Ўқитувчининг коммуникатив қобилияти - Pedagogika - Referatlar

Ўқитувчининг коммуникатив қобилияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97 KB

Ko'chirib olish

Ўқитувчининг коммуникатив қобилияти. Режа: 1. Муомала — ахборот жараёнидир 2. Мулоқот орқали таъсир этиш. Мулоқотга киришиш. 3.Ўқитувчи муомала субъекти сифатида.

Таянч тушунчалар : муамола, бошқариш воситаси, педагог муомала воситаси,муносабат, коммуниактив, перцептив, интерактив , нутқ. 1. Муомала — ахборот жараёнидир. Ахборот икки йуналишда: бошқариш субъектидан (педагогдан) бошқариш объектига (Ўқувчиларга) боради ва аксинча — объектдан субъектга боради. Педагог бевосита шахслараро муомаладан ўз тарбияланувчилари, ўз тарбияланувчиларига ҳам мақсадга қаратилган ахборотни, ҳам унинг ўқувчиларга мурожатида тагмаъно тарзида ботиниб кириб борадиган ахборотни маълум қилади. Педагог муомала воситаси орқали қандай ахборот олишини қараб чиқар эканмиз, ўқувчининг шахси ҳақидаги ахборотнинг муҳимлигини алоҳида таъкидлаб ўтиш керак. Бевосита муомала шахсни ғоят хилма-хил шароитларда ва кўринишларда ўрганишга имкон беради. У фақат шахснинг ҳулқ-атворида намоён бўладиган ёрқин ва энг таъсирчан ташқи белгиларнигина қайд этиш имконини бериб қолмайди. Педагог ўқувчилар билан муомала қилар экан, жуда майда деталларни ҳам англаб олишга қодир бўлади, бу деталлар сиртдан қараганда унчалик аҳамиятли бўлмай, шахсда содир бўлаётган, уни тушуниш учун жуда муҳим бўлган зарур ички жараёнлар кўринишларининг аломатлари бўлиши ҳам мумкин. Бу хол шахсни чуқур тушуниш имконини бериб, ташқи қатлам остида бошқа усуллар билан аниқлаб бўлмайдиган нарсаларни топиш имконини беради. Болалар билан бевосита муомала педагогка жамоадаги ёки айрим Ўқувчилардаги бирон-бир воқеани ривожланиш жараёнида ўрганиш зарур бўлганда, рўй бераётган ҳодисалар ва жараёнларнинг сабаб-оқибат алоқаларини пайқаб олишда, уларнинг тўзилиши, пайдо бўлиши ва ривожланишини кўзатиш, бундан ташқари, бу ҳодисалар ва жараёнларнинг янада ривожланиши тўғрилигини маълум даражада олдиндан айтиб бериш ке рак бўлганда ҳам зарурдир. Бироқ, муомала усулларида «ахборот шовқини» анча кўп бўлиб, у

