ва бошқа диний китоблардан совға қилади. Беҳбудий бу ҳақда "Китобхонамизға 600 нав муҳталиф китоб ва рисолалар ва ўндан зиёда жарида ва мажаллалар омада ва муҳайё дир. Оқча кўпайса, диний ва дарсий китоблардан кўпроқ олина ди..." [98], дейди. Беҳбудий келажакда Истанбул ва Мисрдан ҳам газета, журналлар олиш нияти борлигини айтади. Кутубхонага меҳри тушиб қолган Самарқанднинг бойлари, савдогарлари иона ва хайриялар қила бошлайди. "Туркистон вилоятининг газети" саҳифаларида Беҳбудий имзоси билан бундай саховатпеша ва маъ рифатпарвар кишиларнинг узундан-узоқ рўйхати берилиб, олқишлар билан ёзиб борилади. 1908 йилнинг охирларига келиб кутубхона ишлари яхши изга тушиб кетади. Шунинг учун Беҳбудий: "Азбаски, китобхонани моддий анжомлари ҳозирға кифоя қилгудек ва аллон илмий ва маънавий асбоблар, яъни китоб ва илмий асбобларға ло зум кўриладур" [107], дейди. Беҳбудийнинг ташаббуси билан иш бошлаган ушбу кутубхона кундан-кунга ривож топиб борди. Беҳбудий зиёхонанинг мақсад- моҳиятини белгилар экан: "Мутолаахонанинг мақсади шул ки, мусулмонларға мумкин бўлсун андак харж илан кўп фойдалан моқ" [98], дея таъриф беради. Кейинчалик бу кутубхона "Беҳбу дия" номи билан юритила бошлади. Чунки унинг моддий харажатла ри асосан Беҳбудий гарданида бўлган. Ушбу "Беҳбудия" кутубхо наси Вадуд Маҳмудийнинг "Муаллим Абдулқодир Шакурий" номли ҳужжатли қиссасида ҳам тилга олинган. "Беҳбудий жуда бой ку тубхонанинг эгаси эди. 1000 жилдлик китоб фондига эга бўлган бу мутолаахона барча учун доимо очиқ эди.](/data/documents/2b6f38af-0cd7-4455-8123-fb5bb0a0fc91/page-8.png)
![±ша вақтларда бу ки тобларнинг ҳар бири олтин баҳосида ҳисобланарди. Беҳбудий бу жойнинг биноси ва бошқа харажатларини ўз чўнтагидан тўлар эди" [2.25], дея эслайди Вадуд Маҳмудий. Ушбу зиёхонанинг Октябрь тўнтаришигача мавжул бўлганлиги, кейинчалик унинг тақдири бар ча маънавий қадриятларимиз каби тўнтарувчилар томонидан ёқиб, улоқтирилиб, қолганларини қопларга жойлаб номаълум томонларга олиб кетилган деган тахминлар бор. Хуллас, Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг ўз вақтида халқимизнинг маънавияти бойишига муносиб ҳисса қўшган "Беҳбудия" кутубхо наси тўғрисида, унинг сирли тақдири ҳақида аниқ маълумотлар тўплаб, халққа етказиш ишлари, келгуси илмий ишларда ўз аксини топиши лозим. Беҳбудий миллатнинг тараққиётида, энг аввало, ёшлар тар - биясига эътибор берар экан, уларнинг маърифий, маданий, сиёсий жиҳатдан юксалишига ҳам йўлбошчилик қилди. Жумладан, 1910 йил да "Бухоро нашри маорифи" тўгарагини тузишда фаоллик кўрсата ди. Кейинчалик бу тўгарак "Ёш бухороликлар" номи билан машҳур бўлган. 1916 - 1919 йилларда Беҳбудий Туркистонни мустамлака чиликдан қутқариш сиёсатида ҳам фаоллик кўрсатади. Туркистон Автоном совет республикаси ишларида иштирок этган. Уни Са марқанддаги "Мусулмон ишчи шўроси"га маориф комиссари қилиб тайинлайдилар.Беҳбудий бу ерда ишлашга рози бўлмай, рад жаво бини берган. Бу ҳақда у "Меҳнаткашлар товуши" газетида шундай дейди: "Каминани Самарқанд маориф комиссарлигига Самарқанд мусулмон шўъроси сайлаб эди. Баёни узр этдим. Кабул қилинмади. Бир неча вақт қўлимдан келганича ишладим. Мактаблар тўғрисинда баъзи лойиҳалар ёзиб топшурдим. Охири безгак ва оёқ оғруғи ва йилнинг қимматчилиги важҳидан рўзғор ва деҳқончилик ишларим кўплиги ва бошқа бир неча сабаблардин](/data/documents/2b6f38af-0cd7-4455-8123-fb5bb0a0fc91/page-9.png)
