Jadid- ma’rifatparvarlаrining pedagogik g’oyalari - Pedagogika - Referatlar

Jadid- ma’rifatparvarlаrining pedagogik g’oyalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126 KB

Ko'chirib olish

Jadid- ma’rifatparvarl а rining pedagogik g’oyalari Reja: 1. Musulmon maktablarini isloh qilish sohasida harakatlar. Ismoil G’aspiralining pedagogik qarashlari 2. Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvar Qori Abdurashidxon o’g’li(1887- 1931), Abdulla Avloniy (1878-1943) va boshqalarning pedagogik faoliyati va qarashlari. 3. A. Fitratning ilmiy- pedagogik fikrlari.

1. Musulmon maktablarini isloh qilish sohasida harakatlar. Ismoil G’aspiralining pedagogik qarashlari XIX asr boshlarida Buxoroda ma’rifatparvar musulmon ruhoniylari va ziyolilari orasida madrasa va maktablar tizimiga va islom diniga kirib qolgan bid’atlarni isloh qilish fikri paydo bo’ladi. Ana shu islohot tarafdorlarini jadidlar, yangilik tarafdorlari deb atay boshlaydilar. O’sha davrdan boshlab bunga qarama-qarshi turgan oqim, diniy fanatizm ruhidagi kishilarni qadimiylar deya boshladilar. XIX asr boshida Abu Nasr Al Kursaviy boshchiligida ilg’or ma’rifatparvar mudarislar Buxorodagi 200 dan ortiq madrasani isloh qilish g’oyasini ko’tarib chiqdilar. Qadimiylar ularni kofirlar, xudosizlar deb aybladilar. XIX asrning 50-60 yillarida diniy islohotchilik harakati kengaya boshladi. Bu harakat boshiga mudaris va tarixchi Marjoniy, domla Fozil G’ijdivoniy, Mo’minjon Vobkandiy, Xudoyberdi Boysuniy kabilar turdilar. Bu harakat vakillari madrasa va maktablar dasutridan olib tashlash g’oyasini ko’tarib chiqdilar. Jumladan Rahimjon Marjoniy o’z dasturida quyidagi olti talabni kiritdi. 1. Qur’ondagi har qanday diniy masala yuzasidan kishilar bilgan holda o’zlari erkin fikr yuritsinlar. 2. Kishilarning bir-biriga ko’r-ko’rona ergashishi man qilinsin. 3. Madrasalarda o’qitiladigan hoshiya va irq kabi foydasiz darslar olib tashlansin. 4. Madrasalarda Qur’oni Karim, Hadisi Sharif, ularning tarjimalari, islom tarixi kabi darslar o’tilsin. 5. Arifmetika, tarix, jug’rofiya, tabobat, handasa, mantiq, falsafa va boshqa dunyoviy fanlarni o’qitishga qarshilik ko’rsatilmasin. 6. Har bir ishda musulmonchilikni Muhammad alayhisalom davridagi qadimiy islom madaniyatiga qaytarish ko’zda tutilsin. XIX asr oxiri XX asr boshlarida kelib Turkistonda chor mustamlakachiligining kuchayishi natijasida Markaziy Osiyoning ko’p shahar va qishloqlarida jadidchilik harakati avj ola boshladi. Bu harakat mavjud jamiyatning ijtimoiy-madaniy

hayotini qayta qurishga qaratilgan. Shu nuqtai nazarda asrimiz boshlarida jadidlar va jadidchilik harakati yuzaga keldi. 1905 yil Rossiyada, 1907 yil Eronda, 1908 yil Turkiyada bo’lgan burjua to’ntarishlar Markaziy Osiyoda jadidchilik harakatining shakllanishi va o’sishida o’z ta’sirini ko’rsatdi. Jadidchilik jamiyatni to’ntarish yo’li bilan emas, islohotlar yo’li bilan rivojlantirishni asosiy vazifasi deb belgiladi. Jadidchilar barcha qatlamlarning tinch-totuv yashashi va ishlashi g’oyasini ko’tarib chiqdilar. Jadidlar 1906 yildan e’tiboran «Taraqqiy», «Xurshid», «Shuhrat» singari gazetalar chiqarib o’z g’oya va qarashlarini targ’ib qila boshladilar. Jadidlarning harakat dasturida quyidagi masalalar o’z ifodasini topgan. 1. Diniy taasuf va fanatizmga qarshi kurash. 2. Ona tilida o’qitiladigan Evropa usulidagi yangi maktablar tashkil etish. 3. Yangi o’zbek adabiy tilini ishlab chiqish, adabiyot va teatr yaratish. 4. Xotin-qizlarni jadid maktablariga jalb etish, paranjidan chiqarish. 5. Mahalliy amaldorlarni chor hukumdorlari tomonidan siquvga olinishiga qarshi kurash kabilar. Jadidchilik dastlab Qrimda paydo bo’ldi. Uning asoschisi turkiy qavmdan bo’lgan I. G’aspiralidir. Sharq xalqlari madaniy hayotida, maktab va maorifida haqiqiy inqilob yasab «usuli jadid» nomi bilan tarixga kirgan «Usuli savjiya» ni u boshlab berdi. I. G’aspirali 1851 yil 21 martda tavallud topdi. 8 yoshida o’qishga beriladi va gimnaziyada o’qiydi, so’ng Varonej ofitserlar harbiy o’quv yurtiga undan Moskvadagi Milyutin gimnaziyasiga o’tadi va 1868 yilda uni tugallab Boqchasaroyga qaytadi. «Zanjirli» madrasada rus tilidan dars beradi. Oradan ko’p o’tmay o’qish uchun Turkiya-Istambulga undan Frantsiyaga, Vena, Myunxen, Shtutgarda bo’ladi va 1876 yil Boqcharoyga qaytib kelib o’qituvchilikni davom ettiradi. 1883 yil 10 aprelida «Tarjimon» gazetasini chiqaradi va «Bolalar muallimi» darsligini tuzadi.

1884 yilda u 12 bolani yangicha usuli jadid bilan o’qitishga kirishadi va 40 kun ichida burro savodini chiqaradi. Yangi usul maktabda quyidagilarga amal qilinishi kerak: 1. Sinfda bolalar soni 30 tadan oshmasligi. 2. Bolalar yoz va qish boshlaridagina maktabga qabul qilinishi. 3. Har qabul nechta bo’lishidan qat’i nazar bir sinfdan oshmasligi. 4. Har bir muallimda 3-4 sinf bo’lishi. 5. 7-9 yoshli bolalar uchun 5 soatdan oshmasligi, har darsdan so’ng 10 daqiqa tanaffus bo’lishi. 6. Juma va bayram kunlari dam olish. 7. O’n oy o’qishdan so’ng ta’til bo’lishi. 8. Dars zeriktirmasligi. 9. Bolalarni urish va so’kish befoydaligi ko’rsatilgan. U «Usuli jadid» bilan o’qitishning qoidalarini quyidagicha tushuntiradi. 1. Butun alifboni birdan o’rgatish og’ir, boshda uch, besh harf o’rgatib borish engil. 2. Birinchi darsdan shogirdlarni yozishni boshlamasliklari kerak. 3. Darslar soatlarga, qismlarga ajratib o’rgatilishi. 4. O’quvchi bir darsni o’zlashtirmaguncha ikkinchisiga o’tilmasligi kerak. 5. Harflar bilan tanishtirganda ular haqida kengroq ma’lumot berilishi kerak. O’quvchilarni har 6 oyda imtihon qilish, yil oxirida sinfdan sinfga o’tkazish, o’zlashtirmaganlarni sinfda qoldirish zarurligi ko’rsatiladi. Millatning o’zligini ko’rsatadigan xususiyatlardan biri til va maorifdir. Bu ikkisi bo’lmasa millat mustaqil bo’lmaydi. I. G’aspirali 1905 yilda yozgan maqolasida millatning asosi til birligi va din birligi degan. I. G’aspiralining barcha g’oyalari Markaziy Osiyoga keng tarqaldi. Buxoro, Samarqand, Farg’ona, Namangan, Qo’qon, Toshkent kabi shaharlardagi ziyolilar jadidchilik harakatiga qo’shildilar.

Jadidchilar harakatining namoyondalari maktab, maorif sohasida juda katta targ’ibot-tashviqot ishlarini olib bordilar. Saod chiqarish uslubining yangicha shakllarini kashf qildilar. Ular tomonidan barcha fanlar uchun dasturlar ishlab chiqildi. 2-masala. Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvar Qori Abdurashidxon o’g’li (1887-1931), Abdulla Avloniy (1878-1943) va boshqalarning pedagogik faoliyati va qarashlari Turkistonda jadidlar harakati asoschilaridan biri jahonga mashhur bo’lgan o’zbekning yagona jug’rofiyashunosi, atoqli jamoat arbobi, buyuk islomshunos, ulug’ pedagog va axloqshunos, yuksak didli jurnalist Mahmudxo’ja Behbudiy 1874 yil 10 martda Samarqandning Baxshitepa qishlog’ida ruhoniy oilasida tavallud topdi. Mahmudxo’ja Behbudiy 6-7 yoshlarida xat-savod chiqargach, otasi uni qori qilish maqsadida Qur’onni yodlata boshlaydi. Mahmudxo’ja Behbudiy Qur’onni yod olgach, qorilik bilan qanoatlanmay 15 yoshlarida tog’asi mufti mulla Odil huzurida dars olishga kirishishdi. Bu erda u «Kofiya», «Shahri mullo», mantiqdan «Shamsiya», «Muhtasar al-vakoya», «Hoshiya» va hisob ilmini ham o’rganadi. Mahmudxo’ja Behbudiy o’quvchilar orasida ibratli hisoblangan, o’tkir zehni va o’qishga havasi balandlardan edi. Mahmudxo’ja Behbudiy otasi vafot etganidan so’ng, o’qishni tark etib, kasbkorlik qilishga majbur bo’ladi. Samarqand muzofati «CHashmi ob» da endigina qozi bo’lgan tog’asi Muhammad Siddiq huzurida mirzolik xizmatida ishladi. Bu erda 2 yil xizmat chog’ida, qozixona ishlari bilan keng tanishdi. Ish yuritish, huquqqa xos hamda muftilikka tegishli barcha yumushlardan xabardor bo’ldi. U 2 yildan so’ng «Kobud» bo’limiga o’tib mirzolik qiladi va tez orada mutfilikka ko’tariladi. 1916 yilgacha shu erda ishlaydi. Sharq xalqlarining ma’naviy hayotida, maktab maorifida chinakam to’ntarish yasagan, turkiy qavmlarning chinakam iftixori bo’lgan Ismoilbek G’aspirali tomonidan ishlab chiqarilgan «Usuli jadid»ida nomi tarixda katta o’rin tutgan

