Bosh sahifa
Referatlar
Pedagogika
М.Бехбудий дарсликларининг педагогик асослари
М.Бехбудий дарсликларининг педагогик асослари
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
160.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Биология дарсликларининг таҳлили
Педагогик махорат асослари
Педагогик технологиянинг назарий асослари
Педагогик технологияларнинг илмий асослари
Мактабни бошқаришнинг педагогик асослари
![6. Мадхали жуғрофияи имроний - Мухтасари жуғрофияи Русий - форс ва ўзбек тилларида. Ушбу рўйхатдан ташқари Б.Косимовнинг "Ёшлик" журналида эълон қилинган "Карвонбоши" мақоласида татар ёзувчиси Олимжон Иброҳимовнинг сўзларини келтиради. Унда шундай дейилган: "...дарсликларимиз оламинда Истанбулли Аҳмад Мидхатнинг "Хожа аввал"и, бизнинг "Муаллими аввал"имиз ўрнина аларнинг Хўжа Беҳбудийлари "Адиби аввал"лар ёзғонлиғин..." [2.39] айтиб ўта ди. Бундан ташқари Н.Авазов ўзининг "Махмудхўжа Беҳбудийнинг ижодий мероси" номли диссертациясида Беҳбудий китоблари рўйха тига 1918 йилда яратилган "Ҳисоб" номли китобни ҳам келтиради. Юқоридаги далилларга суянган ҳолда айтиш мумкинки, Беҳбудий нинг "Адиби аввал" ва "Ҳисоб" номли дарсликлари ҳам мавжуд бўлган. Лекин ҳалигача бу китоблар илмий жамоатчилик томонидан топилган эмас. Беҳбудий дарсликлари тартибини юқорида номлари келтирилган олимларимиз томонидан тузилган рўйхатларга ва Беҳбудийнинг ўзи санаб ўтган китоблар рўйхатига суяниб, уларни қуйидагича келтириш мумкин: 1. Алифбо мактаби исломия. - 1904 йил. форс тилида. 40 саҳифа, 15 тийин. 2. Мадхали жуғрофияи имроний - Мухтасари жуғрофияи Русий (Аҳоли жуғрофиясига кириш). - 1905 йил, форс тилида, 88 саҳифа, 45 тийин. 3. Мунтахаби жуғрофияи умумий (Кисқача умумий жуғрофия). - 1906 йил, 124 саҳифа, 75 тийин. 4. Китобат ул-атфол (Болалар учун китоб). - 1908 йил. би ринчи нашри, 1914 йил, иккинчи нашри, турк ва форс тилларида, 36 саҳифа, 15 тийин. 5. Амалиёти исломия - 1908 йил, турк тилида, 36 саҳифа, 15 тийин. 6. Мухтасари тарихи ислом (Исломнинг қисқача тарихи). - 1909 йил, ўзбек тилида, 38 саҳифа, 15 тийин.](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-2.png)
![7. Ҳисоб. - 1918 йил. (Ушбу "Ҳисоб" номли китоб ҳақидаги маълумотни Н.Авазовнинг "М.Беҳбудийнинг ижо-дий мероси" диссер - тациясига ёзилган авторефератидан ол-дик. 1995 йил, 17 февраль, 12-бет.) Юқорида Б.Косимовнинг "Карвонбоши" мақоласида айтилган "Адиби аввал" дарслигини етарли даражада асосланмаганлиги, Беҳбудийнинг ўзи ва бошқа олимлар томонидан қайд этилмаганлиги учун уни китоблар рўйхатига онгли суратда киритмадик. Муаллиф нинг ўз китоблар рўйхатида "Мадхали жуғрофияи имроний ва Мухтасари жуғрофияи Русий китобларини тире билан битта тартибда беради. Демак, ушбу китоблар икки номдаги битта китоб дейиш мумкин. Биз олиб борган изланишларимиз натижасида Россиянинг Москва шаҳридаги илгари В.И.Ленин номи билан аталган бош ку тубхона фондида Ўзб-2-18 шифри билан сақланаётган Беҳбудийнинг "Мунтахаби жуғрофияи умумий" китобидан нусха кўчиртириб кел тирдик ва Беҳбудийнинг набираси, Самарқанд Давлат университети профессори Надимхон Беҳбудий шахсий кутубхонасида сақланаётган "Китобат ул-атфол" номли дарсликларини топиб, тадқиқ қилишга муваффақ бўлдик. Колган дарсликлар ҳақида эса Беҳбудийнинг ўзи "Оина" журнали ва "Самарқанд" газетида берган таърифларига суянган ҳолда ўз мулоҳазаларимизни баён этамиз. М.Беҳбудий жуғрофияга оид икки китоб ва бир неча мақоллар ёзган. Булар "Мунтахаби жуғрофияи умумий" ва "Мадхали жуғрофи яи имроний", деб аталади. Ушбу мақолага оид "Жуғрофия илми", "Жуғрофия чист" [69], "Тарих ва жуғрофия" [96] каби йирик мақолалари мавжуд. Бундан ташқари, муаллиф бу мавзуда ўша давр матбуотида тез-тез мурожаат қилиб турган. "Мунтахаби жуғрофияи умумий" Беҳбудийнинг биринчи жуғро фий китоби саналади. Китоб муаллиф таъкидлаганидек, усули жа дид мактаблари шогирдлари учун яратилган. Дарслик муқовасида "Китоб. Мунтаҳаби жуғрофияи умумий ва намунаи жуғрофия. Риё зий, тарихий, имроний, русий, сиёсий ва татбиқот диния ва фан ния" [1.15] деган сўзлар билан бошланади. Ушбу ёзувлардан шуни англаш мумкинки, китоб мактаб шогирдларига](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-3.png)
![содда ва тушунарли тилда энг умумий жуғрофий билим бериш учун яратилган. "Бисмил лоҳир Раҳмонир Раҳийм", деб бошланувчи сўз бошида муаллиф ушбу дарсликни яратиш учун "...туркий, арабий, форсий, русий лафз ларға тасниф бўлган ўтуз қадар қадим ва жадид китоб ва арасоил жуғрофия, ҳайъат, риёзий, тарихий, табиийлардан мўътабар нусха" [1.15] ларини кўриб чиқиб, улардан ижодий фойдаланиб, "жам ва тартиб" қилганлигини баён этади. Муаллиф жуғрофий ки тобини ўз сарф-харажати эвазига яратилганлигини қайд этиб ўта ди ва бу ишдан мақсади аҳли ватанга кўрсатган бир хизматимдир, дейди. Китобхонларга мурожаат этиб, агар китобда бирор бир камчилик кўрсангиз, албатта, бизга мурожаат этинг, шояд бу сизларнинг маориф тараққиётига хизматингиздир, дейди. Беҳбу - дийнинг жуғрофий китоби 103 бетдан иборат бўлиб, унга ер шари нинг хариталари илова қилинган. Мавзулар бирин-кетин оддий жуғрофий тушунчалардан аста-секин ривожланиб боради ва ки чик-кичик мақолалар тарзида халқона услубда баён этилади. Колаверса, китоб усули жадид шогирдларига мўлжалланиб яратил ганлиги учун ҳам оддий иборалардан, ўринли ўхшатишлардан фой даланишга ҳаракат қилинган. Буни биз мавзуларга қўйилган сар лавҳалардан ҳам кўрамиз. Булар: "Жуғрофия қачон пайдо бўлган?", "Туркистон донишмандлари", "Жуғрофия ўқимоқнинг на - фиқ, "Жуғрофия ўқумоқ мусулмонларға лозимдур", "Эски ва янги донишмандлар", "Янгиҳуқамоларнинг сўзларидан намуналар", "Ерни шакли", "Ҳукамолар қавлича ерни юмалоқлигини аломатлари", "Тоғ ва сойлар ерни юмалоқлигига зарар қилмайдур", "Ер айланганда устидагиларнинг йиқилмаслиги" каби. Ушбу сарлавҳалар остида эса бу илмнинг афзаллиги, уни билмоқ дунёни билишнинг калитла ридан бири эканлигини барча далилу исботлар билан баён этади. Муаллиф жуғрофия илмида шуҳрат қозонган олимлар ҳақида гапир ганда, албатта, Туркистон уламоларини меҳру муҳаббат билан тилга олади. "Туркистон уламоларини ҳаммасини аҳволи ва тасни фотини ёзмоқ лозим бўлса, ушбу китобимиздан ҳам каттароқ китоб тайёрламоқ керак бўладур", [1.15] дейди. Ундан сўнг эса](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-4.png)