![комиссарликдан истеъфо бердим. Яна қабул қилинмади" [2.37]. Юқорида муаллиф томонидан эътироф этилганидек, у бу иш билан шуғулланишга мажбур эди. Лекин Беҳбудий шундай мураккаб шароитда ҳам Туркистон маорифи учун кўп фойдали ишлар қилишга уринади. Бу вақтлар ичида у мактаб-маориф ишларини яхшилаш, янги дарсликлар тузиш маса лалари билан шуғулланади, ўқув режаларини тузиб комиссарликка тақдим этди. Муаллифнинг янги мактаблар учун бу даврда "Янги ҳисоб" дарслиги яратганлиги ҳақида маълумотлар бор. Лекин ушбу дарслик ҳақида ишимизнинг 1-боб, 2-фаслида таъкидлаб ўтгани миздек, аниқ маълумот йўқ. Маҳмудхўжа Беҳбудий кейинчалик яна комиссарликка мурожаат этиб, уни ишдан озод этишларини сўрайди. Унинг илтимосини қабул қилишгач, у 1919 йил дўстлари Мардонқул Шомуҳаммад ўғли ва Муҳаммадқул ±ринбой ўғли билан ҳаж сафарига йўл олишади. Лекин уларни Бухоро яқинида қора кучлар қўлга туширадилар... Хуллас, Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг педагогик-ташкилотчилик фаолияти ҳам, юқорида кўриб ўтганимиздек, назарий-амалий жабҳаларда ўзига хос, узвий равишда намоён бўлди.](/data/documents/2b6f38af-0cd7-4455-8123-fb5bb0a0fc91/page-10.png)
![тумани бўлмасин, у ердаги янги усул мак табларининг ривожи, тараққиёти учун жон куйдирди. Бундан ташқари, янги усул мактаби яратишни кўнглига тугиб, бу хайрли ишни бошламоқчи бўлаётганлардан ўз билимини, маслаҳатларини аямади. Ҳар қандай янгиликка нисбатан шубҳалар уйғонгани каби, "усули жадид" мактабларига ҳам шубҳа билан қаровчилар кўп эди. Шубҳачилар ҳар жойларда ҳар хил бўлмағур гаплар тарқата бошла ган эдилар. 1914 йилда Самарқанднинг Улуғбек мадрасасида бир муаззин номозга келган мусулмонларга қарата нутқ сўзлайди. "Усули жадид" да ўқиганларнинг барчаси кофир бўлажагини уқти ради. Шундан сўнг фарзандлари усули жадидда ўқиётган ота-она лар ғалати аҳволга тушиб қолади. Вилоят маҳкамасига ушбу гапни тарқатувчиларни ва муаззинни чақирганларида улар ўз гапларидан тонишади. Ушбу ҳодисадан таъсирланган Беҳбудий "усули жадид" мактабларини ҳам шаърий, ҳам дунёвий томондан далиллар асосида мутаасиблардан ҳимоя қилиш лозимлигини англайди. Бу масалага бағишлаб "Оина" журналида у "Фавқулотда такфир" ва "Бизнинг ҳоллар ва ишлар" сарлавҳали мақолалар эълон қилади. Уларда му аллиф "усули жадид"да ўқиганларни "азалий ва абадий мусул мон"лигини таъкидлайди ва мутаасибларга қарата: "Биз, аввало, шуни ёзурмизки, на усули жадид мактабига ўқиган сабабли ва на русча ўқиган важҳидан киши кофур бўлмайдур. Муаззин мунга ҳея далили шаърий ва ақлий кўрсата олмайдур"[86], дейди куйиниб ва ўз фикрларини: "О, биз қандай кейин қолганмиз, халқи олам усу ли жадид ва илми замоний ила осмонларға учар, биз ҳануз бир- биримизни такфир ва талайин ила вақт ўткарармиз" [78], деб хулосалайди. Шубҳачиларга, мутаасибларга, аввалги замон мусул мон ўлкасида ҳам мадрасаларда илм-фан гуркираб ривожланганли гини, улардан машҳур фозилу донишмандлар етишиб чиққанлигини айтади.](/data/documents/2b6f38af-0cd7-4455-8123-fb5bb0a0fc91/page-12.png)