кўп ёки оз даражада ахборот ташувчи бўлиши мумкин. Бу хол биринчи навбатда педагог билан ўқувчилар ўртасида қарор топган муносабатларга боғлиқ бўлади. Лекин педагогнинг шахси ҳам катта роль уйнайди. Айни бир хил ҳодисанинг турли кишилар томонидан зуҳур қилинишидаги фарқ унинг шахс ўтмишидаги тажрибасига боғлиқлиги билан изоҳланади, бу тажрибанинг уч жиҳати бор : умуман ҳаётий тажриба, педагогик фаолият тажрибаси ва муайян жамоа билан, муайян ўқувчилар билан муомалада бўлиш тажрибаси. Педагогнинг бошқа кишилар билан муомалада бўлиш таж рибаси, бу тажрибанинг бойлиги ва мунтазамлик даражаси, педагогнинг ўзи шахс сифатида қай даражада шаклланганлиги, унинг воқеликни қай даражада идрок этишга ва олинган ахборотга баҳо беришга қодирлигини аниқлаб беради. Иккинчи томондан, педагоглик фаолият кишини ўзи дуч келадиган ҳодисаларни таҳлил этиш ва умумлаштириш тажрибаси билан бойитади. Бу эса унинг ўз шериклари аҳволини фаҳмлаб, билиб олиш ва улар ҳақида ҳУкм юритиш қобилиятини оширади. Ниҳоят, педагогнинг ўқувчилар билан кундалик муомаласи шунга олиб келадики, у ўқувчиларнинг хатти-ҳаракатларидаги чуқур маъно ва ҳақиқий сабабни турли вазиятларда пайқаб олади, бунинг учун намуна сифатида у ўзи тез-тез қайд қилган далиллардан ва ўқувчиларнинг ҳулқ-атвор усулларидан фойдаланади. Бу нарса педагоглик фаолиятида айниқса сезилиб туради. Бу қонуний бир холдир, чунки «биз кундалик ҳаётда одамлар билан муомалада бўлар эканмиз, уларнинг ҳулқ-атворини билиб оламиз, чунки биз уни г ў ё ук игандай бўламиз, яъни ҳулқ-атворнинг ташқи кўринишлари аҳамиятини тушуниб оламиз ва шу тариқа контекстда ҳосил бўлган, ўз ининг ички психологик режасига эга бўлган текстнинг маъносини очиб берамиз». Бу «Укиш» йўл-йўлакай бўлади, чунки атрофдагилар билан муомала

жараёнида бизда уларнинг ҳулқига доир маълум даражада автоматик тарзда мавжуд бўлган психо логик тагмаъно ҳосил бўлади. Ўқитувчининг ўқув чилар билан муомаласи тарбияни бошқариш воситаси сифатида қаралиб, бирлаштирувчи, ўр нини т ў лдирувчи вазифасини ҳам бажаради. Шу муносабат билан тарбия дискрет (ўзлУкли) жараён эканлигини назарда тутиш керак. Болалар кирадиган турли жамоалар, унга нисбатан тарбиявий вазифани бажарувчи катта ёшдаги кишилар, унга таъсир қилувчи теварак атрофдаги воқеликнинг кўпдан-кўп омиллари бир-бири билан етарли даражада аниқ ва пухта ишлаб чиқилган алоқа тизимига эга эмас. Ҳар бир ўқув чига ҳар хил таъсирлар оқими етиб боради, улар бир-бирлари билан унчалик мос келмаслиги ва маълум даражада бири иккинчисига зид келиши мумкин. Бундай шароитларда педагогнинг ўқув чилар билан муомаласи тарбия - ни бошқариш воситаси сифатида шу нарсада намоён бўладики, у маълум даражада бу таъсирни бирлаштиради, уларнинг занжиридаги етишмовчи ҳалқларнинг ўр нини т ў лдиради, бу таъсирнинг зиддиятли таркибий қисмларига тўзатиш киритади. Шубҳасиз, муомала чекланган тарзда бўлади. Лекин педагогнинг ўз тарбияланувчиларига кўрсатиладиган турли-туман таъсирларнинг хусусиятидан хабардорлиги, унинг ана шу таъсирни бирлаштириш, ўр нини т ў лдириш ва унга тўзатиш киритишга интилиши, унинг шахсий сифатлари, ўқув чиларга муносабати ва педагогик маҳоратига қараб, бошқариш во ситаси бўлган муомаланинг самарадорлиги кўп ёки оз даражада бўлиши мумкин. Бошқариш воситаси бўлган муомала вазифасини амалга ошириш жамоадаги фаолият муомала, муносабатлар тизими доирасида содир бўлади. Бунга сабаб шУки, муомала педагогларнинг ўқув чилар фаолиятини ташкил этиши жараёнида ҳам ва улар билан бевосита муомала қилишда ҳам амалга оширилади. Бошқариш воситаси бўлган муомала фаолиятдан олдин бўлади, педагоглар бу фаолиятга ўқув чиларни жалб қиладилар. Бундай холда муомала орқали ўқув чиларнинг фаолиятини ташкил этиш юзасидан муайян йўл-йуриқ,