![Тур кистон уламоларининг номларини келтириб ўтади. Булар: Кўраго ний Самарқандий (Мирзо Улуғбек), Муҳаммад Хўжандий, Али бин Можаров ўғли Ҳасан, Абдулла Фарғоний, Абу Райҳон Хоразмий, ғиёсиддин Самарқандий, ғиёсиддин Муҳаммад Ҳиротий, Муҳаммад Фарғоний, Ҳофиз Абру Ҳиротий, Абу Саъд Самъоний, Абдураззоқ Самарқандий, Мир Абдулкарим Нажарий.... Муаллифнинг ушбу фуза лоларни тилга олишдан мақсади, Туркистон аҳлининг шу кунгача на қадар илму урфонга ошнолигини ва ҳатто бутун дунёи олам уларнинг ижодларидан баҳраманд бўлганлигини кўз-кўз қилиш эди. Бу жуғрофия илми биз учун янгилик эмас, балки у бизнинг бобо мерос илмимиздир, деган фикрни илгари суради. Бугунги илмсиз лик аҳволи эса мустабидлик сиёсати сабаб эканлигини ишоралар билан кўрсатишга ҳаракат қилади. "Оврупо ё Русияни 15 яшар бир шогирди бизни 50 яшар савдогар ё муллаларимиздан дунё илми тўғрисиға яхши хабардордир", [1.15] дейди муаллиф куйиниб. Бу гун аҳли дунё телеграф, телефон, ҳар хил машиналар ихтиро қилиб, тараққиётга юз тутмоқдаки, бизнинг Туркистон мусулмонлари ҳали ҳам "Ер ҳўкуз шоҳига, ҳўкуз балиғга, балиғ сувга, сув ҳавоға, казо-казо" [1.15], деган авомона хаёл билан юриб дилар, дейди. Беҳбудийнинг бу сўзлари нафақат ушбу китоб мўлжалланган мактаб шогирдларига айтган бу нарса балки, бутун Туркистон аҳлини ўйлантирадиган масалалардан бири эди. Ер ҳақидаги қарашлар доимо икки хил ихтилоф билан давом этиб келган. Муаллиф буни қуйидагича келтиради: "Баъзи уламоларни ки тобларига ер сокин, янги уламоларни китоблариға ер айланадур, деб таъкид қиладур", [1.15] дейди. Ушбу масалани ойдинлаштириш учун муаллиф диний билимларнинг пирларидан бўлган ҳазрат имом ғаззолийга мурожаат этади,унинг асарларида ҳам ер ҳўкуз усти да туради, деган гапни асло учратмай, балки, ер ҳавога муаллақ турганлигини нисбат берганини айтиб ўтади. Беҳбудий жуғрофий ҳодисаларни баён этар экан, унинг тушу нарли бўлиши учун ўринли ва қизиқарли ўхшатишлар топади. Оқибатда, бу ўхшатишлар болалар онгига тез етиб боришига сабаб бўлади. Масалан, "Тоғ](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-5.png)
![ва сойлар ерни юмолоқлигига зарар қил майдур" сарлавҳаси остида берилган мақолада "Ер ила тоғни нисбати шундайдирки, бир катта тарвуз устига бир дона қора қумни қўйилганидек, яъни ерни бир тарвуз фараз қилса ўн минг газлик баланд тоғ они олдиға биро дона қора қумдек..." [1.15], деган қизиқарли ўхшатиш қилади. "Ер айланганда устидагиларни йиқилмаслиги" сарлавҳаси остида баён қилинган фикрларда эса, қКозуқға боғлаб қўйилган отдек, еримиз марказ шамсия атрофиға оний жозиба арқонини ўзунликиға қараб айланиб узоқ кетармай дур" [1.15], деган ўринли ҳам мантиқли ўхшатиш ясайди. "Хари та" сарлавҳаси остида, бу жуғрофий атамани тушунтирар экан, уни, "Одамни шакли ва ҳайъати нақадар катта ё ниҳоят кичик қилиб кўрсатмоқ суврати кишиларга мумкинлигидек илм аҳлига ер ни шаклияти истаганларича кичик қилиб кўрсатмоқ мумкиндир" [1.15], деб харита ҳақида тушунча беради. Беҳбудий ибтидоий даврдан бошлаб инсоният тарихида рўй берган машҳур воқеалар ҳақида маълумотлар беришга ҳаракат қилади ва саналар асносида бу воқеаларнинг тартибини тузиб чиқади. Масалан, 2920 санада деҳқонлик асбоби ясалгани, 2723 санада зайтун дарахти экилгани, 2725 санада либос тикилмоқлик бошлангани... Худди мана шундай воқеалар батафсил баён этила ди. Муаллиф ушбу дарсликла дунёнинг турли туман ҳодисалари ҳақида кўпроқ маълумотлар беришга ҳаракат қилади. "Дунёнинг оқчалари" сарлавҳасида дунё пуллари ҳақида қизиқарли маълумот беради. Масалан, Танга (кумуш), тилла (олтун)- Бухоро, танга (кумуш) -Хива, Килдор (кумуш) - Ҳинд, рупия (кумуш) - Афғон, Кирон (кумуш) - Эрон, Ян (кумуш) - Япон, Лира (олтин) - Усмо ний, фунт (стерлинг) - Англия, Франк (кумуш) - Франсия, Марк(кумуш) - Германия, Дуллар (кумуш) - Америка ... каби. Дарслик сўнгроғида "Муаллифдан эълон" ёзуви остида Беҳбу дийнинг ўзи яратган китоблари ҳақида маълумотлар берилган. "Алифбо мактаби исломия" эълонида "Болалар учун усул жадида узра форсий тилға қирқ саҳифалик бир китобчадур. Риқъий хат ила 4-5 қалам хат ўткарилиб ўзимиз](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-6.png)
![табъ ва таҳрир этганмиз" [1.15], деб ёзади ва унинг баҳосини ҳам кўрсатиб ўтади. Бундан шу нарса кўринадики, Беҳбудий ўзи яратган китоблари тарғиботи да, ушбу дарсликларидан ҳам унумли фойдалана билган. Китобнинг энг сўнгги саҳифаларида Шимолий ва Жанубий Африка, Оврупо, Австралия, Русия каби мамлакатларнинг хариталари илова қилин ган. Беҳбудийнинг "Мунтахаби жуғрофияи умумий" дарслиги хусусида шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, муаллиф ўз олдига қўйган усули жадид мактабларининг ўрта синф шогирдларига энг умумий жуғрофий маълумот бериш ва-зифасини ўз ўрнида бажара олган. Юқорида кўриб ўт- ганимиздек, бу китоб нафақат мактаб шогирдла ри, балки Туркистоннинг барча афкор оммаси учун ҳам қулай бир қўлланма эканини кўрамиз. Биз тадқиқ этган Беҳбудийнинг иккинчи дарслиги – "Китобат ул- атфол" (Болалар учун дарслик) деб аталади. Ушбу китобнинг биринчи нашри 1908 йилда, иккинчи нашри 1914 йилда амалга оши рилган. Бу дарслик ўз даврида қизғин баҳс, мунозараларга сабаб бўлиб, уларга ўша давр матбуотида тақризлар ёзилган. Масалан, "Туркистон вилоятининг газети"нинг 1908 йил 20-сонида "Новая книга письмовникь для детей" сарлавҳали тақриз босилади. Унда: "Бу яқин кунда бизнинг идорамизға Самарқанд шаҳрида барпо бўлиб, усули сафтия ва жадида тариқи била таълим ва таълимий ривож топиб турмиш мактаб ибтидоиянинг мутасаддиларининг ҳур матлу фозил муҳтарам Маҳмудхўжа эшон муфти жанобларининг эҳти момлари била "Мажмуаи китобат ва иншодин бир неча жузъ" (Кито бат ул-атфол) номлик мажмуачаларидин намуна бинобаринда ҳадия юборилмиш экан" [2.28] дейилади ва китобда асосан мактаб шоир - дларининг гоҳи ўз ота-оналарига, гоҳ муаллимларига арз-ҳол қилишлари ва мактуб ёзиш санъатини бутун зийнати билан ўргата жагини баён этади. "Китобат ул-атфол" ўзбек ва форс тилларида ёзилган. Бу китоб ўзбек тилида иш юритиш асосларининг илк на муналаридан саналади. Унда иш юритишга доир ҳужжатлар назари яси ҳамда амлиёти ҳам берилади. Ушбу китобни профессор Бегали Косимовнинг "Ёшлик" журналида эълон қилинган](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-7.png)