singari, Mahmudxo’ja Behbudiyning nomi ham Turkiston maktab-maorifida keng o’rin egallaydi. U birinchi bo’lib o’lkada yangicha usuldagi maktablarni tashkil etish targ’ibotchilaridan hamda amaliyotchilaridan hisoblanadi. Bu sohada Mahmudxo’ja Behbudiy Ismoilbek G’aspiraldan ko’p yangi tomonlarni o’rgandi. «Tarjimon» gazetasi Mahmudxo’ja Behbudiy uchun vaziyatni anglashda zaruriy vosita bo’ldi. Gazetaning dastlabki sonlarida: «Bir bechora faqirni ko’rsak, yuragimiz iztirobdan og’riydi. Hatto biror hayvonning qiynalishi rahmimizni keltiradi. Lekin bir emas, minglab kishilarning butun bir xalqning jaholatdan mislsiz qiynalayotganini ko’rmaymiz ...», deb yozilgan satrlar bor. Keyin «Tarjima» sahifalarida yangi maktablar tashkil etish, ilg’or va yangi fikrlarni berish keng o’rin egalladi. Bu esa Ismoilbek G’aspiralining birinchi tomondan millatlar qardoshligini himoya etsa, ikkinchi tomondan umumdemokratik xarakterga ega ekanligini ko’rsatadi. Shuning uchun ham Mahmudxo’ja Behbudiy o’ziga G’aspiralining tutgan yo’lini tanlaydi va undan maslahatlar oladi, hamda maslakdosh bo’ldilar. Mahmudxo’ja Behbudiy «Usuli jadid» maktabining zarurligi, uning qonun- qoidalari, maktabda o’tiladigan darslar, qanday imtihonlar olinishi, maktabning qay tarzda tuzilish, unga qanday asbob-uskunalar kerakligi, muallimning vazifalari, ularning ta’minot masalalari va boshqa ko’p jihatlarini G’aspiralidan va uning asarlari hamda maqolalaridan o’rgandi. Shular asosida Turkistonda «Usuli jadid» maktablarini tashkil etish uchun bor kuchini sarfladi. Nafaqat tashkil etish, u shu maktablarni kitoblar bilan ta’minlashda ham jonbozlik ko’rsatdi. U Samarqandning eski shahar qismida bepul kutubxona, qiroatxona, o’z hovlisida maktablar ochdi. Mashhur pedagog Abdul Qodir Shakuriyning yangi usuldagi maktabini o’z hovlisiga ko’chirib keldi. Mahmudxo’ja Behbudiy «Usuli jadid» maktablari uchun bir qancha darsliklar yozadi. «Muntahbai jo’g’rofiyai umumiy» («Qisqacha umumiy jug’rofiya»), «Kitobatul-atfol» («Bolalar maktubi»), «Muhtarasi tarixi islom» («Islomning qisqacha tarixi»), «Matxali jo’g’rofi umroniy» («Aholi jug’rofiyasiga kirish»),

«Muhtarasi jo’g’rofiyai rusiy» («Rossiyaning qisqacha jug’rofiyasi»), «Amaliyoti islom» va hokazo kitoblari darslik sifatida o’qitilgandi. «Usuli jadid» maktablarida hamma o’qish huquqiga ega bo’lgan. Chor amaldorlari bu paytda Turkistondagi yangi usuldagi maktablarni biron joyda ochilganini sezib qolsa, uni darhol taftish qilardi, biron ayb topib berkittirib qo’yar edi. Chunki, podsho hukumati «begona xalq» ning qisman bo’lsa ham ilm- ma’rifatli bo’lishini, dunyoviy bilimlarni o’rganishini istamasdi. Yangi usul maktablarini faqat podsho hukumati emas, balki mahalliy ruhoniylar, eski maktabning domlalari ham yoqtirmas edilar. Ular yangi usul maktablari «Islom diniga rahna soladi», «Bu maktablarning muallimlari «kofir»», deb tashviqot yuritar edilar. Bunday qarash va to’siqlarga qaramasdan Mahmudxo’ja Behbudiy va uning maslakdoshlari «Usuli jadid» maktablari Turkiston farzandlarini o’qitish ishlarini quyidagi tartibda olib borilar edi: «Maktab ikki bosqichdan iborat bo’lib, birinchi bosqich-ibtidoiy qism, deb nomlangan. Buning tahsil muddati to’rt yil». Birinchi yilida: forcha va arabcha yozuv hamda o’qish o’rganilgan. Suralar yod olingan. Hisob darsi o’rgatilgan. Umuman bir yil davomida yozmoq va o’qimoqni to’liq o’rganganlar. Ikkinchi yilida: xaftiyak, imon va e’tiqoddan dars, fors, turkiy va arab tilida she’rlar, qasidalar o’qitilgan. Uchinchi yilida: Qur’oni Karim, islom ibodati, tajvid, Sa’diydan nasihatlar, fors va turkiy til puxta o’rgatilib, undan insholar yozdirilar edi. Hisobdan turli taqsimot va ish yuritish kabi zaruriy jihatlar o’qitilgan. To’rtinchi yilida: esa Kalomu sharif, mufassal tajvid, forsiy va turkiy nazm va nasr, axloq darsi, turkiy va forsiy til, hisob, tarix, jo’g’rofiya o’qitilgan. Bu to’rt sinfni tamomlagan bolalarni muallimning o’zi taqsimlagan. Xohlasa ikkinchi bosqichda qoldirar ularning o’zlashtirishlariga qarab madrasaga yuborar yoki tirikchilik uchun ishlashga yo’llanma berardi. Maktabning ikkinchi bosqichi-rushadiya bo’lib, bunga to’rt sinf-ibtidoiy qismni tamomlaganlar o’tkazilar edi. Bu bosqichda o’qitiladigan dars va ilmlarning mundarijasi quyidagicha: birinchi yili arab tili, jo’g’rofiya, shafaqiya, fors tili, tarjima jumla muxtasar, tarixi anbiyo va islom tarixi. Sa’diyning «Guliston», turkiy tili o’qitilgan; ikkinchi yil-arab tili, shifoxiya, tarix, axloq, turk tili, hisob, fors

yozuvi va hokazolar; uchinchi yil-arab tili, hisob xat yozuvi, tarix tili, rus tili ham o’qitilgan; to’rtinchi yil-arab tili, rus qozihona xatlari, bo’listnoyxona xatlari, turk tili va adabiyoti, salomatlik, maktab va hayot, ishq va muhabbatsiz axloq va boshqa ko’pgina hayotiy darslar o’qitilgan. Mahmudxo’ja Behbudiy maktabida har yilning oxirida tantanali imtihonlar o’tkazilib turilardi. Imtihonlarga, albatta, ota-onalar va boshqa mehmonlar ham taklif qilinardi. Bu birinchidan: «usuli jadid» maktablarini ko’proq targ’ib qilish va uning tartiblarini ko’rsatish bo’lsa; ikkinchidan: maktabni hayotiyroq qilish, ya’ni oila va maktab birligini amalga oshirish edi. Sakkiz sinf, ya’ni ikki bosqichni tamomlagan shogird arabcha, forscha va turkchada bemalol so’zlab yozardi. Ruschani ham o’qib, bemalol gaplasha olardi. Turkistonning boshqarma mahkamalarining barchasida ishlashga qurbi etardi. Bu shogird maktabda muallimlik ham qila olar, tijorat bilan ham shug’ullanar, hatto muharrirlik ham qo’lidan kelardi. Har yilgi imtihonlarga barcha joydagi vakillarga xat yuborilib taklif etilardi. Lekin ko’pchilik maktabning yutuqlarini ko’ra olmaganidan kelmasdi. Mahmudxo’ja Behbudiy aytar ediki, «Kelib ko’rsunlar, durust bo’lsa, rivoj bersunlar, nodurust bo’lsa, dalil ila isbot qilsunlar ... maqsadimizda xizmatdan va millatdan boshqa narsa yo’qdur». «Usuli jadid» maktabini yo’lga qo’yish oson kechmadi. Mahmudxo’ja Behbudiy va Shakuriy buning uchun barcha musulmon taraqqiy etgan shaharlaridagi maktablarini o’rgandi. Bunday mustamlakachilik davrida Turkistonning istiqboli uchun o’z hovlisida ilm ma’rifat o’chog’ini ochgani uchun Behbudiyning boshida necha-necha tayoqlar sindi. Shunga qaramasdan jafokash muallim «Usuli jadid» maktabini qattiq turib himoya qildi. Uning maktabiga chor rus inspektorlari kelib taftish o’tkazishganida jug’rofiya, tarix va hisob kitoblarini otxonaning oxuri tagiga yashirib qo’ygan. Mahmudxo’ja Behbudiy butun vujudi bilan muallim edi. Uning o’zi ham yuqori sinf talabalariga jug’rofiya va tarixdan saboq berar. Misr, Turkiya, Qozon va boshqa joylardan olib kelgan turli yangi-yangi kitoblarini yuqori sinf

o’quvchilariga hamda eng yaxshi o’qiganlarga hamda muallimlarga tortiq qilardi. U ne qilsa ulug’ Turkiston uchun va uning kelajagi bo’lgan yoshlar uchun qilardi. Mahmudxo’ja Behbudiy axloq va tarbiyaning asosi-maktab, barcha ilmning boshi va ibtidosi maktab. Saodatning fozil insonning ma’naviy chashmasi-maktab degan aqidaga amal qilardi. Bu borada «Turkiston viloyatining gazetasi», «Taraqqiy», «Xurshid», «Shuhrat», «Osiyo», «Turon», «Hurriyat», «Oina», «Samarqand», «Mehnatkashlar tovushi», «Ulug’ Turkiston», «Najot», «Tirik so’zi», «Tarjimon», «Vaqt», «Sho’ro» kabi matbuot sahifalarida yuzlab maqolalar bilan chiqishlar qildi. Ushbu maqolalar asosan tahsil va ta’limning taraqqiyotiga bag’ishlanardi. Masalan, «Tahsil oyi», «Ehtiyoji millat», «Samarqand usuli jadid maktabi xususida», «Majlis imtihon», «Tarix va jug’rofiya», «Samarqand kitobxon islomiya», «Samarqand kitobxona va maktabxona», «Samarqand isloh rusum majlisi», «Buxoroda usuli jadida» kabi chiqishlarida yangi usul maktablari, uning ahamiyati o’qitish tizimlari, yangi maorif va madaniyatni rivojlantirish, dunyoviy fanlarning nafi, ma’rifatga rag’bat, komil insonning tarbiyasi haqidagi muhim ma’rifiy fikrlarni o’qish mumkin edi. Mahmudxo’ja Behbudiy ta’lim va tarbiya hamda uning muammolari to’g’risida boy publitsistik meros qoldirdi. Jumladan, «Imon va islom», «Ixtiyoji millat», «Buxorda usuli jadida», «Hurriyat-ozodlik-erkinlik», «Tahsil oyi», «Ikki emas, to’rt til lozim», «Turkiston», «Millatni kim isloh etar», «Yoshlarga murojaat», «Vatanparvarlik kerak», «Bizni kechiruvchi odatlar», «Buxoro xonligiga sayohat», «Ibtidoiy maktablarimizning tarbiyasizligi yoxud tarqqiyning yo’li», «Bizga isloh kerak», «Haq olinur, berilmas», «Samarqandda milliy ishlar haqinda» va boshqalar. Mahmudxo’ja Behbudiyning yangi maktablar uchun yozgan asarlari maktablarning islohida katta hodisa bo’ldi. Ayni davrda bu darsliklar nazariy, ilmiy va amaliy jihatdan keng qo’llanildi. Bu kitoblarning bugungi kunda ham qadri yo’qolganicha yo’q. Maxmudxo‘ja Behbudiy Turkistonning kelajagini uning yangi kadrlarida, mutaxasislarida va o’qimishli yoshlarida deb bilardi. Shuning uchun ham u har bir