![Бу фикрлар, "Эски мусулмон мадрасаларинда нималар ўқитилар эди? сарлавҳали мақоласида баён этилган. Мақолада шундай асосли ва жўяли фикрларни учратамиз: "тўрт-беш сана ил гаригача мусулмон оламинда мукаммал дорилфунунлар, ҳикматхона, ва расатхоналар бор эди ва барча ислом оламинда илму ҳикмат ўқимоқ расм эди. Ҳатто, ер юзидаги бугунги фарангларни аждоди мусулмон дорилфунунига илми ҳикмат ўқурди. Качондаги мусулмон лар дорилфунундан ва илми ҳикматдан совидилар. Кундан-кун та наззул ва кейин кетмоқға юз қилиб, бу кунги ҳолати паришонга етишдилар" [24], дейди. Беҳбудий усули жадидни ёқлаб, унинг ривожи учун жон куй - дираётганлар ҳақида ўз матбуотидан алоҳида жой ажратиб, мунта зам равишда ёритиб борди. Бу йўлда фидоийлик кўрсатаётганлар нинг номини олқишлар билан ёзиб борди. Бунга мисол қилиб "Оина" саҳифаларида сондан-сонга кўпайиб бораётган хабарларни келти риш мумкин. Шундай хабарлардан бири "Жиззахда мактаб" хабари дир. Бунда янги усулдаги мактабларнинг сони ҳам, шуҳрати ҳам ошаётганлигини қувонч билн баён этилади: "Ушбу кунгача Жиззах шаҳринда мактаби савтия йўқ эди. Ҳолбуки, аксар шаҳарларнинг қишлоқлариғача бу нафлик мактаб ёзилгандир. Аммо бу охир вақтларда Жиззахнинг мўътабар савдогарларидан мулла Аҳмадхон Носирбой ўғли жаноблари мактаб бино қилмоқға ният этиб, фотиҳа олдилар. "Оина" идораси янги мактаб ташкил этган Жиззахлик би родарларини табрик этиб, жаноби мулла Аҳмадхонга миллатпараст ликлари учун ташаккур этар. Оллоҳи таоло аъмолини кўпайтирсун! [58]. Ҳўқандлик Акобир Шомансурийнинг "Оина" да босилган "Ҳўқандда янги мактаб" сарлавҳали хабаридаги мулоҳазалар ҳам эътиборлидир. Унда муаллиф "Ҳўқанд ёшларидан олиҳиммат ва са - ховатпеша жаноб Маҳмуд Абдулқосим ўғли Кипчоқ Ариқ маҳалласи -](/data/documents/2b6f38af-0cd7-4455-8123-fb5bb0a0fc91/page-13.png)
![нинг масжидиға усули жадид учун бир мактаб учун икки ҳужра би но қилгани" [2.47] ни олқишлаб ёзади ва мазкур мактаб очилган вақтдан 60 нафар бола ўқиган бўлса, икки ой ичида болалар 90 нафарга етгани ҳақида хабар беради. Бу мавзудаги "Ҳамиятлик қози" хабарида эса: "Марғилон шаҳрининг қозиси Музаффархон усули жадид учун бир боб усули жадид мактабига фатво олди. Баъзи шаъриат пешволари бу усулни тушунмагани ҳолда Музаффар хоннинг нияти миллат болалариға соябон бўлиш шояд. Яшасун қози Музаффархон!" [64], дея тараққийпарвар қозининг номини олқиш ларга кўмади. Бу вақтларда "усули жадид" мактаби очиб, бола ларни саводли қилиш иши анча йўлга қўйилган эди. Ҳатто, ўрта ҳол кишилар ҳам бу йўлда бел боғлаб, муаллимларга