!["Карвонбоши" мақоласида ва У. Долимов билан ҳамкорликда чоп эттирган "Маъри фат дарғалари" китобида ҳам анча кенг тадқиқ этилган. Бундан ташқари, Н.Авазовнинг "Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг ижодий мероси" диссертациясида ҳам "Китобат ул-атфол"нинг таҳлили берилган. Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, иккала муаллиф ҳам китобнинг 1914 йилги нашри бўйича иш кўрган. Профессор Б.Косимовнинг "Маъри фат дарғалари" китобида "Китобат ул-атфол"нинг иккинчи нашрида Беҳбудий томонидан ёзилган, ғоят аҳамиятли бўлган сўз боши ту шириб қолдирилганлиги ҳақида айтиб ўтилади. Биз қуйида юқори даги манбаларга таянган ҳолда Беҳбудийнинг 1908 йили биринчи бор нашр эттирилган "Китобат ул-атфол" дарслиги бўйича иш кўрамиз. Профессор Б. Косимов таъкидлаб ўтганидек, китобнинг сўз бошиси алоҳида унинг мақсад ва вазифаларини белгилаб бера ди. "Аммо баад, Туркистонни қадим мактаблариндаги болалар 4-5 йилни ўткаргандан кейин, сўнг хат машқ қилиб, баъдинда иншо ёзадурлар. Ўшал иншолар ниҳоят мушкул суратда арабий, порсий ва туркий ёзилгандурки, шогирдлари нари турсун, бу кунки Тур кистон мактабдорларидан аксари(си)ни билиши мухтамалдир" [1.16]. Юқорида таъкидланганидек, муаллиф, қадим мактаблари шо - гирдларининг 4-5 йилда хат ёзишни ўрганиб, унда ҳам уларнинг кўпчилиги саводли ёзишни мукаммал ўргана олмаслиги учун куйи нади ва бу китобни фақатгина жадид мактаблари шогирдлари учун гина эмас, балки қадим мактабларига ҳам тавсия этади. "Бу ажзо усули қадим ё жадид мактабларинда бирига махсус эмас, балки иккисига ҳам ходимдур. Муаллим афандилар мактаб болалариға мундаги мактублардан оз-оз бўлиб, ҳар калима ва жумла маъноси ни билдуруб сабоқ ва таълим бермоқлари ва имтиҳон олмоқлари маржудур" [1.16], дейди. Ўша вақтларда Туркистонда мавжуд бўлган шаръий ва миллий, умуман маҳкама, идораларга ёзиладиган аризалар, хатлар, ҳатто хусусий хатлар ва уларни ёзмоқ шартла ри ҳақида кўрсатмалар беради. Бу кўрсатмалар қуйидагича: "Хат ёзмоқ шартлари:](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-8.png)
![1. Котиб ва муаллимлар ушбу модда ва сўзларни ўқиб ту шунсалар керак; 2.Котиб бир муддаони ёзмоқчи бўлганда ушал муддаони ўзи яхши тушуниб ёзсун; 3. Ўзи билмайдурғон луғатни мумкин қадар неча ёзмасун; 4. Ҳар тил ва луғат сўзини ўз қоида ва имлосиға ёзмоқ ло зим, арабий каломларни араий ҳарфлар ила, форсий ва русий сўзларни ўзига тегишли товуш ила ўқимоқға мумкин бўлгудек ҳарф ила ёзмоқ керак. Чунончи, сирот, азим, паради, жола, гўгўй, жиғаноқ, гадик, тонгла, Петербург, ново, нашриний, гурд каби; 5. Ҳар ким маъносиға тушунмайдурғон калима ва бегона луғатни сўз ичига ёзмоқ лозим бўлганда ҳаракат -, ? қўймоқ ке рак; 6. Хат бориб тегатурғон одамни мулоҳаза қилиб, они фаҳм ва билишига мувофиқ ёзмоқ лозимдур. Бировни кўрки (ўғри) ҳим мат ва шунга ўхшаш айб ва ёмон сифати бўлса они исмини ёзганда ўшал ёмон сифатларини ёзмоқ айб ва маънавийдур. Магар ёзилмай лозим бўлган суратда ёзилатурган сўзлар ичига ҳар ким луғатни билмайдурган луғатни мумкин қадар нахса ёзмоқға ва авомға ва кўчаги иборат ва айб санадурган калима ва лақабларни ёзмасун лар. Халқ орасиға бутун унутилган эски маърасмий ва туркий ка лималарни қасдда(н) ёзиб ўқувчиларни яна ташвишга солмаслик беҳроқдур. Туркийча ёзилур экан ва бир иборатни туркийси бўлиб туриб ўрниға русий ва ожиз ёзмоқни аҳли-дониш манъ қилгандур лар; 7. Аъмол фан уламо ва удабоға махсус ёзилатурган хатлар. Маҳкама ва дорилқазо мактублари, илмий ва сиёсий мақолалар. Изоф. Адабий мактуб ёзилган хатлар икки хил бўлади: уму мий ва хусусий. Аломати савол - ? Аломати нидо - ! Аломати таажжуб - !" [1.16]](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-9.png)
![Профессор Б. Косимов ўзининг "Карвонбоши" мақоласида ки тобнинг 1914 йилги иккинчи нашри бўйича хат ёзмоқ шартларининг 18 тасини кўрсатиб ўтади. Булар ичида қуйидаги шартлар эъти борлидир: "Хатни камсўз, сермаъни ёзмоқ керак. Эрон, Афғонистон ва Туркиядек шикаст ва таълимсиз ёзмоқни тарк қилмоқ ва хушхат ёзмоқға саъй қилмоқ керак. Узун бир мақола ёзгандан сўнг луғ ва маъноси, назокат ва одоби ва тарзи шевасини тушуниб, тасҳиҳ этиб, иккинчи маротаба ёзмоқ керак. Биринчисини - Тасвид (қора), иккинчисини - Табйиз (оқ), аталадур. мақолаларға қайси шаҳар ва маҳалладан ёзилгани билдурулса керак. Мақола ўз муаллифи ва ё аҳли дўстига кўрсатиб, саҳву ха толарини билмоқ керак". [2.41] Беҳбудий китобда хусусий ва расмий хатларга ҳам кенг ўрин беради. Хусусий хатларға мисоллар. "Суюкли онам ҳузури шарифларина. Парвардигорим доим сизни эсон сахласин. Онажон! меҳрибон очамни уйиға борганингизға ўн кун бўлди. Мен сизни кўб соғиндим. Борай десам мактабдан қолурман, энди уйға келса (нуқад) йўлингизға кўз тутарман ва волидажоним. Мушфиқа ойимға салом айтарман. 12 шаҳри шаввол-ул 7 мухаррам. Явми чахоршанба. болангиз Мухторхўжа". "Жаноби устоди киромим анворларини! Парвардигорим файзу муҳаббату устодоналарини биздан эксик этмагай. Боиси дониш ва саодатим, жаноби мавлом! Ҳазрати воҳиб-ал-атойи ўтган ақшом бандангизға бир ўғул биродар ато этди. шул сабабли букун жаноби волидам хизматлариға турмоғим лозим бўлдики, мактабга боролмаганимға жанобингиздан афу ти ларман, афандим! Чокарингиз ... 18- зулҳижжақ (Матнлар табдили бизники).](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-10.png)