yozgan maqolasida yangi taraqqiyotga javob beradigan kadr tarbiyalab etishtirish masalasini qo’yardi. Savdo-sotiq ishlarini keng rivojlantirish, kassa ochib milliy daromadni ko’paytirish zarurligi haqida tushuntirishlar olib borardi: «Imorat qilmoqchi bo’lsak reja loyihasi lozimki, muhandislarga muhtoj lurmiz. Ammo, biz hanuz muhandis ilmini bilmaymiz. Kontur va rasmiy daftar tutib, kassa tuzib tijorat etmoq lozim?» degandi. Mahmudxo’ja Behbudiy Turkistonda etishtirilayotgan mahsulotlar arzon baholarda Ovrupo bozorlariga olib ketilayotganidan achinadi. Bizda ham Ovrupo bozorlarida savdo-sotiq qiladigan mutaxasislarning etishib chiqishlarini istaydi: «Turkiston mevasi, dovasi, toshi, tufrog’i va nimarsalari Ovrupa bozoriga ketar. Muni Ovrupa dollari kelib yuz bahoga olib ketar. Mehnatni biz qilarmiz, foydani ular ko’rar». Shuning uchun –deydi Behbudiy: «Ovrupo ila savdo qilaturg’on kishi avvalo zamona ilmi o’qimog’i lozim. U millat taraqqiyotining ma’naviyat ham tarbiyasi, ham iqtisodi, ham ma’rifati»-deb qaradi. Mahmudxo’ja Behbudiy Turkistonning kelajagini o’ylar ekan, millatimizning taraqqiyoti borasida turli yo’llarni qidirdi. Boylarga ham murojaat etdi: «Boshqa millatlarning boylari faqir va etimlarning o’qimog’i uchun voqf (stipendiyalar) tayin qilur. Butun Turkiston o’n boy elinda ming so’mdan bersa, 25 bola uchun Toshkentda (diniy va zamonaviy) bir pansiunli va nahorli mukammal maktab bino bo’lub, har yil hukumat maktabinda 50 bola tayyorlaydur». Agar shunday bo’lsaki, o’n yillar orasida bizda yaxshi-yaxshi o’qimishli muhandis, shifokor, huquqshunos, iqtisodchi kabi mutaxasilar etishib chiqardi, deb umid qiladi. Abdurashidxon Sotiboldixon olim o’g’li Munavvar qori 1878 yilda Toshkent shahrining markaziy dahasi-Shayx Xolvand Tahurning Darxon mahallasida mudarris Abdurashidxon va Hosiyat otin oilasida dunyoga keladi. U etti yoshidan otasidan ajraydi. Dastlabki ta’limni onasi Hosiyat otindan oladi, xat-savodi chiqgach, o’sha davrdagi yirik maktabdorlardan biri- Usmon domlada o’qiydi, so’ng Toshkentdagi Yunusxon madrasasida tahsil ko’radi. Biroq, o’sha davrda O’rta Osiyoda ilm markazi Buxoro edi. Shuning uchun u 1898 yilda Buxoroga borib, madrasalardan birida tahsil ola boshlaydi. Ammo ko’p o’tmay, moddiy

qiyinchiliklar tufayli Toshkentga qaytib keladi va Darxon masjidida imomlik qiladi. Shu davrda Toshkentda ham jadidchilik harakatikuchayib boradi. Munavvar Qori ham taraqqiyparvarlar safiga qo’shilib, tezda uning yo’lboshchisiga aylanadi. U ayniqsa, Ismoilbek G’aspiralining «Usuli savtiya» maktabiga, chor hukumati mustamlaka o’lkalardagi aholini qanday ma’naviy-madaniy uzlatda saqlagani va undan qutulish choralari haqidagi fikrlariga havas va ixlos bilan qaraydi. Chunki, bu davrda birinchidan, eski arab va fors maktabi uslubida faoliyat ko’rsatuvchi ibtidoiy maktablaru madrasalarning o’quv pedagogika ishlari ancha eskirib qolgan edi. Ikkinchidan, chor hukumati Turkiston o’lkasida maorifni rivojlantirmaslik uchun astoydil harakat boshlab yuborgan edi. O’lka aholisini ruslashtirish siyosati birinchi o’rinda turar edi. Masalan, rus missioneri M.A. Mironiev shunday deydi: «... Shunday qilib qo’l ostimizdagi bizning musulmonlarning ta’limi asosida ularni ruslashtirish bosh va asosiy aqida bo’lishi lozim ... va shunday qilib musulmonlarning ta’limi asosidagi bizning ikkinchi asosiy aqida, islomni pisand qilmaslik va uni qabul qilishdan bosh tortish: qisqasi, umuman bizning ajnabiy- musulmonlarni diniy jihatdan mensimaslikdan iboratdir». Pirovard maqsad millatni yo’q qilishdan iborat bu ma’naviy tajovuzni ayniqsa o’zbek ziyolilari ham har qadamda sezib yurishgan va his qilishgan. Bundan tashqari, mustamlakachilar Turkistonga och nazar bilan qarab, uning boyliklarini shafqatsiz tashiyotganliklari, milliy ozodlik harakatlarini qonga botirayotganliklari faqat oddiy mehnatkashlarning emas, balki boylar va ziyolilarning ham ko’zini ochib borayotgan edi. Xalqni bu balolardan faqat maktab ta’lim-tarbiyasidagi keskin islohotlar qutqara olar edi. Shu bois, Munavvar qori rus tuzem maktablariga qarshi o’z yangi maktablarini ochishga ahd qildi. Shunday qilib, Munavvar qori 1901-1904 yillarda qrimlik do’sti Rasm Keshod yordamida Toshkentda «Usuli savtiya» maktabini ochadi. U maktabni avval o’z hovlisida, keyin boshqa joylarda ochishga harakat qiladi. U maktabni isloh qilmay turib, odamlarning ongida o’zgarish yasab bo’lmasligini yaxshi tushunib etgan edi. Munavvar qori ziyoli yoshlarni chet elga yuborishni, u erda ilm-fanni o’rganishni targ’ib qiladi. Masalan, u 1916 yili Toshkentda yig’ilishda nutq so’zlab

shunday deydi: «O’zbek ziyoli bolalarining Germaniyaga yuborib o’qitishga juda muhtojmiz, bolalar o’qub, ilm tahsil olib kelsalar, millatga katta xizmat qila oladilar». Munavvar qori 1909 yili Ubaydulla Xo’jaev, Abdullo Avloniy, Toshpo’latbek Norbo’tabekov, Karim Norbekov va boshqalar bilan hamkorlikda Toshkentlik bir boyning raisligida «Jamiyati xayriya» tashkil etadi. Bu jamiyat orqali qashshoq va kasalmand kishilarga, o’quvchilarga yordam ko’rsatadi va bu bilan cheklanmaydi, u Rossiya va Turkiyadagi oliy o’quv yurtlariga talabalar yuborish bilan ham shug’ullandi. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda shu jamiyatning yordami bilan Mirmuhsin Shermuhammedov Ufadagi «Oliya» madrasasida o’qigan. Munavvar qori 1906 yil sentyabrida «Xurshid» jurnalini nashr ettirib, o’zi muharrirlik qiladi. Bu jurnal o’zbek xalqining ko’zini ochishga fikriy uyg’onishga, o’z haq-huquqini tanishiga xizmat qilgani uchun Oq Poshsho malaylari tomonidan tezda yopib qo’yildi. Keyinroq u «Najod», «Haqiqat», «Turon» da bosh muharrir, «Sadon Turkiston» da (1914-1915) bo’lim muharriri bo’lib ishladi. U matbuotda elni g’aflat uyqusidan uyg’otuvchi buyuk kuch, madaniyat va ma’rifatga chorlovchi qudratli vosita, haqiqat ko’zgusi, deb qaradi. U Turkistonning mustamlakaga aylanishi, millatning inqirozga uchrashi sabablarini ochib beradi: «Bu zamondan yuz yildan ziyodroq muqaddam zamondan boshlab ohista-ohista millat devorining har tarafiga rahna paydo bo’ldi. Munga sabab ulamo va ulamolarimizning o’z nafslari rioyasida harakat qilmoqlari bo’ldi. Podshoh va xonlarimiz bo’lsa, millatga qilgan xizmatlari tanho xotin olmoq va kuchuk urishtirmoq va beg’ayrat va behaqqoniyat dindor kishilarni badarg’a qilmoq va tutib o’ldirmoq bo’ldi. Millat nima va shariyat nima bilmadilar. Shuning uchun millat devorining rahnalari tobora ziyoda bo’ldi». Yana buyuk murabbiy millatning inqiroziga uchrash sabablaridan birini «bo’zaxo’rlik, qimorbozlik va hokazolarga o’xshash illatlarni bizlarning ota- bobolarimiz rasmlaridir», deb iste’mol qilganlarida ko’radi. Munavvar qori fors, arab, rus, turk tillarini mukammal bilgan u ko’p ulug’ adiblarning asarini mutolaa qilgan. Munavvar qori o’lkaning qoloqligi sababini

axtarar ekan: «Bizning Turkiston mamlakati tuproq, suv va havo jihatidan eng boy mamlakatlardan bo’la turib, nima uchun o’zimiz bundan foydalana olmaymiz?», deb afsus-nadomatlar qiladi. «Mana, ketma-ket etgan bunday savollarga javob bermak uchun nodonlik va olamdan xabarsizlik balosidan qutulmak uchun avval oramizda hukm surgan buzuq odatlarning buzuqligini bilmak va o’rganmak kerakdir», deydi u. Ma’lumki, zolim Nikolay II ning 1916 yil 25 iyunda «Front orqasidagi xizmatlar uchun Turkiston, Sibir va Kavkaz inonarodetslaridan o’n to’qqizdan 31 yoshiga er kishilardan mardikorlikka olish haqida 1526 raqamli farmoni e’lon qilinadi. Bu noqonuniy farmonni o’lka qonini surib yotgan gubernatorlar bosh- boshdoqlik bilan amalga oshiradilar. Oqibatda Turkistonning ko’pgina viloyat va shaharlarida aholi o’rtasidan norozilik tug’ilib rasmiy isyonlar boshlanib ketadi. Isyonlar shafqatsizlik bilan bostiriladi. Ana shu pallada toshkentlik taraqqiyparvar kishilar sukut saqlamay, aholiga yordam berishga kirishadilar. Ushbu harakat natijasida «Turkiston mardikorlikka olish qo’mitasi» tashkil etiladi. Munavvar qori shu qo’mita raisining o’rinbosari etib saylanadi. U chor hukumati olib borayotgan bu siyosatning noto’g’riligini xalqqa tushuntiradi va bu masalada Peterburgga vakil yuborishni tashkil etish ishlarida faol qatnashdi. Chunki» ... Turkistonning zolim ma’murlari 1916 yil fojeasini qo’lda yasab maydonga chiqardilar. Shuning uchun ham mahalliy aholi bu farmonni «...Turkiston musulmonlarini hukumatga qarshi oyoqlandurib kirmak va erlarini qochoqlarga bo’lib bermak uchun maxsus chiqargan intibohnoma», -deb qabul qilgan edi. Ettisuv, jizzax, Toshkent qirg’inlarining shohidi bo’lgan adib, qora namat yuvsa oqarmaganidek, chor ma’murlari ham adolat va insofga kelmasligini, faqat hurriyat katta ezgu o’zgarishlarni qilishi mumkinligini idrok etadi...Ulug’ mutafakkir maktab ochish, gazeta chiqarish, jamiyat tashkil etish singari ish cheklanmay siyosiy faoliyatini kuchaytirib boradi. Munavvar qori 1917 yil may oyida taraqqiyparvar musulmon yoshlari va ruhoniylar ishtirokida o’tgan qurultoyda «Shuron islomiya» jamiyati raisining muovini etib saylandi. Bu uning obro’sini oshayotganligidan dalolat beradi, ilg’or