моддий жиҳатдан ёрдам кўрсатаётган эдилар. "Жомбойдан мактуб" хабари да муаллим мулла Комил афанди уч йилдан бери кечки ва кундузги мактабда дарс ўқиётганлигини, бу ишда моддий жиҳатдан бозор нинг амини, жаноб ±ринхўжанинг хизмати катта эканлигини ёзади ва: "Ул киши фақир бўлса-да, жуда ҳимматлик. Буни мен бошқаларга ибрат бўлиши учун ёздим [2.28], дейди. Ҳамиятли, саховатпеша савдогарлар Туркистоннинг асл фарзандлари, мак таб- маориф ишларига бефарқ бўлмай, қўлидан келган ёрдамларини бераётганлар ҳақида Тошкентдан машҳур Мунаввар қори Абдурашид - хон ёзади: "Туркистонда биринчи намуна мактаби" [2.4] хабарида у ушбу мактаб очилишидан бошлаб, жуда кўп бола қабул қилинган - лигини, ҳатто болаларга жой етмай қолганлигини айтади. Шунда савдогарлардан мулла Абдулҳаким афанди парта сотиб олиб бер - ганлигини, Мирдадахон афанди мактаб учун жой берганлигини қувонч билан ёзади. М. Беҳбудий мактаб-маориф ривожида ташвиқот йўлини тутар экан, Туркистонда, ва қолаверса дунёда маърифат йўлида қилина ётган](/data/documents/2b6f38af-0cd7-4455-8123-fb5bb0a0fc91/page-14.png)
![саъй-ҳаракатлардан хабардор бўлади ва улардан ўз ўрнида илму маърифат ташвиқоти йўлида фойдаланади. Бу эса тарғибот нинг энг қулай, қисқа ва лўнда усулларидан бири эди. "Ибратлик бир васият" [66] деб номланган хабарда "Ню-Йоркда бир хотун ўлди, бутун бойлигини дорилмуаллимин, музей, жомъе, хотинлар хастахоналарига топширди", дейилади ва Беҳбудий томонидан "Иб рат" деган намунавий сўз қўшиб қўйилади. Бунда ривожланган мамлакатларда ҳатто ўз меросини ҳам илму урфон йўлида сарф этаётганлар борлигини ва бу нарса туркистонликлар учун ибрат бўлмоғи даркорлигини уқтиради. "Оврупода турк шогирдлари" ха барига эътибор берсак, унда: "Франциянинг Луюн шаҳрида ўқувчи турк шогирди Тожи афанди "Риёзиёт умумия" шўъбасида француз шогирдлари орасида биринчи чиқиб, шаҳодатнома олибдур", дейди ва бунинг учун Туркиянинг маориф нозири томонидан ушбу шогирд га ошкора суратда ташаккур баён қилганлигини айтади. Бунинг билан миллат тараққиёти йўлида шай бўлиб турган ушбу ёш шо гирднинг Туркия ҳукумати томонидан муносиб тақдирланганлиги келажакда бундай талабалар кўпайишига албатта таъсир этажагини билдиради. "Шогирдни урмоқлик" хабарида "Германияда муаллим нинг шогирдларга тан жароҳати бермоқға ҳақлари йўқдур" [67], дейди. "Истанбул дорилфунунида қизларга дарс" хабарида "±тган январь ойиндан бери Истанбул дорилфунунида қизлар учун дарслар очилуб, давом қиладур", деб хорижлик мусулмонмонлар аёлларини ҳам билим ўчоқларига тортаётганликлари ҳақида ҳақида хабар бе ради. Туркистонда ҳам илму маориф йўлидаги бундай хайрли са - боқлар ҳам бор эди (лекин, шунга яраша муносиб ҳодисалар ҳали барҳам топганича йўқ эди). "Тошкентдаги тараққийпарварлардан мулла Тожи Маҳмуд Али ўғли ўғилларининг хатнасидаги пулларни сарфламай](/data/documents/2b6f38af-0cd7-4455-8123-fb5bb0a0fc91/page-15.png)