![Расмий хатлардан "Ҳурматлу ... уездини ҳокимиға ...шаҳрини ...қитъа қозиси...йили...ойинда...рақамли ҳукмларин нусхасини ушбунила топшируб илтимос қиларманки... у ёзд қозиларини сўровлариға юборсалар. Азбаски, мазкур қози...сўм (ёйинки бир таноб боғ) ундуруб...ўғлиға топшурмоқға ҳукм қилдилар. Мазкур ҳукмға шариат буюнча маним айтадурғон дафъи важҳим бордур. ...сана...ойиндақ (Матн табдили Б. Косимовники). Б. Косимов мақоласида идора хатларини ёзишда қуйидаги эскартмани келтириб ўтган. Бу эса жуда муҳим тарбия вий аҳамиятга эга: "Котиб ва мирзо афандилардан рижо". "Хатларда "Фалон маҳалла ё қишлоқни фуқароси" ёзилурки, бул яхши эмасдур. Биздан бошқалар"...аҳли " ёзарлар. Бизни муҳтарам мирзоларда "фуқаро"(ки мискинни гўё мурофиъдир) ёз масдан қаҳлиқ ёзсалар яхши эрди. Масалан, ва бойини қфалон маҳаллани бечора ва камбағалиқ деб ёзмоқ ҳам ялағоч ва таҳқир дур. Асари истибдод ва ғалатдур" [2.41]. Бу китобнинг аҳамиятини Б. Косимов "Карвон-боши"да "Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг жуда катта ғайрат ва жасоратга тўла фаолиятининг кичик бир намунаси бўлган ушбу асарни тилимизга давлат мақоми берилган ҳозирги кунларда фақат назарий-маъри фийгина эмас, балки, конкрет амалий аҳамиятга ҳам эгадир" [2.41], деб ўз даврида таърифлаган бўлса, ёш олим Н.Авазов "Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг ижодий мероси" номли диссертациясида "Бу китоб нафақат маданий меросгина эмас, амалий аҳамият жиҳатидан ҳам бугунги кунда қўл келади" [3.1], дея уни юқори баҳолайди. Хуллас, М.Беҳбудийнинг 36 саҳифадан иборат "Китобат ул-атфол" дарслиги нафақат мактаб шогирдлари учун, балки бутун Туркистон аҳли учун ҳам аҳамиятли эди. Бугунги кунда эса ушбу китобдан ўзбек тилида иш юритиш масалаларида ибратли сабоқлар олиш мумкин.](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-11.png)
![М.Беҳбудийнинг кейинги дарсликлари ҳақида юқорида таъкид лаб ўтганимиздек "Самарқанд" газетаси, журнали саҳифа ларида ва бошқа манбаларда муаллифнинг ўзи томонидан берилган таърифларга суянамиз. "Алифбои мактаб исломияси", 40 саҳифалик китоб. 1904 йили форс тилида яратилган. Ушбу дарслик ҳақида му аллифнинг "Мунтаҳаби жуғрофияи умумий" дарслигининг 104-бетида эълонларда маълумот берилган. Унда "Болалар учун усули жадида узра форсий тилиға 40 саҳифалик бир китобчадур. Риқъий хат ила 4-5 қалам хат ўткарилиб, ўзимиз табъ ва таҳрир этганмиз. Му род, мундарижа, хуснихати гўзалдур" [1.15], дея таъриф беради. Демак, ушбу китоб форс тилида савод чиқармоқчи бўлган шигирд ларга мўлжалланган Алифбо дейиш мумкин. "Мадхали жуғрофияи им роний" (Аҳоли жуғрофиясига кириш) 88 сағифадан иборат. 1905 йилда форс тилида яратилган. Ушбу дарслик ҳақида ҳам юқорида келтирилган манбадан фойдаланамиз. "Китоб "Мадхали жуғрофияи имроний Мухтасари жуғрофияи Русий" 88 саҳифалик, харитали бир китобчадур. Форсий тилиға Риқъий хат ила таҳрир этилган жуғрофияи умумийдур. Ҳар бир қитъадаги барча мамлакатни масоҳат, ҳудуд ва соати барча наҳр, кўл, тоғ, денгизларни аҳволи, сиёсия, тариқ ҳукмронлиги ва мазҳабияси метиндур. Русия мамлакатини барча губерна ва қисма ларини айру-айру баён эдар. Китобни муқаддимасиға ушбу фанга таълуқ бир неча дарслар берарки, мактаблар учун тайёрланмиш дур" [1.15], деб баён этилади. "Амалиёти исломия" 36 саҳифадан иборат. 1908 йилда, турк тили (яъни ўзбек тилида) яратилган. Бу дарслик ҳақидаги маълу мотни "Оина" журнали саҳифаларидан олдик. Китоб асосан шогирд ларга диний сабоқлар беришга қаратилган. "Имон, ислом, шари ат, мазҳаб, миллат, таҳорат, намоз, рўза, ҳаж, закот ва аларни фарзи вожиби, суннат, макруҳи ва бошқалардан муфассал баён этар ва ҳар ким англагувчидур" [52], дея таърифланади. "Мухтасари тарихи ислом" (Исломнинг қисқача тарихи) дарсиги 1909 йили ўзбек тилида ёзилган. 38 саҳифадан иборат. Бу китоб ҳақида ҳам](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-12.png)
!["Оина" журналида маълумот берилган. Унда "...тарихи исломиядин баён этар" дейилади ва унинг мақсади "Мақсад, дин, Ҳижоз, Арабистон аҳли, бинои Каъба шарифа, ҳазрат Пайғамбар азҳоблари, башорат пайғамбари, пайғамбарга ваҳий келгани, Мадинага ҳижрат, бадр ғазовоти..." [52] шу каби исломнинг тарихий воқеалари ҳақида баён этилажаги айтиб ўтила ди. М.Беҳбудийнинг "Ҳисоб" дарслиги ҳақида афсуслар бўлсинки, бирорта манбадан маълумот топа олмадик. М.Беҳбудийнинг яратган дарсликлари ҳақида ўша давр матбу отида, айниқса, "Туркистон вилоятининг газети"да турли харак тердаги (ижобий билан биргаликда салбийлари ҳам бор эди) тақризлар босилиб, қизғин баҳс ва мунозаралар бўлиб турган. Кадим мактаблари тарафдори Мулла Олим билан бўлган кескин баҳслар бунга мисол бўла олади. Мулла Олим "Туркистон вилояти нинг газети"да муаллифнинг "Мадхали жуғрофияи имроний" ва "Мунтаҳаби жуғрофияи умумий" дарсликлари ҳақида фикрлар билди ради. Мулла олим ушбу дарсликларнинг тили оғирлигини, тушу нарсиз ибораларнинг кўплигини айтади. Бу мақолага Беҳбудий ўз вақтида жавоб ёзади. Китобдаги жуғрофий атамаларнинг қийинли гига эътироз билдирган Мулла Олимга жавобан ушбу атамаларни шундоғам жуда соддалаштириб юборганлигини айтади. Масалан, микроскобни - хурдабин, телескопни - дурбин каби сўзлар билан атаганлигини, жуғрофий атамаларни иложи борича соддалаштирган лигини айтади. Агар, бундан ортиқ ўзгартирилса атамалар ўз маъносини ўзгартиришини ҳам билдиради. Биз Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг китоблари ҳақидаги ўша давр ижтимоий ҳаётидан келиб чиққан турли-туман қарашларга, фикр ларга эътибор берган ҳолда, шуни айтишимиз мумкинки, бу дарсликлар мустабидлик сиёсати туфайли тобора тубанликка кета ётган Туркистон маорифи учун ўз даврида катта ҳодиса эди. Бу ҳодиса диний ва дунёвий илмда собит комил инсонни тарбиялаш муаммосини ҳал қилишга қаратилди. Замона илмларидан баҳра олиб, унинг ҳаётбахш ғоялари билан тарбияланган ўлкага Озодлик, Ҳурлик неъматини қайтармоғи лозим эди.](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-13.png)