fikrli kishilar uning atrofida to’plana boshlaydi. Munavvar qori ularga hurriyatning yo’lini ko’rsatib beradi: «Hurriyat berilmas, uni oltinu hech narsa ila olib bo’lmay, faqat qon va qurbon bilangina olinur», deydi u. O’zbek xalqini ma’rifatli qilishga intilgan buyuk murabbiy 1918 yil may oyida Toshkent shahrida «Turk o’chog’i» ilmiy-madaniy jamiyati tuzadi. U bu jamiyatni Turkiston turklarini milliy tug’ ostiga to’plab, ularga ruh va ma’rifatlarimizni, tijorat, ziroat va san’atimizni rivojlantirib, chin madaniyat vujudga keltirmak va shu tariqa millatimizni ruhiy va jismoniy quvvatini orttirish maqsadida tashkil etgan edi. Munavvar qori ana shu g’oya asosida ish olib boradi. Xalqning ijtimoiy jihatdan himoyalash hamda ma’naviy islohotlar o’tkazish, ya’ni qullik va mutelik iskanjasidan ozod bo’lish, ota-bobolarimiz qadriyatlarini tiklab, ularga munosib voris bo’lish kabi vazifalarni amalga oshirish yo’lida respublikamizda katta ishlar amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, I.A. Karimovning «Milliy istiqlol mafkurasini yaratish va hayotga tadbiq etish» haqidagi fikrlari biz tarbiyachi-muallimlarning ham harakat dasturimizdir. Chunki, istiqlol mafkurasi biz shu vaqtgacha amal qilib kelgan mafkuradan farq qilib, u xalqimizning azaliy an’analariga, udumlariga, diniga va tiliga, ruhiyatiga, umuminsoniy qadriyatlariga sadoqat, kelajakka ishonch, mehr-oqibat, insof, adolat, ma’rifat tuyg’ularini kishilar ongiga singdirishga asoslangandir. Haqiqatan, respublikamizni taraqqiyot darajasiga ko’taradigan chinakam komil insonni shakllantirish-bu uning ma’naviyatini shakllantirishdir. Taniqli o’zbek pedagogi va olimi Abdulla Avloniy 1878 yil 12 iyulda Toshkent shahrining Mergancha mahallasida, mayda hunarmand to’quvchi oilasida dunyoga keldi. Ota-onasi savodli kishilar bo’lganlar. Abdulla Avloniy eski usul maktabini tamomlaganidan keyin 12 yoshida madrasaga o’qishga kiradi. U yozda ishlab ota-onasiga yordam qilar, boshqa vaqtlarda o’qir edi. O’ta iqtidorli bo’lgan Abdulla Avloniy 15 yoshida she’rlari «Hijron» degan maqolasida xalqni yangi usul maktablarida o’qib-o’rganishga targ’ib qildi. Abdulla Avloniy 1907 yilda «Shuhrat» va «Osiyo» nomli yangi gazetalar chiqara boshladi, lekin chor amaldorlari tez orada gazetalarni yondirib qo’yadi. Abdulla Avloniy keyinroq

«Sadoyi Turkiston» (1914-1915), «Turon» (1921) jurnalida muharrir bo’lib ishlaydi. Shundan so’ng, u o’zbek matbuotining zabardast vakili, o’zbek matbuotining asoschilaridan biri sifatida taniladi. Abdulla Avloniy xalq orasida ilg’or fikrlarni tarqatishda ilm va ma’rifatni yaxshi bilar edi. U 1907 yili «Shuhrat», «Osiyo» nomli gazetalar chiqarib, unga muharrirlik qiladi. Gazetaning birinchi sonida matbuotning roli, gazetaning vazifasi haqida fikr yuritib, «Matbuot har insonga o’z holini ko’rsatuvchi, ahvol- olamdan xabar beruvchi, qorong’i kunlarni yorituvchi, xalq orasida ilm, ittifoq, himmat g’oyalari» ni yoyuvchidir deb, baliqning suvsiz yashamog’i mumkin bo’lmagani kabi insonning ham ilmsiz yashamog’i mumkin emasligini o’qtiradi. XX asr boshlarida O’zbekistonning ijtimoiy-siyosiy hayotida o’rin egalladi, butun faoliyati davrida u o’z xalqiga xizmat qiladigan komil insonni etishtirish, uning ma’naviyatini shakllantirishga alohida e’tibor berdi. Abdulla Avloniy o’zbek xalqining san’ati va adabiyoti hamda milliy madaniyatini, xalq ta’limi ishlarini yo’lga qo’yishda katta xizmatlar qilgan adib, jamoat arbobi va iste’dodli pedagogdir. Abdulla Avloniy o’zbek ziyolilari ichida birinchilardan bo’lib, o’zbek xalq teatrini professional teatriga aylantirish uchun 1913 yilda «Turon» nomi bilan teatr truppasini tashkil qiladi. Biroq bu truppaning professional teatrga aylanishi uchun katta to’siqlar bor edi. Chor hukumatining mustamlakachilik siyosati xalqning ijtimoiy ongining uyg’onishiga yordam ko’rsatuvchi teatrlarning barcha shakllariga qarshi edi. Teatrga ana shunday salbiy munosabatda bo’lgan bir paytda Abdulla Avloniyning teatr gruppasini tashkil qilish va ijtimoiy mazmundagi pesalarni sahnalashtirishi uchun xalq ma’rifat yo’lidagi zo’r jasorati edi. M. Rahmonov Abdulla Avloniyning teatrchilik faoliyati haqida quyidagilarni keltiradi: Abdulla Avloniy truppa uchun «Advokatlik osonmi?», «Pinak», «Ikki muhabbat», «Portugaliya inqilobi» kabi dramalar yozdi. «Qotili Karima», «Uy tarbiyasining bir shakli», «Xiyonatkor oilasi», «Badbaxt kelin», «Jaholat»,

«O’liklar» kabi sahna asarlarini tatarcha va ozarbayjonchadan tarjima qiladi. Ammo bu asarlari nashr qilinmadi. 1916 yili ozarbayjonlik mashhur aktyor Sidqiy Ruhillo Toshkentga kelib, «Turon» truppasi bilan birga «Layli va Majnun» spektaklini qo’yadi. Avloniy bu spektaklda Qaysning otasi rolini ijro etadi. Truppa a’zolari bilan Avloniy 1914- 1916 yillari Farg’ona vodiysida gastrollarda bo’ladi. Abdulla Avloniy 1917 yil to’ntarishisha qadar Turkistonda juda katta ijtimoiy- ma’rifiy ishlarni amalga oshirgan jadidlar harakatining ko’zga ko’ringan namoyandalaridan edi. Abdulla Avloniy ilg’or ziyoli kishilar bilan hamkorlikda o’qitadigan «Usuli jadid», ya’ni yangicha ilg’or usuldagi maktablar ochdilar va bu maktablarda xalq bolalarini o’qitdilar. Ular o’z millatlaridan etuk olimlar, bilimdon mutaxasislar, madaniyat arboblari etishib chiqib, yurtni obod, Vatanni ozod, farovon etishlarini orzu qildilar va bu yo’lda fidoyilik ko’rsatdilar. Abdulla Avloniy 1907 yilda Toshkentning Mirobod mahallasida, keyinchalik Degrez mahallasida yangi usuldagi maktablar ochdi. Maktablardagi o’quv asbob- jihozlarini o’zgartirdi, o’z qo’li bilan parta va doskalar yasadi. Maktabga qabul qilingan bolalarning asosiy qismi kambag’al kishilarning bolalari bo’lganligi uchun ularni kiyim-kechak, oziq-ovqat, daftar-qalam bilan ta’minlash maqsadida, do’stlarning ko’magida «Jamiyati xayriya» tashkil etadi va bu jamiyatga o’zi rasilik qiladi. «Nashriyot» shirkati tuzib, Xadrada «Maktab kutubxonasi» nomli kitob do’konini ochadi. Avloniyning maktabi o’z oldiga qo’ygan maqsad va vazifalariga ko’ra mashg’ulotlarni sinf-dars tizimi asosida o’z ona tilida olib borilishi bilan eski usul maktablaridan farq qiladi. U o’z maktabida bolalarga geografiya, tarix, adabiyot, til, hisob, handasa, hikmat kabi fanlardan muayyan ma’lumotlar beradi. Abdulla Avloniyning ilk o’quvchilaridan biri Toshkent Davlat universitetida uzoq yillar dars bergan taniqli pedagog, marhum Yusuf Tohriy Avloniy Mirobodda tashkil qilgan maktab haqidagi xotiralaridan shunday deb yozgan edi: «Shaharning qarama-qarshi chekkasida, temir yo’l ishchilari istiqomat qiladigan Mirobodda yangi tipdagi maktab ochilganligi haqida eshitib qoldik. Tez

orada bu maktabning fazilatlari haqidagi shov-shuvlar, uning muallimi Avloniyning dovrug’i butun shaharga tarqaldi. Hammaning tilida: «Miroboddagi maktab 6 oyda o’qish-yozishni o’rgatarmish, jug’rofiya, hisob, tabiatni o’rganish degan darslar o’qitilarmish»,-degan gap yurardi. Bizga juda sirli tuyulgan bu maktabni va uning donishmand muallimini ko’rishga oshiqardik. Maktab pastakkina, nim qorong’u bo’lib, masjid yo’lagiga joylashgan edi. Xonaning tepasidagi yorug’lik uchun qoldirilgan tuynukdan qish va bahorda qor bilan yomg’ir ham tushib turardi. Hayolimizda domlaning allaqanday bir sirli tomoni bor edi. Bizni qotmagina, kichik jussali, qorachadan kelgan, istarasi issiq, cho’qqi soqolli bir kishi kutib oldi. Bu nomi tilga tushgan muallim Abdulla Avloniy edi. O’qishga qabul qilindik. Ko’p o’tmay ko’z oldimizda yangi bir dunyo ochilganiga to’la ishonch hosil qildik. Bolalarimizning oldi bir necha yildan beri maktabga qatnab yurgan bo’lsalar ham mirobodliklar oldida uyalib qoldik. Ular o’qish-yozishda, hisob masalalarini hal etishda, tabiat hodisalaridan xabarlari bilan hammamizni lol qoldirishdi. Ayni zamonda bizning eski maktabimiz bo’shab, Mirobotdagi Abdulla Avloniy maktabi bizdan borgan bolalar bilan liq to’ldi. Shu tariqa bu maktab tobora shuhrat topib bordi». Abdulla Avloniy «Usuli jadid» maktablari uchun to’rt qismdan iborat «Adabiyot yoxud milliy she’rlar» hamda «Birinchi muallim» (1912), «Turkiy guliston yoxud axloq» (1913), «Ikkinchi muallim» (1915), «Maktab gulistoni» (1917) kabi darslik va o’qish kitoblari yaratdi. Bu asarlarida hamda publitsistik maqolalarida dunyo xalqlari madaniyati, ilm-fanni, maktab va maorifni ulug’lab, o’z xalqini ilmli, madaniyatli bo’lishiga chaqiradi. Asrimiz boshlarida yangi maktablar uchun yozilgan alifbelargina edi. Shular orasida Abdulla Avloniyning «Birinchi muallim» i ham o’ziga xos o’ringa ega. «Birinchi muallim» 1917 yil to’ntarishga qadar 4 marta nashr etilgan. Avloniy uni yozishda mavjud darsliklarga, birinchi navbatda Saidrasul Aziziyning «Ustozi avval» iga suyanadi (dars berish jarayonida orttirgan tajribalaridan samarali foydalanadi).