![мактабларға берадиган бўлибди" [89], дейилади "Оина" хабарларида. "Дориладаб мактаби" хабарида ҳам Туркистонда со дир бўлаётган хайрли ишлар ҳақида хабар беради: "Самарқандда "Дориладаб" номинда усули савтия ила икки мактаб очилиб, 25 августдан эътиборан талаба қабул қилмоқға бошланди"(84], дея қувонч билан ёзади ва ушбу мактаб ривожи учун барча кишилар томонидан ёрдам қилиниши кераклигини айтади. Беҳбудийнинг "Оина" журнали ўз вақтида кўнглига мактаб очиш ишқи тушганлар учун маслаҳатхона бўлиб хизмат қилади. Чунки ватан, юрт қайғуси йўлида Беҳбудийдек жонкуяр шахслар Туркистонда жуда камчилик эди. Шунинг учун ҳам ушбу журналда муаллимлар, савдогарлар, қўйингки, мактаб очмоқ учун маслаҳат сўраб, хат билан мурожаат қилганларга муаллиф батафсил маслаҳатлар, кўрсатмалар беради. "Ҳўқандда мактаби рушдия исломияси" мақоласи бунга мисол бўлади. Унда Ҳўқандда Орифжон бойвачча Ҳасанов очган янги мактаб учун керакли бўлган маслаҳатлар берилади. Муаллиф бу мактаб учун, аввало, инспер турдан рухсат олмоқ кераклиги, сўнгра эса "Муаллимликка семи нария, яъни дорилмуаллиминни тамом этган кишидан олинсун, русчани яхшилаб ўқитулсун, токи ушбу мактабда тўғри ақл ва мартабалик, илми диний ҳам руҳий, жуғрофия, сарф, арабий, форсий, ўзбекий, усули таҳрир ва дафтардори, ҳандаса, тарих русий ўқитилсун" [77], дея маслаҳат беради.Муаллиф ўша давр маорифи, ўқитиш ишлари учун яна бир фикр билдирадики, бу ўз даври учун янгилик эди. "Ҳар бир муаллимни иқтидориға қараб дарсларга тайинланур", дейди. Туркистон мактаб-мадрасаларига хос бўлмаган ўша замон муаллимларининг малакаларига қараб, ҳозирги математика, адабиёт ўқитувчилари каби, ихтисослашуви масаласини ўртага ташлайди. Беҳбудий бундай маслаҳатни "Мак табларға рухсат олмоқ](/data/documents/2b6f38af-0cd7-4455-8123-fb5bb0a0fc91/page-16.png)
![тариқаси" мақоласида батафсил баён эта ди. "Мактабларининг инспектури, муфтисига ариза берилади. Мак таб очиладиган хона ва унинг номи ёзилади. (Масалан, мактаб "Тараққий", "Кодирия" каби.) ±қитиладиган нимарсалар, масалан, диний ва арабий, ўзбекий ва форсий тиллари, хат ва ҳисоб, жуғрофия ва илми ашё(табииёт) фан мажмуалари ва оқча қаердан олинганлиги ёки ҳукумат, ёки шаҳар ва жамият оқчасидан..." [105] Кўриб турганингиздек, янги усул мактаби очиш учун жуда кўп уринишлар, қоғозбозликлар даркор эди. Шунга қарамай, бу усулнинг афзаллиги туфайли, бундай мактаб яратишга қизиқувчи лар тобора ошиб бормоқда эди. Буни биз юқорида "Оина" саҳифа ларида эълон қилинган турли-туман хабарларда ҳам кўриб чиқдик. "Оина" журнали саҳифаларидан жой олган шеърлар ичида илму урфонни, мактаб-маорифни тарғиб қилгувчи шеърлар кўпчилик ўринни эгалларди. Шулардан бири Ҳўқандлик Аваз маҳмуд қори домланинг усули жадид шаънига айтган ашъори эди. Бўлур билган одам хатодин жудо, Бўлурлар жаҳон элиға аржуманд. Бири ўн бўлур, йўқдур анга завол, Чироғ, ҳидоят усули жадид. [1.21] Оташин мисралардан иборат бўлган ушбу шеърда ҳам янги усулга нисбатан кучли ташвиқот ётади. Беҳбудийнинг янгиликни тарғиб қилувчи "Орзу ва хаёл" ва "Ҳушим келмайдур" мақолаларини алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим. Чунки, бу мақолалар даврнинг асл акс-садоси бўлиб янгради. Ун даги муаллиф томонидан айтилган фикрлар, кинояли сўзлар кишини бефарқ қўймайди. Балки, ўйлашга, инсоннинг бу борадаги фикр "булоқ"ларини](/data/documents/2b6f38af-0cd7-4455-8123-fb5bb0a0fc91/page-17.png)