![Беҳбудий халқни саводли, маърифатли қилиш учун жадид мак - табларини ишончли восита деб билди. Матбуотни эса маърифатни ёйиш қуроли санади ва унинг кучидан унумли фойдаланди. Беҳбу дийнинг маърифий қарашлари, таълим-тарбия уйғунлиги учун ку рашда масалалари унинг ўзи бевосита ҳам ношир, ҳам муҳаррир сифатида ташкил этган "Самарқанд"( 1913 йил апрель ойида чиққан) газети ва "Оина" (1913 йил августдан нашр этила бош лаган) журнали саҳифаларида ўз аксини топди. М.Беҳбудий педагогика масалаларига ижодий ёндошди. Чунки, у фақат ўз даврининг илғор муфтиси, публицисти, жамоат арбоби гина эмас, балки буюк мураббий-педагог сифатида бола табиатини чуқур ўрганди, ўз ўқув дастурларига болага ҳар томонлама пухта билим берувчи илмларни киритди. Ўқув предметлари қаторидан одоб, жуғрофия, табиатшунослик, тил. фиқх, ҳандаса ва бир қан ча замонавий билимлар ўрин олди. Унинг таълим-тарбия системаси қуйидагиларни ўз ичига олади: 1) ақлий тарбия. 2) Ахлоқий тар бия. 3) Диний тарбия. 4) Эстетик тарбия. 5) Ҳуқуқий тарбия. Беҳбудий инсон тарбияси, унинг тафаккур ривожи ҳақида га пирар экан, ақлий тарбиянинг ролини юқори қўйди. Ақлий тарбия. у таъкидлагандек, ақлни юксакликка кўтарувчи мактаб воситаси орқали амалга оширилади. Шунинг учун ҳам бу борада дунёвий би лимлар масаласига жиддий ёндошди. "Дунёда турмоқ учун дунёвий илм ва фан лозим" [46] лигини уқтирди. Жуғрофия, ҳандаса, риёзиёт, табииёт, чет тилларини ўрганмоқ дунёни билишнинг калитларидан ҳисобланади. Унинг "Одамларнинг чиқарган нимарсалари" "[103] мақоласида инсон ўз ақл-тафаккури ила қанчадан-қанча кашфиётлар яратаётганлигини, булар туфайли узоқ йўллар яқин бўлиб,](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-14.png)
![қолдирган. Бу ҳақда муаллифнинг "Са марқанд усули жадид мактабининг имтиҳони хусусида" мақоласида тилга олинади. Ушбу мактабнинг имтиҳонига Самарқанд аҳлининг кўзга кўринган уламолари, савдогар ва дўкондорлари, маориф инспекторлари таклиф этилган эди. Болаларни бу кишилар им тиҳондан ўтказади. "Ҳожи мавлонбек жаноблари, олти соат қадар муттасил туриб болаларни қиръоат ва динийдан берган жавоблари га йиғлаб, муаллимға 15 сўм ҳадия бердилар" [3], деб ёзади Беҳбудий бу ҳолат ҳақида. Эстетик тарбия . Беҳбудийнинг ўқув системаси доирасида эстетика сўзи тилга олинмаган бўлса-да, болаларга бундай тар бия бериш фикри етакчи ўринларда туради. Унинг "Мадхали жуғро фияи умумий" ва "Мухтасари жуғрофиям Руси", "Китобат ул-атфол" дарсликлари болаларни атроф-муҳитга, воқеа-ҳодисаларга эстетик муносабатда бўлишга ундайди. Жуғрофия дунёни билишнинг калит ларидан. Дунё халқларининг ҳаёт шароитлари, меҳнати, ил му-ҳунаридан хабардор бўлиш, одамнинг билимини ошириш билан бирга улар яратаётган муҳташам иморатлар, қулай асбоб-ускуна лар, жозибадор буюмлардан завқ олади. Булар эса инсоннинг муа йян даражада эстетик дидини ўстиради. "Китобат ул-атфол" дарслигида инсоннинг гўзал хулқ-атвор га одатланмоқ зарурлиги, ҳатто инсонлар бир-бирларига мактуб ёзганларида ҳам чиройли ҳуснихат билан, тавозъели сўзлар ишла тиб ёзишлари лозимлигини уқтиради. Ота-онага мактуб ёзганда "муҳтарам" "ҳурматли", "азиз" сўзлари билан бошланувчи мак тубларни мисол қилиб кўрсатади. Хат ёзувчи, хат олувчининг би рон бир нуқсони ёки лақабини қўшиб ёзмаслигини уқтиради. Акс ҳолда, хат олувчи ранжиб қолиши мумкин. Бундай майда-чуйда му носабатларга ҳам эътиборли бўлиш инсоннинг гўзал хулқли, юксак дидлигидан далолат беради. Болаларга бундай одатларни ёшликдан мактабда сингдиришнинг самараси каттадир. Ҳуқуқий тарбия . Бундай тарбия ўз даврида Беҳбудийнинг мактабида ҳам берилган. Беҳбудий, аввал ҳам айтганимиздек, Са марқанднинг таниқли](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-16.png)
![фойдаланган. Кўпчилик авом ота-оналар глобусни болаларга кўрсатишни шариатга зид деб бил ганлар. Аллома асарлари системалилиги ва оммабоплиги билан ажра либ туради. Чуқур илмий асосларга қурилганлиги, назариянинг амалиёт билан узвий боғлиқлиги яққол кўзга ташланади. М.Беҳбудийнинг педагогик-маърифий қарашларини тадбиқ эт ганда, аллома яратган китоблар билан бирга унинг газета, жур налларда эълон қилган мақолалари, яъни публицистикасининг аҳамияти беқиёсдир. Адибнинг оташин публицистикаси татқиқотчи лар томонидан атрофлича ўрганилмоқда ва унинг ўзбек миллий матбуотини шакллантиришдаги улкан ўрни синчиклаб илмий текширилмоқда. Масалан, ёш олим Н. Авазов Беҳбудий публицистик ижо дини тадбиқ этар экан, уни қуйидаги гуруҳларга бўлиб кўрсата ди. 1. Ижтимоий-сиёсий мақолалар. 2. Иқтисодий мақолалар. 3. Диний мақолалар. 4. Маданий-маърифий ва маънавий мақолалар. Бизнинг бу ўринда Беҳбудининг Туркистон маорифини ривож - лантиришга қаратилган маданий-маърифий мавзудаги мақолаларини тадқиқ қиламиз. Беҳбудий қалбида ватан қайғусини жойлаган ҳақиқий миллат фарзандларини тарбиялаш энг аввало мактаб воситаси орқали амалга оширилишини таъкидлар экан, мактаб сўзига юксак таъриф беради. "Мактаб - жаннат ва истиқболнинг эшиги, мактаб - жаҳолатга душман қиличи, мактаб - дунё иморатларининг энг муқаддаси ва қадрлисидур" [127], дейди. Муаллиф мактабнинг шунчалик улуғ маскан эканлигини таъкидлар экан, аҳволи забун Туркистонликларнинг бундай шарофатдан бебаҳраликларидан куйи нади: "...аммо биз мусулмонлар, хусусан туркистонликлар мак - табхоналарга асло аҳамият бермайдилар. Бунинг сабаби надур? Жавоби мактабнинг маъносини билмаслик ва ондан самара кўрмасликдур. Ҳозирги мактабхоналаримизнинг молий ва илмий жиҳатларини тафтиш қилиб,](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-18.png)