Abdulla Avloniyning «Ikkinchi muallim» kitobi «Birinchi muallim» kitobining uzviy davomidir. Biz birinchi kitobini shartli ravishda alifbe deb, ikkinchi kitobini xrestomatiya deb atasak, joiz bo’lar desak xato bo’lmas. Kitob maktabni olqishlovchi she’r bilan boshlanadi. Maktab sizni inson qilur, Maktab hayot ehson qilur. Maktab g’amini vayron qilur, G’ayrat qilib o’qing, o’g’lon! Maktabdadur ilmu kamol, Maktabdadur husnu jamol. Maktabdadur milliy hayol, G’ayrat qilib o’qing, o’g’lon! Bu she’rda Avloniy maktabni insonning najot yo’li, hayotning gulshani, kishilarni kamolot sari safarbar qiluvchi kuch, deb maqtaydi. Kitobdagi berilgan dastlabki ikki hikoya «Saxiylik» va «Baxillik» deb nomlangan. Birinchi hikoyada o’sha davr turmushiga xos bo’lgan voqea tasvirlanadi. Said ismli bolaning otasi har kuni o’g’li maktabga ketishi oldida unga 10 tiyin ovqat puli berardi. Bir kuni Said maktab yo’lida faqir kishini uchratadi. «O’g’lim, ikki kundan beri ochman, taom olib ey desam ustidagi yirtiq chopondan boshqa hech narsam yo’q»-deydi u. said qo’lidagi 10 tiyinni beradi va o’sha kunni ovqatlanmasdan o’tkazadi. Otasi o’g’lonning olijanobligidan mamnun bo’ladi. «Saxiy Saidim» deb olqishlaydi. Ertasiga 20 tiyin berib yuboradi. «Baxillik» hikoyasida bir badavlat kishi misolida uning baxilligi, xasisligi, ziqnaligi va pastkashligi ko’rsatiladi. «Bir baxil kishining uyiga bir necha do’stlari mehmon bo’lib keldi. Baxil mehmonlarni ziyofat qilish o’rniga behuda so’zlarni so’zlab o’ltiradi. Oaradan ko’p vaqt o’tgandan so’ng xizmatchisini chaqirib: «Bir taom pishgan bo’lsa, olib kel»-dedi. Shul vaqt xizmatchi bir toboqda pishgan xo’rozni olib kelgan zamon, baxil xizmatchisiga boqib: «Boshini nima qilding»-dedi. Xizmatchi: -He nodon, kishi xo’rozni boshini ham tashlarmi? Agar bir kishi tovuqning oyog’ini tashlasa,

men borib olur edim. Bosh a’zolarning xo’jasidir. Xo’roz ul bosh ila qanday yaxshi qichqirar edi. Marjon kabi toji ham boshida edi. Eng shirin ya’zolaridan sanalgan tili, eng ulug’ a’zolaridan miyasi, ikki shahlo ko’zi, barchasi boshida edi. Bor, topib kel, biz emasak mehmonlarga edirurmiz, dedi».... Abdulla Avloniyning pedagogikaga oid asarlari ichida «Turkiy guliston yoxud axloq» asari XX asr boshlaridagi pedagogik fikrlar taraqqiyotini o’rganish sohasida katta ahamiyatga molikdir. «Turkiy guliston yoxud axloq» asari axloqiy va ta’limiy tarbiyaviy asardir. Asrada insonlarni «yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlardan qaytaruvchi, bir ilm- axloq haqida» fikr yuritiladi. Shu jihatlardan qaraganda bu asar Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig», Nosir Xisravning «Saodatnoma», Sa’diyning «Guliston» va «Bo’ston», Jomiyning «Bahoriston», Navoiyning «Mahbub ul- qulub», Ahmad Donishning «Farzandlarga vasiyat» asarlari shaklidagi o’ziga xos tarbiyaviy asardir. Abdulla Avloniy pedagog sifatida bola tarbiyasining roli haqida fikr yuritib, «Agar bir kishi yoshligida nafsi buzilib, tarbiyasiz, axloqsiz bo’lib o’sdimi, allohu akbar, bunday kishilardan yaxshilik kutmoq, erdan turub yulduzlarga qo’l uzatmak kabudur»,-deydi. Uning fikricha, bolalarga axloqiy xislatlarning tarkib topishida ijtimoiy muhit, oilaviy sharoit va bolaning atrofidagi kishilar g’oyat katta ahamiyatga ega. O’zbek pedagogikasi tarixida Abdulla Avloniy birinchi marta pedagogika «Pedagogiya», ya’ni bola tarbiyasining fani demakdir, deb ta’rif berdi. Tabiiy, bunday ta’rif Abdulla Avloniyning pedagogika fanini yaxshi bilganligidan dalolat beradi. Abdulla Avloniy bola tarbiyasini nisbiy ravishda quyidagi to’rt bo’limga ajratadi: 1. Tarbiyaning zamoni 2. Badan tarbiyasi 3. Fikr tarbiyasi

4. Axloq tarbiyasi va bu haqida hamda uning ahamiyati to’g’risida fikr yuritiladi. «Tarbiyaning zamoni» bo’limida tarbiyani yoshlikdan berish zarurligini, bu ishga hammani: ota-ona, muallim, hukumat va boshqalarning kirishishi kerakligini ta’kidlaydi. «Al-hosil tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidur» deb uqtiradi. Avloniyning fikricha, sog’lom fikr, yaxshi axloq, ilm-ma’rifatga ega bo’lish uchun badanni tarbiya qilish zarur. «Badanning salomat va quvvatli bo’lmog’i insonga eng kerakli narsadur. Chunki o’qumoq, o’qutmoq, o’rganmoq va o’rgatmoq uchun insonga kuchli, kasalsiz jasad lozimdir». A. Avloniy badan tarbiyasi masalasida bolani sog’lom qilib o’stirishda ota- onalarga murojat qilsa, bolani fikr tomondan tarbiyalashda o’qituvchilarning faoliyatlariga alohida e’tibor beradi. Bolalarda fikrlash qobiliyatini o’stirish va bu tarbiya bilan muntazam shug’ullanishi benihoya zarur va muqaddas bir vazifa. Binobarin, u muallimlarning «diqqatlariga suyangan, vijdonlariga yuklangan muqaddas bir vazifadur... Negaki fikrning quvvati, ziynati, kengligi, muallimning tarbiyasiga bog’liqdir». Ayni zamonda muallif ta’lim va tarbiya uzviy bog’liq ekanini ham ta’kidlaydi: «Dars ila tarbiya orasida bir oz farq bor bo’lsa ham, ikkisi bir-biridan ayrilmaydurgan, birining vujudi biriga boylangan jon ila tan kabidur»-deydi. A. Avloniyning fikricha, inson butun borliqning ko’rki va sharafidir. Inson o’z go’zalligi va murakkabligi bilan koinotdagi barcha mahluqotlardan afzaldir. Butun mavjudot insonga xizmat qilishi kerak, chunki inson sohibidir. Chunki insonning aqli bor. U shu aql yordamida ilm egallaydi, ilm tufayli dunyoni boshqaradi: «Aql, -deydi Avloniy, -insonlarning piri komili, murshidi yagonasidur, ruh ishlovchi, aql boshlovchidur, ...insonni hayvonlardan so’z va aql ila ayirmishdur. Lekin inson aql idroki soyasida o’ziga keladirgan zarar va zulmlardan saqlanur. Er yuzidagi hayvonlarni asir qilib, bo’ynidan boylab, iplarining uchini qo’llariga bergan insonlarning aqlidur». Avloniy insonga va uning aqliga ana shunday

yuksak baho beradi. «Ilm insonlarning madori, hayoti, raxbari, najotidur. Agar aqlning qo’li nafsining jilovini ushlasa seni yomon yo’llarga kirmoqdan saqlar, har narsa ko’p bo’lsa, bahosi arzon bulur, ammo aql esa ilm va tajriba soyasida qancha ko’paysa shuncha qimmatbaho bo’lur». «Turkiy guliston yoxud ahloq» kitobi ma’rifatparvarlik g’oyalarini targ’ib qiladi. A. Avloniy kitobida ilm to’g’risida bunday deydi: «Ilm dunyoning izzati, oxiratning sharofatidur. Ilm inson uchun g’oyat oliy muqaddas fazilatdur. Zeroki, ilm bizga o’z ahvolimizni, harakatlarimizni oyna kabi ko’rsatur. Zehnimizni, fimkrimizni qilich kabi o’tkir qilur... Ilmsiz inson mevasiz daraxt kabidur...». Avloniy ilmni umuman emas, balki uning amaliy va hayotiy foydalarini aytib, «Bizlarni jaholat, qorong’ulikdan qutqarur. Madaniyat insoniyatni ma’tifat dunyosiga chiqarur, yomon fe’llardan, buzug’ ishlardan qaytarur, yaxmi hulq va odob sohibi qilur... Alhosil butun hayotimiz, salolmatimiz, saodatimiz, savlatimiz, maishatimiz, g’ayratimiz, dunyo va oxiratimiz ilmga bog’liqdur». Adibning obrazli ifodasiga ko’ra, ilm fan bamisoli bodomning ichidagi mag’iz, uni qo’lga kiritish uchun mehnat qilish, ya’ni chaqib uni po’chog’idan ajratib olish kerak. U ilmning jamiyat taraqqiyotidagi rolini yaxshi tushunadi. Shuning uchun ham u, yoshlarni ilm sirlarini bilishga, hodisalar mohiyatini echishga, kitob mutolaa qilishga chaqiradi. Uning fikricha, ilm agar jamiyat manfaatiga xizmat qilmasa, xalq farovonligi yo’lida qo’llanmasa, u o’likdir. A. Avloniy o’z ilmini amalda qo’llay oladigan kishilarga yuksak baho beradi, ularni dono insonlar, deb ataydi. A. Avloniy o’tmish mutaffakkirlari kabi yoshlarni foydali kasb-hunarni egallashga chaqiradi. Adib boylik ketidan quvuvchilarni, ularning odamgarchilikka to’g’ri kelmaydigan ishlar bilan shug’ullanayotganini ko’rib, ulardan nafratlanadi. Avloniy yoshlarni boylikka ruju qo’ymaslikka undaydi. Boylikni o’tkinchi bulutga o’xshatadi. A. Avloniy mehnatsiz kun kechirishni barcha yomon sifatlarning ibtidosi deb hisoblaydi. Shuning uchun ham u, mehnatni ulug’laydi, mehnat kishining eng go’zal fazilatidir, deydi. Bu jihatdan uning «aqlli bog’bon» hikoyasi xarakterlidir.

Hikoyada aytilishicha: «Bir bog’bonning uch o’g’li bo’lib, ular dangasa va ishyoqmas bo’lganlar. Otadan ularga meros qoladigan tillo tanga yo’q. Ota umri tugayotganini sezib, farzandlari taqdiridan tashvishga tushadi. O’ylab –o’ylab shunday yo’l tutadi. Har uchala o’g’lini yoniga chorlaydi. Ko’zim ochiq ekan, vasiyatimni sizlarga aytib ketay. Mehnatu mashaqqat ila bir ko’za oltin yiqqanman. Uni mana shu boqqa, toklarning birin tagiga ko’mganman. U-sizlarniki. Biroq bu ishga ko’p yil bo’ldi. Harchand urinsam ham ko’milgan joyni xotirlay olmadim. Uni o’zlaringiz izlab topinglar va o’zaro bo’lishib olinglar, deydi. Bir ko’za tilla daragini eshitgan uch ishyoqmas uni izlashga tushib ketadi. Bog’ning hamma erini kovlab chiqishadi. Sirli ko’za chiqmaydi. Yana erinmay kovlashga tushadilar. Kutilgan natija hamon yo’q. Shu taxlit bog’ ichi bir necha qayta ag’dar-to’ntar qilinadi. Erlar qazilaverib tuprog’i upaga aylanib ketadi hamki, oltinli ko’za topilmaydi. Bu orada uzumzordagi toklarning eng chuqur ildizlarigacha ochib ko’riladi. Bog’da o’sha yili chunonam hosil bo’ladiki, undan bir necha ko’zani to’ldirgulik oltin oladilar. Uch dangasa o’g’illar ota gaplarining asl ma’nosini, oltin-mehnatda ekanligini tushunib etadilar». Adib ushbu hikoyachasi bilan mehnatni ulug’laydi, o’quvchi qalbida mehnatga muhabbat uyg’otadi. Kishi baxt va saodatga faqat mehnat orqaligina etishishini o’qtiradi. A. Avloniy o’z asarida sabr, toqat, sabot va matonat masalalariga to’xtab, «har bir ishga sabr ila harakat qilmoq lozimdur. Sabr insonlar uchun buyuk bir fazilatdir, maqsadigaetish yo’lidir. Nafsini sabr ila rom qilgan kishi har ishda oshiqmay, ohista harakat qilur. Nafsini halokatdan, g’ururdan saqlar. Sabr shunday bir kuli narsadurki, shahvatni iffatga, g’azabni shijoatga, shiddatni ilmga, kattalikni tavozu’ga, yomonlikni yaxshilikka aylanturmoqga quvvati etar ... Sabr shodlig’ni kalitidur ...» A. Avloniy intizomni inson xarakterini tarbiyalovchi, mukammallashtiruvchi manba, deb biladi, hamda unga doim rioya qilish kerakligini ta’kidlaydi: «Intizom qiladurgan ibodatlarimizni, ishlarimizni har birini o’z vaqtida tartibi ila qilmoqni aytilur. Agar er yuzida intizom bo’lmasa edi, insonlar bir daqiqa ham yashay olmas