![очишга хизмат қилади. Шу ўринда бу икки мақола дан парча бериб ўтиш жоиз. "Орзу ва Хаёл" Агар мен бой бўлганимда эди, тўй ва азаларга кетаётган сарфларни муаллим етиштурадиган бир шаърий мактаб қурар эдим. Лекин, афсуски, пулим йўқ. Чин уламолардан бўлсам эдим, фой дасиз мажлислар ўрниға тафсир, ҳадис каби зарур илмларни шо гирдларимға ўргатар эдим ва ҳозирги жадид билан қўшар эдим. Лекин, таассуфдирки, жоҳилдурман. Агар мен хатиб бўлсам эдим, минбар хитобатга чиқиб ўзбекча хутба ўқир эдим. Токи халқ сўзимга тушуниб, матаъсир бўлсунлар. Лекин, на қилайки, одам ларга хушомад ва муроса қилиб, хатиблик мансабиға чиқмоқни виждоним қабул қилмайдур. Агар менинг нуфуз ва иқтидорим бўлса эди, барча мактаб ва мадрасаларни мувофиқи замон ислоҳи этиб, таълим ибтидоияни мажбурий қилиб, ўғлини ўқитмаган кишиларга жазо берар эдим ва мунинг ила 25 йил ичида бутун Туркистонни маориф ва маданият нури ила зиёлантирар эдим. Лекин, оҳ! начо раки... Агар мен муаззин бўлса эдим, саҳар чоғида минора устиға чиқиб, азондан кейин "Ой, мусулмонлар! ғафлат ва жаҳолатдан уйғонингизки, маориф офтоби мағрибдан чиқа бошла ди", деб қичқирар эдим." [89] "Ҳушим келмайдур" Истайманки, қаламни қўлимга олуб, кўрган ва истаган сўзларидан "Оина" мажалласининг ўқувчилариға бир неча калима ғалати воқеани ёзайин. Лекин ҳушим келмайдур... Истайманки, ёзайин. Бу қийин вақтларда катта кишиларимиздан бири катта тўй қилиб, неча шаҳарлардан давлатмандларни тўйга айтиб, уларга неча минг сўмлар сарф қилганда фақир одамларни, бенаво талаба ларни ёдимға ҳам солмади. Лекин ҳушим келмайдур...](/data/documents/2b6f38af-0cd7-4455-8123-fb5bb0a0fc91/page-18.png)
![Меросий бойваччаларимиздан бири мактабга 2 сўм бермоқни исроф билуб, фоҳишахоналарга неча минг сўмни нобуд қилуб, охирда синиб, майда-майда бўлур" [90]. Албатта, ҳаётдаги ҳар бир янгилик ўзининг ҳақиқий пойде - ворига - илдизи бақувват ғояларига эга бўлсагина умрбоқий бўлади, кишилар онгига осон сингади. Ушбу ғояларни унинг яра тувчилари халққа қай даражада кенг етказа олиши билан боғлиқ. Хулосамизда шуни таъкидлашимиз лозимки, М.Беҳбудий мактаб-мао риф ишларини тарғиботида ҳам ўз даврининг етакчиларидан бўлди. Унинг мактаб- маориф ишидаги катта хизматларидан бири - худди мана шу тарғибот иши эди. Чунки ўша, келажакнинг ойдин йўллари "кишанланган" давр учун мана шунинг ўзи ҳам катта қаҳрамонлик, жасорат билан баробар эди. Зеро Беҳбудийни исмсиз хатлар билан безовта қилиб, умрига таҳдид солувчилар кўп эди. Лекин буюк маърифатпарвар уларга мардона туриб, ўзи танлаган маърифат йўлидан ҳеч қачон қайтмаслигини айтган эди.](/data/documents/2b6f38af-0cd7-4455-8123-fb5bb0a0fc91/page-19.png)