![ёзувдан қалам тортила, яъни виждон ва номус ихтиёр қилмайдур. Хулоса қилиб айтганда, Туркистонда мактаб йўқ, муаллим йўқ. масжид одиндаги ҳужралар мактаб эмас, онда юрган болалар шогирд эмас, аларни қамчи уриб юрган муаз зинлар муаллим эмаслар..." [127], дейди муаллиф ўз қарашларини хулосалаб. Хўш, Туркистондаги ушбу паришонликни қандай йўқотиш мумкин? Бу саволга Беҳбудий дастлаб ўқув-ўқитув ишларига ўзга - риш киритиш кераклигини, эски мактабларни ислоҳ қилиб, усули жадид мактаблари яратишни илгари сурди. Усули жадид шогирдлари ҳақиқий миллат дардини кўксига жо этолган комил фарзандлар бўлмоғи лозимлигини уқтирар экан, бунинг учун у икки йўлни кўрсатади. Бу диний ва дунёвий илм йўллари эди. "...Исломият бир шундан дин метин қабул тараққийдурки, илм замона кўп ўқилса, инсонни яна дин исломга шунча аўидаси мустаҳкам бўлур" [91], дейди. Муаллиф бундай фикрларни давом эттирар экан, ёшларни чин инсоний хислатлар бўлган диёнатга, покликка, ҳалимликка, виждонлиликка, саҳийликка - фақат илми дин, исломи муаззам орқали, дунё борлигини, мавжудлигини, им кониятлар кенглигини, қолаверса ўзликни англамоқ сирини илми ҳайъат, ҳандаса, фиқҳ, жуғрофия, ҳисоб каби замона илмлари ила эришмоқ мумкинлигини таъкидлайди. "Ибтидоий мактабдан мурод миллатға чин маъноси ила инсон етиштирмоқ бўлса, ўз тилларини, имло ва хатини дурустлаб ўқитсалар, ҳавоижи динияни билдуруб ва ахлоқий тарбия бериб, маълумоти диниядин - тарихи анбиё, тарихи ислом ва ватан тарихидин хабардор қилсалар, ҳисобдан ақли мартаба, амли адабия, жуғрофиядан имронат дунёни билду руб, зироат, тижорат, саноат, ҳайвонат, наботат ва маъдан каби фанлардан шифоҳи таълим берсалар ва йилда умумий бир имтиҳон бериб, таълим ва қилган хизматларини халойиқға кўрсатсалар, ўзлари ва шогирдлари учун саодат ва хушбахтлик ва халқнинг илм ва мактабга рағбат ва ҳиммати ортмоқиға сабаб бўлмас му?" [126]. Беҳбудий, энг аввало, дин илмига ёки дунёвий илмларга қалбида чин муҳаббат сезган мусулмон болаларини излаб топиш, ҳатто улар фақир ва](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-19.png)
![қашшоқларнинг боласи бўлса-да "жамияти хайрия"ларнинг маблағи билан ўқитмоқ кераклигини уқтиради. Бу нинг учун илму урфон гуллаётган шаҳарларга талаба юбориш фик рини илгари суради. "Замона одамлари етиштирмоқ учун ҳукумат мактаблариға, мактабларнинг ислоҳи учун Оренбуррг, Козон, Кирим, Кофқоз ва Истанбул мактаблариға, мадрасаларни ислоҳи учун Макка, Мадина ва Мисрға талаба юбормоқ керакдур" [106], дейилади. Бу ўқитиш ва ўқиш учун фақатгина дунёни тушунган бир ҳовучгина зиёлиларнинг иши бўлмай, балки бутун Туркистон аҳли нинг, хусусан ҳукумат бошчилигида савдогарларнинг, бойларнинг, тижоратчиларнинг ва албатта оталарнинг ҳам долзарб ишларидан бўлмоғи лозим эди. Беҳбудий таъкидлаганидек, "Ёшлардан ҳиммат ва ғайрат, бойлардан шафқат ва марҳамат..." [106] кутилар эди. Даврнинг буҳронларидан омон чиқмоқнинг йўли битта - бу ҳам бўлса ИЛМ эди. Биз Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг маорифни, таълим-тарбияни ри - вожлантириш масалаларига бағишланган мақолалари орасида "Таҳсил ойи" мақоласини алоҳида айтиб ўтишимиз лозим. Бу мақола шуниси билан аҳамиятлики, муаллиф ўша давр Туркистон нинг аҳволини кўрсатибгина қолмай, балки қолоқликнинг сабабла рини аниқлайди, ундан қутулмоқ йўлини очиқ-ойдин кўрсатади. Мақолада Туркистондек ўлукаи азим фарзанди бўлган Беҳбудийнинг аламлари, изтироблари сизиб турганга ўхшайди. Агар августь ва сентябрь ойларидан бошлаб кўчага разм солган киши икки хил одамларни кўради. Бириси оппоқ кўйлаклар кийиб ясаниб олган, қўлларида ўнлаб нусха китоблар кўтариб, саодатлик юриш билан ҳукумат мактабларига кетаётган рус, яҳудий, армани болалари. Иккинчи хил одамлар эса эрталабдан устларида оғир юк, қўллари да бел, кетмон, корхона ва қадоқхоналарга ҳаммолликка ёлланиб, 20 тийиндан бир сўмгача топмоқ илинжидаги Туркистон болала ри...[60] Муаллиф ўз қайғуларини "Оҳ, на ёмон ҳолат.." , деган хитоб билан ифодалайди. Демак, бутун илму ҳунар ўзгалар қўлида экан, "Энди бизларға икки ишдан бири қолур, яъни ё алардек замонани илум ва ҳунарлариға ёпушмоқ ва ёинки борлиқ](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-20.png)
![нимарсаларимизни ҳам қўлимиздан бериб, тўй, марака ва беҳуда ликларга сарф этиб, аларға хизматкор бўлмоққ [60], деб аниқ, дангал фикрни ўртага ташлайди. Биз ўз аҳволимиз учун ўзгалар дан ҳеч хафа бўлмаслигимиз керак, бизнинг бойликларимизни "...улар биздан уриб олмадилар, ўқиб олдилар" [60] деган ҳам мани ўйлашга мажбур этадиган хулоса келтиради. Муаллиф бутун фикрларига якун ясаб мақолани "Мозий истиқболнинг тарозусидур. Ҳар ким ўлчасун-да билсун" [60] деган сўзлар билан якунлайди. Беҳбудий фарзандлари таълим-тарбияси йўлида бутун куч-ғайратини сарф этар экан, бу йўл орқали бир бутун миллат тарбиясини орзу этди. Шунинг учун у ўзга миллат уламоларининг, ватанлари ривожига кўрсатаётган хизматларини намуна сифатида кўрсатади, улардан ўрнак олишга ундайди. "Рус, армани, яҳудий, бошқа Русиядаги ватандошларимизни бойлари доимо ўз миллатдош лари учун хайру эҳсонлар қиладурлар" , дейди у бир мақоласида. Муаллифнинг илму маориф ривожи, ёшлар таълим-тарбияси ҳақида билдирган фикрлари ўз даврининг, қолаверса, бугунги куннинг ҳам қимматли хазинаси ҳисобланади. Унинг бу соҳадаги фикрлари бир-бирини тўлдиради ва моҳият эътибори билан инсонни баркамоллик сари етаклайди. Ўз ўрнида ушбу фикрларга эътиборни қаратмоқ жоиз: "...бугун бизларга тўрт тилга таҳриру тақрир этгувчилар керак, яъни арабий, русий, туркий ва форсий. арабий тил дин учун на даража лозим бўлса, русий ҳам тириклик ва дунё учун лозимдур. Арабийни билмаслик - дин, русча билмаслик - ду нё қўлдан кетар, туркий ва форсийни кераклигига сўз йўқдур. Яна бир тил ва хат боки, бутун олам бир-бири ила анинг ила суйлайдур. Ул франция тили ва хатидур. ғайридиннинг илм ва хатларини ўрганмоқ шариатга дурустдур" "Бошқа миллатларга қаралса кўриларки, мунтазам мактаблари бор ва ул мактабда диний ва илм устинда дунёвий илм ва фанлар ўқитилур. Чунки, дунёга турмоқ учун дунёвий фан ва илм лозим дур. Замона илми ва фанидан бебаҳра миллат бошқа миллатларга поймол бўлур" [46]; "...маълум бўлдики, ҳозирги замон ишлари га, хоҳ тижорат ва ҳукумат ва саноатхоналарга](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-21.png)