edilar. Har bir millatning taraqqiysi va toliysi ishlarini vaqtida, nizomdan chiqmay tartibli yuritilmoqiga bog’liqdur ... Chunki tartib va nizomni rioya qilmagan kishilarning ishlari hamma vaqt notamom, o’zlari parishon bo’lurlar. Ammo ishlarini tartib uzra yuritgan kishilarning ishlari erida, o’zlari tinch va rohatda umr o’tkazurlar». Vatan tuyg’usi eng insoniy va eng mo’’tabar tuyg’ulardan biri. Vatanni shunchaki sevish mumkin emas, uning dardi bilan yashamoq, uning baxtidan quvonmoq u bilan faxrlanmoq kerak. Avloniy Vatan va uning oldidagi burchini shunday tushunadi: «Har bir kishining tug’ulib o’sgan shahar va mamlakatini shul kishining vatani deyilur. Har kim tug’ilgan, o’sg’on erini jonidan ortiq suyar. Hatto bu vatan hissi- tuyg’usi hayvonlarda ham bor. Agar bir hayvon o’z vatanidan-uyuridan ayrilsa, o’z eridagi kabi rohatda yashamas... Biz Turkistonliklar o’z vatanimizni jonimizdan ortiq suydigimiz kabi, arablar Arabistonlarini, qumliq, issiq cho’llarini, eskumular shimol taraflarini, eng sovuq va muzlik erlarini boshqa erlardan ziyod suyarlar. Agar suymasalar edi, havosi yaxshi, tiriklik oson erlarga o’z vatanlarini tashlab hijrat qilur edi»,-deydi A. Avloniy. A. Avloniy idrok va zukko deb ochiq fikrni, xushtabiat, ziyrak bo’lmoqni tushunadi. U idrok va zukkolikni ma’rifatparvarlik bilan bog’lab, «yoshlikdan boshlab zehn va idrokimizni quvvatlandurmoq uchun aziz umrimizni uyin-kulgu, safsata, muomalani behuda so’zlar ila o’tkarmay,har xil kitob,gazeta va jurnallarni o’qib fikrimizni ochmoq,zehnimizni quvvatlandurmoq lozimdur».Bu esa A. Avloniyning xalqni ma’rifatga, tashviq qilganidan dalolat beradi. Xususan, shoirning quyidagi she’ri fikrimizning dalili bo’la oladi: Idrok ila aling-la ayur yaxshi-yomon, Behudaga sarf etma, shu qimmatli zamonni. Sa’y et, jadal et, ilmu fununa harakat qil, Boq, nayladilar hikmat ila ushbu jahonni.

A. Avloniy o’z ona tilini mukammal bilish, har bir so’zni o’z o’rnida ishlatish, milliy adabiy tilining taraqqiysi uchun jonkuyarlik qilish zarur, -deydi. «Har bir millatning dunyoda borligin ko’rsaturg’on oynai hayoti, tili va adabiyotidur. Milliy tilni yo’qotmoq millatning ruhini yo’qotmoqdur. Hayhot! Biz Turkstonliklar milliy tilni saqlamoq, bir tarafda tursun kundan-kun unutmoq va yo’qotmoqdadurmiz. Tilimizning yarmiga arabiy, forsiy ulangani kamlik qlib, bir chetiga rus tilini yopishtirmoqdadurmiz. Durust, rus tilini bilishimiz kerak,lekin o’z erida ishlatmoq va so’zlamoq lozimdir. Zig’ir yog’i solib, moshkichiri pishirgan kabi qilib, aralash- quralash qilmoq tilning ruhini buzadur». ... «Bobolarimizga etishg’on va yarag’on muqaddas til va adabiyot bizga ham kamlik qilmas. O’z uyimizni qidirsak va axtarsak, yo’qolganlarini ham topamiz... yo’qolgan yo’qolsin o’zi boshimga tor edi,-deb Evropa qalpog’ini kiyib, kulgu bo’lmoq, zo’r ayb va uyatdur». Avloniy so’zlashuv odobiga ham alohida e’tibor beradi. U so’zning qadr- qimmatini belgilashdagi mohiyatiga yuqori baho berib, «So’z insonning daraja va kamolini, ilm va fazilini o’lchab ko’rsatadurgan tarozisidir. Aql sohiblari kishining dilidagi fikr va niyatini, ilm va quvvatini, qadr va qiymatini so’zlagan so’zidan bo’lurlar»,-deydi. Inson takomili uchun zarur bo’lgan omillardan yana biri-viqordir (viqor- og’irlik, chidam, ulug’vorlik). Avloniy qayd qilishicha, el-ulusdan, kishilardan o’zini holi tutishga yoki yuqori tutishga o’ringan shaxs elning, kishilarning nazaridan tushib, yakkalandi va unitiladi. Kishining kamtar bo’lishi zarurligi ta’kidlanadi: «viqor deb kibr va g’ururdan, manmanlikdan o’z nafsini saqlamoqni aytilur»,-deb yozadi Avloniy. Chunki g’urur, manmanlik, takabburlik kishini xor, xalq orasida bee’tibor qilur. Har qancha ilm va davlat sohibi ham bir pulcha qadr va qiymati bo’lmas. ...Viqorning haqiqiy darajasiga etmak uchun ilm va ma’rifat lozimdur. Avloniy xasislikni juda sodda, aniq ifoda va detallar yordamida o’quvchiga etkazishga o’rinadi.

Ipak qurtining taqdirini ko’z oldingizga keltiring. U pilla ichida o’ralib, hayotini mahv etadi. Qanchalar mashaqqat bilan hosil bo’lgan ipak boshqalarga nasib qiladi. Umrini mol-dunyo hirsi bilan o’tkazgan insonlar taqdiri ham shunday,-deydi adib. «Turkiy guliston yoxud axloq» ning birinchi sahifasidan to so’nggi sahifasigacha Avloniyning insonparvarlik g’oyalari ifodalangan. U hammadan burun xalq manfaatini ko’zlaydi, xalqqa bajonu dil xizmat qilishni o’zining muqaddas burchi deb biladi. Uning nazarida kishilar g’amini emagan, xalqdan uzoq turgan ig’volar, g’iybatchi inson emas. Muallif chaqimchilik, g’iybat, hasad, munofiqlik, yolg’onchilik, ikkiyuzlamachilik haqida to’xtalib, ularning insonlar hayotiga zararini atroflicha ko’rsatib beradi. G’iybatchi va chaqimchi kishilarni Avloniy buzoqboshiga o’xshatadi. Buzoqboshi daraxt ildizini kemirib quritgani kabi chaqimchi va g’iybatchilar ham kishilar o’rtasida mehr-muhabbat daraxtini emiradilar. Donishmandlardan biri aytganidek, «Mol va ashyo o’g’rilaridan ko’ra odamlar orasida do’stlik, ulfat, muhabbatni o’g’irdaydurgan odamlardan saqlanmoq lozimdir». Avloniy g’iybatchilik va uning oqibatini shunday tahlil etadi: «Inson boshqa gunohlarini nafsining lazzati uchun qiladur. Ammo g’iybat sohibi lazzat o’rniga o’z boshiga yoki boshqa bir kishining boshiga bir balo hozirlaydur. Chunki, so’z borib g’iybat qilinmish kishining qulog’iga etar. G’azab qoni harakatga kirar. G’iybatchidan o’ch olmoq fursatini poylar. Shunday qilub, g’iybat soyasida ikki musulmon orasiga zo’r dushmanlik tushar. Oxir o’limgacha borur. Shu tariqa g’iybatdan tug’ilgan adovat cho’zulmoqga oid bo’lub, dushmanlik zo’r ayub, o’z oralaridagi xususiy janjallari ila aziz umrlarini uzdirib, umumiy xalq foydasi uchun ishlanadurgan milliy ishlardan mahrum bo’lmaklari ila barobar aholining orasidan ittifoqning yo’qoluviga sabab bo’lurlar». G’iybatni so’ylamoq xarom bo’lgani kabi eshitmoq ham haromdir. Rasuli Akrom nabiyi muhtaram sallollohu aylayhi vassallam afandimiz: «G’iybatdan saqlaningiz, g’iybat zindondan ham yomonroqdur»,-demishlar.

O’sha kitobida Avloniy har bir kishi o’z vazifasiga sadoqat bilan kirishishi, agar u murabbiy bo’lsa, o’z shogirdlarining ko’ngliga ma’rifat ishqini solishi, xalq o’rtasiga ma’rifat tarqatishi zarurligini ta’kidlaydi. «Hozirgi zamonda maqsadga etmak, o’z millatiga xizmat qilmoq, xalqqa maqbul bo’lmoq uchun ilm va mol lozimdur. Olamdagi hamma millatlarning hol va qudratlari ilm boyliklari ila o’lchanadur. ...Mol topmoqning eng barakatli yo’llari: hunarmandchilik, ziroatchilik, chorvachilik, savdogarchilikdur. Bularning har biriga ham bu zamonamizda bilim lozimdur. Amerikoliklar bir dona bug’doy ekub, yigirma qadoq bug’doy olurlar. Evropaliklar o’zimizdan olgan besh tiyinlik paxtamizni keltirub, o’zimizga yigirma besh tiyinga soturlar. Ammo biz Turkistonliklar, dumda sotib, chandir chaynaymiz. Qaymoq berub, sut oshiymiz, non o’rniga kesak tishlaymiz»,-der Avloniy. Hozirgi zamonga muvofiq kishi bo’lmoq uchun ilm va ma’rifatni egallashimiz kerak degan shiorni o’rtaga tashlaydi. Abdulla Avloniy 1917 yil to’ntarilishidan keyin 1918 yildan boshlab respublikamizda o’qituvchilar uyushmasi, qorovullar, to’nkachilar, konchilar, hunarmandlar va bosmaxona xodimlarining kasaba uyushmalarini tashkil qilib, ularga rahbarlik qiladi. Sobiq eski shahar ishchi-dehqon Sovet Ijroiya Komitetiga rais qilib saylandi. U 1919 yilda Turkiston Markaziy Ijroiya Komiteti a’zoligiga saylandi. Abdulla Avloniy Turkiston Respbulikasi Milliy Komissariyatining ma’sul xodimi sifatida milliy urf-odatlar va yangicha madaniy normalar hamda qonunlarga doir masalalar bilan shug’ullanadi. 1919-1920 yillarda Abdulla Avloniy Afg’onistonning Hirot shahrida Sovet elchixonasida bosh konsul bo’lib ishladi. Xalqimiz o’rtasida birodarlikni mustahkamlash sohasidagi olib borilgan ishlari uchun Afg’oniston shohi Ommonullaxon tomonidan kumush soat bilan taqdirlandi. Bular Abdulla Avloniyning tariximizdagi o’ziga xos o’rni borligini ko’rsatadi. 20-yillarda Avloniy turli ijtimoiy vazifalar bilan birga muallimlik kasbini ham davom ettirdi. Savodsizlikni tugatishda faol qatnashdi. A. Avloniy 1920 yildan boshlab Toshkentda tashkil qilingan «O’lka bilim yurti» da, so’ngra «O’zbek xotin-qizlar