![бўлсун, кириб вазифа олмоқға ва иш қилмоқға илми замоний, деган нимарса ло зим экан ва ҳар ким бақадри билгуси вазифа олур экан" "...толиби киромга лозимки, муасириннинг, оврупонинг фа рангларнинг фикрига, фалсафасига, ҳикматига, ақлиётига аввало ошно бўлиб, сўнгра салаф ислоҳи узра аларнинг афкори зараридин мусулмонларни сахламоқ учун алар муқобилинда ва замонанинг динсиз ва даҳрий ва моддиюн ва иштирокиюнлари қаршисунда дин ислом таълимотини мудофаа қилсунлар, китоблар ёзсунлар..." "Тўй ва марака оқчасида болаларни ҳукумат мактабларига берилсун ва бу оқчадан талабаларни Макка, Мадина, Миср, Истан бул ва Русия дорилфунун ва доруссанолариға юборилиб, диний ва дунёвий ва замонавий одамлар етиштирмоқға саъй қилинсун" Маҳмудхўжа Беҳбудий замонанинг барча муаммолари устида бош қотирар экан, ундан қутулмоқ йўлларини ҳам ахтаради. Давр нинг муҳим муаммоларидан бири хотин-қизлар саводи масаласи эди. Хотин-қизлар таълим-тарбияси ҳақидаги фикрлар ўша давр нинг машҳур газетаси "Туркистон вилоятининг газети" да 1906-10 йилларда ўз аксини топа бошлади. тараққийпарвар зиёлилар Туркистоннинг келажаги оналаримизнинг саводли бўлмоғи билан ҳам боғлиқ, чунки ёш авлод энг аввало оналар қўлида тарбия топади, деган илғор фикр билан чиқа бошлайди. Шунинг учун хо тин-қизларнинг саводини ошириш, уларни мактабларга, дорилмуал лиминларга тортиш масалалари кўтарилади. Шундай мазмундаги эъ тиборга сазовор мақолалардан бири "Туркистон вилоятининг газе ти"да Файзулла имзоси билан "Хотунларға илм лозимму?" деган мақоладир. Унда муаллиф: "Агар бизлар олима, муслималар тарби - ясун кўрган бўлсак, то норасида вақтимизда ақлимизға одоб ва ривожи ислом бирлашган бўлса, қалбимизга ҳамият ва диёнат ҳисси ўрношғон бўлса, билмак ва билдирмакни маънисидин хабари миз бўлса..."[2.46], қандай яхши эди, деган бир армон билан ёзади. Лекин, минг афсуски, оналаримиз саводсиз, улар "тарбияи атфол"ни билмайдилар. Бунинг учун уларни энг](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-22.png)
![аввало, ўқув-ўқитув ишларига жалб этмоқ лозим, дейди. Ва бу масалада Туркистоннинг машҳур уламоси Маҳмудхўжа афандидан ўз фикрлари ни билдиришларини кутамиз, деб мақолани якунлайди. Беҳбудий ҳам Файзулла афандига ўз вақтида жавоб ёзади. Аёлларнинг билим олишлари албатта лозимлиги ҳақида Ҳадиси Шарифдан "Илм олмоққа интилиш ҳар бир муслим ва муслима учун қарзу фарзқ деган ҳик матни келтиради ва "... жинси латифға ижро таклифот шаъриасини айтмоққа илм ва ўқувдан бошқа бир асбоб йўқ экан ва бу такли фотни имдиоси ва фарди комили ўқув эканлигига ва хотунларни ўқумоқлари лозумиға айтса, ёлғуз кўр ё мунофиқ, мутаасиб инко ри бошқа айтар азизим!" , деб жавоб беради Беҳбудий. Маълумки, ўша даврда ( XIX аср охири - XX аср бошлари) Туркистоннинг мусулмон хотин-қизлари асосан уйда ўтирар, савод чиқармоқликлари ҳам фақат отинойилар томонидан ташкил этилган уй мактабларида амалга оширилар эди. Юқорида Файзулла афанди ва Беҳбудийнинг баҳсларидан ҳам кўринадики, энди аёлларни ҳам дорилфунун, дорилмуаллимунларга тортиш вақти етган эди. Беҳбу дийнинг "Самарқанд" газетида босилган "Муслималар учун мактаб" сарлавҳасидаги мақолага эътибор қиладиган бўлсак, бунга яна бир бор амин бўламиз. Мақола муаллифи туркиялик муаллима Фав зия Абдулрашид "Жаноби ҳақнинг инояти ила бу йил қизларға хусусий мактаб очдук ва бу йил мартдан эътиборан ибтидоий шуъ басиға шогирдлар қабул эта бошладук" [2.3] деб хабар беради. Ушбу мактуб хориждан ҳам талаба қизлар қабул қилинаётганини айтади. Шу кунгача мактабга Русия, Миср, Ҳиндистон каби мамла катлардан кўплаб талабгорлар келганлигини билдиради. Муаллиф мақоласи сўнгида "Ушбу ишдан мақсадимиз, шахсий фойда бўлмай, фақат жамияти башарияга хизмат этмак ва олами исломға тарбияли ва маълумотли оналар етиштирмакдур", деб якунлайди. Тур кистонлик қизларни ҳам ушбу мактабга таклиф этади. Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг аёлларни илмли қилиш масаласига ҳам ижобий муносабатда бўлганлигини юқоридаги фикрлардан ҳам англаймиз.](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-23.png)
![келтириб чиқаради. Бу ик ки ҳолатга эътибор берадиган бўлсак, бири ўз- ўзининг, иккин чиси эса ўз отасининг бошига етди. "Падаркуш" асари бой ва ўғлининг суҳбати билан бошланади. Ўғил отасининг олдига пул сўраб киради. Отаси эса бир домулла билан суҳбатлашиб ўтирар эди. Ота ўғлига пул бериб, "ёмон жой"ларга бормаслигини тайинлайди. Ўғил эса беадабларча "Хайр, хайр, ҳов, кўп гапурасиз-да", деб отасига гап қайтариб чиқиб кетади. Худди шу жойда биз бойнинг ўғлига "ёмон жой"лар га борма, деган сўзига эътибор қиладиган бўлсак, муаллифнинг ўзига хос педагогик маҳоратини кўрамиз. Чунки ушбу даврда Туркистон аҳлининг одоб-ахлоқига таъсир этадиган пивохоналар, турли-туман томошахоналар тезлик ила кўпайиб кетаётган эди. Беҳбудий бу аҳвол ҳақида ўз мақолаларида жонкуярлик билан ўзиб келган. Шундай мақолалардан бири "Самарқанд" газетидаги "Ҳами яти диния" дир. Мақола ҳажм жиҳатидан жуда кичик бўлиши га қарамай, тарбиявий жиҳатдан катта аҳамиятга эга. Туркистон аҳлининг жаҳолатга, омиликка томон тобора яқинлашаётганлиги нинг асли сабабларидан бири худди шу пивохоналар, томошахона ларнинг "болалаётганлиги"да ҳам эди. Ахлоқсизлик, андишасиз - ликни аҳли мўмин орасида ёйишдан ким манфаатдор ўзи? Муаллиф Туркистонлик жигаргўшаларини бу ишлардан воқиф этади. Бундай халқни чалғитувчи томошахоналарга жой ажратаётган мусулмон бойларига, нега миллатингиз ғамини емайсиз?!, деб танбеҳ бера ди. Ушбу жойларни камайтиришга, ёпишга ҳисса қўшаётган киши ларни оқлайди. "Самарқанд қитъаи исломиясинда бир неча ерда пиво дўконлари очилиб эди. Раҳмонқул Иброҳим ўғли жаноблари ҳам дўконини пивофуруш арманиға ижара қўйуб, уч ойга 36 сўм олиб экан. Мунинг шаърий қабиҳини билиб, ҳамияти динияси қўзғолиб, олган ижара пули устиға қўшуб 75 сўм арманиға штраф бериб пивони даф қилибдур. Раҳмат ва офарин жаноб Раҳмонқули бойға! Самарқанд мулкдорларининг Раҳмонқулибойини ҳамияти мил лия ва диниясидан ибрат олиб, ўз мулкларида пивофурушларни даф қилмоқлари дин ва миллат номидан умид қилинур" [128]. Муаллиф бундай номақул](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-25.png)