bilim yurti» da mudirlik qildi. U «Xalq maorifi instituti» da, Turkfront harbiy maktabida (harbiy bilim yurti) o’qituvchi bo’lib ishladi. 1924-1929 yillarda O’rta Osiyo Davlat universitetida (SAGU) va boshqa oliy o’quv yurtlarida o’qituvchilik qilish bilan birga ilmiy-tadqiqot ishlari olib bordi. A. Avloniy bu oliy o’quv yurtlarida dealektik va tarixiy materializmdan birinchi marta o’zbek tilida dars bergan edi. A. Avloniy yangi adabiyot dasturi asosida 1933 yilda o’zbek maktablarining VII sinflari uchun «Adabiyot xrestomatiyasi» tuzdi.A.Avloniyning mehnati yuksak taqdirlanib, unga o’zbek madaniyati va adabiyotini yuksaltirishda, xodimlar tayyorlashda, uzoq yillik halol mehnati uchun 1925 yilda «Mehnat qahramoni» unvoni, 1930 yilda mehnatsevarligi, ilmiy ishlari va asarlari uchun «Qizil professor» va «O’zbekiston maorifi zarbdori» unvonlari berildi. A. Avloniy 1934 yilning 25 avgustida Toshkentda vafot etdi. A. Avloniyning pedagogik qarashlari hozirgi kunda ham yangi insonni kamol toptirish yo’lida, kishilarni chinakam tuyg’ular, umuminsoniy ezgu-g’oyalar ruhida, vijdoniylik ruhida tarbiyalash borasida qimmatli tarixiy material sifatida e’tiborni o’ziga jalb qiladi. 3- masala. A. Fitratning ilmiy- pedagogik fikrlari . «O, er yuzida yurgan ne-ne kimsalarni biz tirik sanaymiz, aslida ular o’lik. Er ostida yotgan ne-ne zotlarni o’lik sanaymiz, aslida ular tirik!» Abdulxasan Haraqoniy . Ma’naviyatimizning ilk namoyondalaridan biri Abdurauf Fitrat garchand qatag’on qurboni bo’lub, jismonan oramizda bo’lmasa ham, u hamisha tirik. Qismati og’ir bo’lgan ulug’ siymolar qatori A. Fitrat butun kuch-qudratini xalqqa bag’ishladi. Davlatboshimiz I.A. Karimovning ta’kidlashicha: «Jahonga mashhur bo’lgan Beruniy, Al-Xorazmiy, Ibn Sino, Imom Buxoroiy, At-Termiziy, Ahmad Yassaviy,

Ulug’bek, Navoiy va boshqa ko’pgina allomalar ma’naviyati keng va ayni vaqtda qismati og’ir bo’lgan siymolar» dan biri- A. Fitratdir(I.A.Karimov . «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li».T.,O’zbekiston.1992,72-b) Abdurauf Abdurahim o’g’li Fitrat 1886 yili Buxoro shahrida tug’iladi. «Fitrat» Abduraufning adabiy taxallusi bo’lib, bu so’z tug’ma tabiat, tug’ma iste’dod degan ma’noni anglatadi. Uning otasi o’zbek, onasi tojik bo’lgan. A. Fitratning otasi savdogarchilik bilan shug’ullangan, dindor, o’qimishli shaxs bo’lib, olam kezishni, tijoratni yaxshi ko’rgan. A. Fitrat onasi Mustafbibi nozikta’b, savodli ayol bo’lib, farzandlari ta’lim- tarbiyasi bilan asosan u shug’ullangan. Oilada Abduraufdan tashqari yana ikki farzand ukasi Abdurahmon va singlisi Madbuba bo’lgan. Mustafbibi bolalarining savodli, bilimdon kishilar bo’lib etishishlari uchun harakat qilgan. Abdurauf dastlab eski maktabda so’ngra Buxorodagi Mirarab madrasasida tahsil ko’radi. U arab, fors-tojik, turk adabiyotlarini, falsafani, Sharq xalqlari tarixi va madaniyatini chuqur o’rganadi. XX asr boshlarida butun Sharqda bo’lgani kabi Buxoroda ham ijtimoiy fikr taraqqiyotida jiddiy uyg’onish boshlanib, jadidchilik harakati keng yoyiladi. Buxorodagi jadidchilikning o’ziga xos tomonlari bor edi. F. Xo’jaev Turkiston jadidlari bilan Buxoro jadidlarini farqlamoq kerakligini o’qtirib o’tgan edi. «Bu farq rus Turkistoni bilan yarim mustaqil Buxoroda vujudga kelgan xo’jalik va siyosiy munosabatlar o’rtasidagi farqdan kelib chiqadi». Turkiston jadidlari oshkora ish olib bordilar. Amir istibdodining og’irligi Buxoro jadidlarini maxfiy jamiyat tuzishga majbur qildi. Maxfiy to’garaklar ochib, to’garaklarga nisbatan faolroq ish olib bordi. Dastlab jadidizm faqat ma’rifat tashqatish bilan shug’ullanadi. Ammo Buxoro ijtimoiy hayotining toqat qilib bo’lmas og’ir vaziyati, chor podshosi va amirning ikkiyoqlama zulmi jadidizmni madaniyat tarqatish bilan shug’ullanish yo’lidan siyosiy yo’lga burib yubordi. Buxoroda jadidlar «Yosh buxoroliklar» nomi bilan ish olib bordi.A. Fitrat mana shu harakatning rahbarlaridan biri edi. Yosh buxoroliklar o’z faoliyatlarining

boshlarida birinchi yashirin jamiyat Buxoroda 1908 yilda tuzilgan yangi usuldagi maktablar ochib ularda boy hamda kambag’allarning bolalarini o’qitdilar. Jadidlar Orenburg, Qozon, Ufa, Istambul kabi musulmon madaniyati markazlarining bilim yurtlari orqali kadrlar tayyorlashga alohida e’tibor beradilar. Shu maqsadda 1909 yili 18 iyunda Buxoro yoshlari «Tarbiyayu atrof» nomli xayriya jamiyati tuzadilar. S. Ayniyning yozishicha: «Jamiyatning birinchi maqsadi Istambulga o’quvchilar yubormoq chorasiga kirishmoq edi. Iqboli tahsil uchun Usmonxo’ja Po’latxo’ja o’g’li (1878-1968), uning birodari Atom Xo’ja (1894-1938), Mazkur Mahzum Burxon Mahzum o’g’li, A. Fitrat, Muqumbek Istambulga safar qildilar. A. Fitrat mazkur talabalarning eng iste’dodlisi va eng faoli edi». Shunday qilib, A. Fitrat 1909 yili 25 yoshida «Jamiyati xayriya» ning ko’magida Turkiyaga o’qishga ketadi. Istambuldagi barcha Buxorolik va Turkistonlik o’quvchilar bu jamiyatga a’zo bo’lib, Buxoro ma’rifatparvarlarining bir qismi ham unga sirtdan a’zo bo’lgan edilar. Jadidlar o’z g’oyalarini matbuot orqali targ’ib qilishga intildilar. Ular «Ma’rifat» shirkatlarini tashkil etib, bunda o’zbek va tojik tillarida darsliklar nashr ettirdilar. Tojik tilida «Buxoroyi Sharif» o’zbek tilida «Turon» gazetalarini chiqaradilar, kutubxonalar ochadilar. A. Fitrat ham barcha jadidlar qatori xalqni ilmli qilib, hayotni, jamiyatni yangilashga intiladi. U ham ilmiy va badiiy ijod sohasidagi dastlabki qadamlarini ma’rifat izlash va hammani ma’rifatga da’vat etishdan boshlaydi. A. Fitrat ma’rifatparvar adib sifatida «Munozara» da Buxoro amirligi idorasida muayyan islohat o’zgarish kiritish g’oyani muayyan darajada Buxoro amirligiga nisbatan o’z e’tiroznomasini bayon etadi. U islohat g’oyalardan voz kechmaydi, biroq Buxoro davlatining madaniyati, tabobati, sanoat va hatto er osti boyliklaridan xalq manfaati yo’lida foydalanish, o’lkaning ma’naviy va moddiy boyliklari haqida qayg’uradi. 1913 yil to’rt yillik o’qishdan so’ng A. Fitrat Turkiyadan Buxoroga qaytib keladi. U turkiyadan ilg’or qarashlar bilan qaytgan edi. U endi faqat ma’rifat va

madaniyat tarqatish g’oyasi bilangina yashay olmasdi. Endi uning jadidlar harakatidagi siyosiy jihatdan aralashuvi faollashadi. Bu masalada jadidlar orasida kelishmovchiliklar kelib chiqdi. F. Xo’jaev bu to’g’rida shunday yozgan edi: «Istambul va Orenburgdan qaytib kelgan ko’pgina shogirdlar maqsad va ish usullari masalasida o’zlarining ilgarigi ustozlari, jadidizmning eski arboblari bilan kelisha olmadilar. Jadidlarning madaniyat tarqatishdan iborat tor doiralaridan chiqmay qolgan hayolparastligi ularni endi qanoatlantirmay qo’ygan edi. Ular siyosiy jihatni oldinga surishni siyosiy vazifalarni aniq ta’riflab berishni talab qildilar. Ular soliqlarni kamaytirishni, dehqonlarning og’ir hayotini yaxshilash uchun kurashishni taklif qildilar». A. Fitrat 1916 yili «Oila» nomli falsafiy asarini yozadi. Bu asar fors tilida yozilib S. Ayniyning aytishicha, Mirzo Abdulvohidning harajatlari hisobidan nashr etiladi. Asarda oilaviy hayotning islohatidan bahs yuritilib, adib najot yo’llarini axtaradi va xalqlarning umuminsoniy qardoshlik g’oyasini targ’ib etadi. A. Fitrat Istambuldan qaytganidan keyin ham turk, tatar, ozarbayjon adabiyoti, matbuoti, ijtimoiy tafakkurini chuqur o’rganishda davom etadi, u erdagi ilg’or ziyolilar bilan aloqani yanada mustahkamlaydi. 1916 yili A. Fitrat Orenburgdagi tatarcha «Sho’ro» oynomasi sahifalarida «Johilona taassufga qarshi» maqolasini e’lon qiladi. 1917 yili esa Bakudagi maorifchi do’stlari yordamida o’zining ibtidoiy maktablarining so’nggi sinflari uchun mo’ljallab yozilgan, o’zbek tilidagi «O’quv» nomli kitobini nashr ettiradi. Bu kitob o’sha yillarda Buxorodagina emas, Samarqand, Toshkentda ham M. Behbudiy, Munavvar Qori Abdurashidxonov o’quv kitodlari singari yangi usul maktablari uchun juda nafli tarbiya kitobi bo’lib qolgan edi. A. Fitrat o’zining ma’rifatparvarlik yo’lini keyin ham davom ettirib boradi. U boshqa ma’rifatparvar yozuvchilar: Vasliy, Behbudiy, Siddiqiy, S. Alizoda, Xoji Mo’yin kabi o’zbek va tojik ziyolilari bilan hamkorlikda Samarqandda «Hurriyat»

gazetasida ishlaydi, gazetaga muharrirlik qiladi (1917 yil aprel oyida chiqa boshlagan). A. Fitrat 1922-1923 yillarda Buxoro Xalq Respublikasidan Germaniyaga, Turkiyaga talabalar yuborish, u erdagi ilg’or Evropa ta’lim-tarbiyasi, ilm-fan, texnika sirlarin o’rganish, yangi Buxoro Xalq Respublikasi va Turkistonda maorif va madaniyatni rivojlantiruvchi milliy kadrlar tayyorlash tashabbuskori va tanlovchilaridan biri bo’ldi. Ayni chog’da Buxoro Xalq Respublikasi raisi Fayzullo Xo’jaev ham Turkiston Sho’rolar Respublikasi rahbarlari Turop Rizqulov, Abdulla Rahimbekov, Nazir To’raqulovlar bilan birga Buxoro va Toshkent, Samarqand va Farg’ona, Xo’jand va Xivadan, Sattor Jabbor, Sayidali Xo’ja, Maryam Sultonmurodova, Xayriniso Majidova, Saida Sherahmad qizi Ahmad Shuqriy, Ahmadjon Ibrohimov kabi o’nlab mahalliy millat o’g’il va qizlarini Germaniyaga o’qishga yuboradi. Ularning ahvoli moddiy va ma’naviy tarbiyaviy ishlaridan xabardor bo’lib turadi. Germaniyadagi o’zbek talabalar «Ko’mak» nomli o’zbekcha jurnal chiqarishadi. A. Fitrat «Hind ixtilochilari» sahna asarini Sadriddin Ayniyning «Qiz bola yoki Holida» o’quv kitobini nashr etishadi. Bu asar Buxoro va Turkistondagi milliy zehnlilar orasida keng tarqaladi va sevib o’qiladi. Leningrad Davlat Dorilfununi 1924 yili Fitratga o’zbek va tojik mumtoz adabiyotlari namoyondalari to’g’risidagi tadqiqotlari uchun professorlik unvonini beradi. A. Fitrat «O’zbek adabiyotidan namunalar» kitobida o’nlab mumtoz adabiyotimiz vakillari haqida ma’lumot beradi. 1925 yildan Fitrat turli madaniy oqartuv, maorif va ilmiy tadqiqot institutlarida ishlaydi. O’zbekistonda birinchi tashkil bo’lgan Samarqand Pedakademiyasida, Fanlar komiteti qoshidagi Til va adabiyot institutida, keyinchalik Toshkent Davlat Pedagogika institutlarida Sharq adabiyoti va tili, tarixidan yuksak saviyada dars beradi. Professor A. Fitrat o’sha yillaridayoq dunyoga mashhur bo’lgan olimlar akademik A. Samfeylovich, S. Malov, E.E. Bertelslar bilan hamkorlikda o’zbek, tojik va boshqa millat sharqshunos, adabiyotshunos, turkolog olim, muallimlar tayyorlash ishiga ham yaqindan yordam beradi. Bu sohada A. Fitrat to 1937 yil

qatag’onga uchragunga qadar Yahyo G’ulomov, Ibrohim Mo’minov, Oybek Xodi Zarifov, Izzat Sulton, Xomil Yoqubov, Rahim Hoshimov kabi Markaziy Osiyoning bo’lg’usi taniqli olimlariga bevosita yoki bilvosita murabbiylik qilgan edi. 1934 yil O’zbekiston Fanlar komiteti qoshida tuzilgan mustaqil ilmiy-tadqiqot institutlariga aylangan ilmiy-muassasalarda o’sha davrda taniqli olimlardan Otajon Hoshimov, G’ozi Yunusov va boshqalar bilan birga yosh adabiyotshunos hamda tilshunos olimlarga o’zbek adabiyoti tarixi va fors tilidan dars beradi. Sharq adabiyoti, tili tarixining katta bilimdoni sifatida shuhrat topadi va shogirdlari qalbida o’chmas iz qoldiradi. Nayim Karimov Fitratning ijodiy va ijtimoiy faoliyatini nisbiy ravishda ikki davrga ajratish mumkinligini aytib o’tgan. Faoliyatning birinchi davrini 1908-1918 yillarda yozgan «Rahbari Najod», «Munozara», «Sayyohi hindi bayonoti», «Oila» singari asarlari tashkil etib, bular yosh buxoroliklar harakatining g’oyaviy dasturi bo’lib xizmat qilib kelgan. Bu davrda Fitratning «Sayha»she’rlar to’plami, «Begijon», «Mavludu Sharif», «Asomuslim», «Temur sag’anisi» kabi dramatik asarlari hamda «Siyosiy hollarda Siyosiy hollar», «Turkiston muxtoriyati» kabi publitsistik maqolalari ham yaratiladi. A. Fitrat ana shu dastlabki asarlari bilan o’zi yashab turgan jamiyatning g’oyaviy asoslarini larzaga keltiradi. A. Fitratning dastlabki asarlarida vatanparvarlik mavzusi asosiy o’rinni egallaydi. U vatani bilan fahrlanadi, lekin vatanning holi xarobidan aziyat chekadi. Vatani uchun najot yo’li qidiradi va bu najot yo’lini ma’rifatda deb biladi. Shuning uchun o’z xalqiga madaniyat va ma’rifat berish uchun tinimsiz mehnat qiladi. A. Fitrat o’lkaga chetdan mutaxasislar taklif qilish bilan ish o’nglanmasligini biladi. Buxoroda tibbiy, texnik va suv inshoatlari, maxsus o’quv yurtlari ochish, ularni mahalliy kadrlar bilan ta’minlash masalalarini o’rtaga qo’yadiki, bular hozirgi kunda ham oldimizda turgan dolzarb muammolardir. Shunday qilib, A. Fitrat o’zining dastlabki asarlaridayoq ilg’or fikrli ma’rifatchi sifatida maydonga chiqadi.

A. Fitrat ijodiy va ijtimoiy faoliyatinig ikkinchi davrida 1918-1924 yilliarni o’z ichiga oladi. Bu davrda Fitratning «Uchqun» she’lar to’plami (1921 y.), «Qiyomat» hikoyasi, «O’g’uzxon», «Qon», «CHin sevish», «Hind ixtilochilari», «Abulfayzxon» drama va asarlari hamda bir qancha publitsistik maqolalari maydonga keladi. Yirik olim A. Fitratning o’zbek va sharq adabiyoti tarixi xususida yozgan asarlari 20-30-yillardagi Sharq adabiyotining bilimdonlari E. Bertele, I. Krachovskiy, L. Klimovichlarning asarlari bilan yonma-yon turadi. A. Fitrat hatto ularga ko’rsatmalar bergan. L.I. Klemovichning eslashicha, Fitrat ularga ayrim qo’lyozmalarning matnlarini etkazib bergan. O’sha asarlarning o’rganilish darajasini ko’rsatib, tushuntirgan. Mana shularning hammasi uning hassos shoir, iste’dodli adib, dramaturg, publitsist, chuqur ilmiy-tarixiy tadqiqotlar yozgan adabiyotshunos olim, bir necha darsliklar muallifi, ulkan tarixchi ekanligini ko’rsatib turibdi. Professor X. Yoqubovning hikoya qilishicha, A. Fitratni 1937 yilgacha bo’lgan xurujlaridan do’sti Fayzulla Xo’jaev o’z hikoyasiga olib kelgan. Lekin 1937 yilga kelib Fitrat X. Xo’jaev, Abdulla Qodiriy, Usmon Nosir, Cho’lpon, Elbek kabilar bilan birga qatag’on qurboni bo’ldi. Ular «Xalq dushmani» deb qoralanib, ularga «Panturkizm» tamg’asi bosildi. Fitratga ham shunday ayblar qo’yilib, uning ham ilmiy, ham adabiy ijodidan panturklarcha qarashlar namunalarini axtarishadi. Garcha Fitrat ijodida turkiy xalqlarni Turkiya qo’l ostida birlashtirishga chorlagan da’vatlar bo’lmasa-da, Markaziy Osiyo xalqlari tili, madaniyati va adabiyotining birlashuv sari rivoj topish imkoniyatlari aks etgan qarashlari, Fitratning Istambulga tahsil olganligi va u erda asarlarining bir qismini nashr etganligi qatag’onga uchrashiga sabab bo’ldi. Fitrat «CHig’atoy gurungi» tashkilotining etakchilaridan biri sanalgan. Shu bois ushbu guruh so’nggi yillarga qadar ashaddiy aksilinqilobchi deb baholanib, uning a’zolari ham shunga ko’ra qo’paruvchi, millatchi, dushman odamlar deb hisoblanib kelindi. Xolbuki, «CHig’atoy gurungi» o’sha davrning etuk olimlarini

uyushtirgan bo’lib, o’zbek tili va adabiyotining rivoji uchun qayg’uradigan madaniy-ma’rifiy to’garak edi. A. Fitratning ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari. A. Fitrat zulfisonayn yozuvchi sifatida Abdurahmon Jomiy va Navoiy an’analarini davom ettirib, o’zbek va tojik tillarida birday mukammal asarlar yarata oldi. U tojik tilida yozgan «Sayyohi hindi bayonoti», «Rahbari najot», «Sayha», «Vose qo’zg’aloni», «Amir Olimxonning hukmronlik davri» kabi asarlarida va o’zbek tilida yaratgan «Oila», «Qiyomat», «Begijon», «Munozara», «Oqmozor», «Abulfayzxon» va boshqa maqola hamda asarlarida xalq orasida madaniyat tarqatish va ma’rifatparvarlik g’oyalarini ilgari suradi. Shuning uchun ma’rifatparvar Fitratning barcha asarlarida ta’lim-tarbiya masalalariga alohida e’tibor beriladi. Xususan uning «Sayohi hindi bayonoti» degan asari-«Hindistonda bir farangi ila Buxorolik bir mudarrisning bir necha masalalar ham usuli jadid xususida qilgan munozarasi» dan boshlanadi. Asarda Buxoro amirligidagi o’quv va o’qituv ishlarining ahvoli va bu sohadagi asriy qoloqlik ko’rsatiladi, o’rta va oliy yurtlari tubdan isloh qilishga chaqiriladi. Madrasalarda o’quv muddatining uzoqligi va o’quv usullarining eskirganligi, mudarrislarning nodonligi, dasturlarning hayotdan uzoqligi, savod chiqarish usullarining qiyinligi tanqid qilinadi. Maktabni va o’qitish usullarini tubdan o’zgartirish tadbirlari bayon qilinadi. A. Fitratning «Rahbari najod» asari ham to’la ravishda ta’lim-tarbiya masalalariga bag’ishlanadi. Ayniqsa, asarning uchinchi bobi oila, bola tarbiyasi, axloq-odob mavzulariga bag’ishlangan bo’lib, bu masalalar hozirgi davrda ham katta ma’rifiy ahamiyatga egadir. Fitrat ota-onaning vazifasi o’z bolalarini etuk kishilar qilib tarbiyalashlari zarurligini, bunda ayniqsa, uch tarbiyaga: 1. Jismoniy tarbiya-salomatlik. 2. Aqliy tarbiya-sog’lom fikrlilik. 3. Axloqiy tarbiya-axloqiy sano, ya’ni axloqiy poklikka e’tibor berish kerakligini ta’kidlaydi.

Asarning «Bola tarbiyasi» masalalari bobida quyidagilar ko’rsatib o’tiladi. Adabiyotlar: 1. Barkamol avlod orzusi. Sh.Karimov taxriri ostida. Toshkent, «O’zbekiston», 1999. 2. Zunnunov A.Pedagogika nazariyasi. Toshkent. «O’qituvchi». 2003 . 3. K. Hoshimov, M. Inomova. Pedagogika tarixi. Toshkent. 2006 yil. 4. B. Qosimov. Ma’rifat darg’alari. Toshkent. 1988 yil. 5. A. Boboxonov, M. Maxsumov, A. Avloniy pedagogika faoliyati. 6. Maxmudxo’ja Behbudiy. Tanlangan asarlar. Toshkent. 1999 yil. 7. A.Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq. Toshkent. 1993 yil. 8.Pedagogika tarixidan xrestomatiya.Tuzuvchi-muallif.– O.Hasanboeva.T.”O’qituvchi”. 1993.

O'xshashlar

Pedagogik takt va pedagogik odob

Pedagogik ijodkorlik va pedagogik refleksiya

Pedagogik takt va pedagogik odob

Pedagogik faoliyat va pedagogik mahorat

Pedagogik eksperiment