![ишларга индамай қараб турмасдан, халқ орасида қабиҳ ишлар қораланиши лозимлигини уқтиради. Бу ишда албатта имомлар, муйсафидлар, муаллимлар фаоллик кўрсатиб, бундай жой ларга ҳайрихоҳ кишиларни "Халқдан чиқариб, аларға изҳори нафрат этсунлар" [128], дейди. Биз юқоридаги воқеаларнинг бадиий умумлашмасини "Падар куш"да кўрамиз. Домулла бойга ўғлини ўқитиш кераклиги ҳақида гапиради. Бойнинг энсаси қотиб, сиз ўқиб нима бўлдингиз ейишга нонингиз ҳам йўғу, деб домлани изза қилади. Бу ҳолатдан шу нарса кўринадики, болалардан аввал, ота-оналарини ўзларини тарбия қилмоқ, уларнинг кўзини очмоқ керак эди. "Падаркуш"да бўлгани каби умуман Беҳбудий ижодида "оми бола" лар ҳақида, уларнинг ачинарли аҳволи ҳақида тез-тез муҳокама қилинади. Унинг усмонличадан табдил этган "Бир оми боланинг ҳасрати" сарлавҳали кичик ҳикояси ҳам шу мавзуни очиб беради. Бунда бир ўқимаган боланинг ҳамма нарсалардан,кўкдаги юлдузлардан, гул ларнинг рангинлигидан, ҳидларнинг нафислигидан, денгизлардаги оқ чотирлик кемалардан ҳам ҳайратланиши баён этилади. Лекин, уларнинг қандай пайдо бўлиши, нимага қодир эканигига фаросати етмайди. "Эшитармизки (офтоб) кун кўп гўзал ...Наҳр бўйинда сувнинг устинда узайиб осилган гулларнинг кўриниши кўп латиф эмиш... Нозик-нозик сайрағон қушларнинг ҳавойи қўш қанотлари нинг учишида кўрилатурган нимарсаларда эмиш!" [129]. Бундай "оми бола"ларга қарама-қарши бўлган муаллифнинг илғор шогирд лар ҳақидаги фикри ҳам мавжуд бўлиб, унда ўқиган, билимли бо лаларга нисбатан Беҳбудийнинг меҳру муҳаббати ифодаланади. "Оина" саҳифаларида "На учун талаба оз" деган бир каттақўрғонлик талабанинг (Талаба имзоси билан) мақоласи босилади. Унда биз мусулмонлар асло мактабга аҳамият бермаймиз. Ҳатто мактаб нинг қандай нарса эканлигини ҳам билмаймиз. Болалар эса кўча ларда бекорчи бодбарак, чиллак ўйинлари билан машғул. Са марқандда рус мактаби, янги мактаб, эски мактаблар мавжуд. Ле кин ота-оналар болаларини ҳатто эски мактабларга ҳам бер - масликларидан куйинади. Мактабларда фақат рус, армани, яҳудий](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-26.png)
![болаларигина ўқишини айтади ва "Агар шул тариқада мактабларға аҳамият бермай, илмсиз қолаверсак истиқболимиз яхши бўлмаса керак" [50], деб тугатади ўз фикрларини. Беҳбудий ушбу талаба нинг сўзларидан руҳланиб кетади ва мақолага илова қилади: "Агарда бошқаларда ушбу талаба афандидек ўйласалар эди, тез тараққий этар эдук. Оллоҳ сиздек талабаларимизни зиёда этуб, идрок ва фаҳмингизга ривож бергай. Ори, сиз талаба афандилар миллатни келар замон ходимларидурсиз!"дейди. "Падар - куш"да эса бундай илмли талабаларга қарама-қарши бўлган Тошму род образи яратилган. Зеро, Тошмурод юқорида айтиб ўтилгани дек, Беҳбудийнинг "оми бола" образи эди. Ноқобил фарзанд Тош мурод кўча тарбиясини олади. Рафиқлари - Тангриқул, Нор, Дав лат билан ёмонлик уруғини сочувчи Артун ва Лизаларнинг ботқоғига ботиб, бу жойга пул топиб келиш учун ўз отасининг қотили бўлди. Буларнинг ҳаммасига эса тарбиясизлик, билимсиз лик, маънавий кўрлик сабаб эди. Беҳбудий бола тарбиясида оиланинг, мактабнинг ролини кўрсатар экан, уларнинг жисмоний, гигиеник тарбиясига ҳам эъ тиборни қаратмоқ лозим эканлигини уқтиради. Бундай қарашларни унинг "Ҳифзи сиҳат оила" (Оиланинг саломатлигини сақлаш) мақоласида баён этилади. Болаларни жуда ёшликдан тозаликка ўргатмоқ, ҳар хилча ёмон иллатлардан сақламоқ лозимлигини ай тади. Болаларнинг ёш вақтларидан ишқий ғазаллар ўқишларига йўл қўймаслик керак, дейди. Айниқса, қизлар тарбияси ҳақида гапи риб, бунда ўта эҳтиёткорлик лозим, дейди. 14 ёшга тўлган қизларни "Бу вақтларда ниҳоят диққат ила ўткариб, аларни зоҳирий ва ботиний ҳол ва тарбияларини ҳифзи сиҳат ва шаъриат таклифиға вофиқ этмоқлари керак. Бу ҳолда қизларни вужудини қувватсиз этадурган шай ва таомлардан саҳлаб ҳам иссиқ ли босларни кийғизмоқ керак" дейди. Яна муаллиф, бундай қизларни тўй ва ҳашамларга камроқ олиб чиқишларини тайинлайди. Чунки кўпчилик тўйларда енгил табиат аёллар бўлиб, ҳар хил бўлмағур яллалар, ўйинлар қилиб, қизлар аҳлоқига таъсир этиши мумкин. Муаллиф ўша вақтлардаги Туркистонда никоҳнинг 17 ёшли йигитча билан 14 яшар](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-27.png)
![қизнинг оиласи умуман мукаммал бўлмасли гини айтади. Улар бу ёшда болалик одатларидан қутулолмаган бўладилар. "Жами ҳифзи сиҳат муаллифлари уйланмоқға эркак учун 25-30 ёшларни ва хотун учун 20-22 ёшларни тайин қилмоқға муто фиқдурлар" [121], дейди. Маълумки, ислом динининг муқаддас манбалари бўлмиш Куръ они Карим ва Ҳадиси Шарифларида фарзандлар тарбияси масаласига жуда кўп эътиборни қаратади. Шуларни ҳисобга олган ҳолда М.Беҳбудийнинг педагогик асарлари ҳам ота-оналар маъсулияти, фарзандлар тарбияси, бурчи масалалари, комил фарзанд тарбияси муаммоси ҳам ушбу муқаддас манбалар асосида унинг кўрсатмала рига суянган ҳолда эътироф этилади. Инсон тарбиясидаги шаърий қабиҳ ва ёмон одатлар қораланади. Юксакликка ундовчи амаллар бўрттирилади. Буларнинг ҳаммаси инсон маънавий дунёсининг бо йишига хизмат қилади. Муаллиф ўз даврида туркистонлик фарзанд ларни чин инсоний хислатлар руҳида тарбиялаш лозимлигини уқти ради. Хулоса қилиб айтиш мумкинки, Маҳмудхўжа Беҳбудий фарзанд лар таълим-тарбияси масаласида жиддий бош қотирди ва бу ишда муаммолардан қутулмоқ йўлларини кўрсатди. Туркистон аҳлини таълим- тарбия борасидаги фикрлари билан баҳраманд этди.](/data/documents/ba4ce55e-8a9b-4924-a834-9b4294f35758/page-28.png)