берилади ва уни амалга ошириш жараёнида муносабат нормалари киритилади. Бошқариш воситаси бўлган муо мала ўқув чиларнинг фаолиятига ҳамроҳлик қилади. У орқали педагог фаолиятини ташкил этиш ва амалга ошириш усулларига тўзатишлар киритади, айрим ўқув чиларнинг, умуман жамоанинг куч-ғайратини, фаолият иштирокчилари ўр тасида вужудга келадиган муносабатларини мувоффиқлаштиради. Ниҳоят, бошқариш воситаси бўлган муомала фаолиятдан кейин боради. Бу фаолиятга якун ясаш, уни амалга ошириш, унда айрим ўқув чиларнинг иштирок этиши, фаолият жараёнидаги муносабатларни тартибга солувчи нормаларни таҳлил қилиш, қўшимча нормаларни ишлаб чиқиш тарзида содир бўлади. Шуни таъкидлаш керакки, муомаланинг юқорида кўрсатиб ўт илган барча вазифаларини қулай тарзда амалга ошириш уни педагогик муомала, таълим- тарбия жараёнида амалга ошириладиган муомаланинг юқори даражаси деб таърифлаш имконини беради. Ҳозирги замон ўқитувчи си худди шундай даражага эришмоғи лозим 2.Мулоқот орқали таъсир этиш. Мулоқотга киришиш. Ўқитувчининг ўқувчилар билан муомаласи жараёнида муносабатнинг икки хил хиссий (эмоционал) ҳолати вужудга келиши мумкин. Педагогнинг ижодий хиссиётлари асосида ўзаро ҳамкорликни ташкил эта олиш қобилияти ҳақиқий самара беради. Тажрибалар шуни кўрсатадики, педагогик жараённинг борлиги ўқитувчига муносабатни ижодий ҳиссиётлар асосида ташкил этишга, болалар билан психологик мулоқот ўрнатишга имкон беради. ўқитувчи ўқувчиларга бирон-бир нарсани ўргата олиши учун улар билан муносабатга киришиши шарт. Муносабат одамлар ўртасидаги биргаликдаги фаолият эҳтиёжларидан келиб чиқадиган боғланишлар ривожланишнинг кўп қиррали жараёнидир. Муносабат биргаликда фаолият кўрсатувчилар ўртасида ахборот айрибошлашни ўз ичига олади. Бундай ахборот айрибошланиши

муносбатнинг коммуникативчи жиҳати сифатида таърифланиши мумкин. Муносабатнинг иккинчи жиҳати муносабатга киришувчиларнинг ўзаро биргаликдаги ҳаракати нутқ жараёнида фақат сўзлар билан эмас, балки ҳаракатлар, хатти- ҳаракатлар билан ҳам айрибошлашдан иборат. Муносабатнинг учинчи жиҳати муносабатга киришувчиларнинг бир- бирларини идрок эта олишларини тақозо қилишдир. Шундай қилиб, ягона муносабат жараёнига шартли равишда учта жиҳатни коммуниактив (ахборот ўзатиш ), интерактив (ўзаро биргаликдаги ҳаракат) ва перцептив (ўзаро биргаликда идрок этиш) жиҳатларни алоҳида кўрсатиш мумкин. Киши биргаликда фаолият кўрсатаёттанда заруриятга кўра бошқа одамлар билан бирлашиши, улар билан муомалага кириши, яъни алоқа ўрнатиши, ўзаро ҳамжиҳатлиликка эришиши, керакли ахборот олиши ва жавоб тариқасида ахборот бериши лозим. Муносабатнинг ўзаро биргаликда ҳаракат қилиш ва фаолият кўрсатиш жараёнида одамларни бирлаштирадиган умумий нарса (аввало) ишлаб чиқариш тарзида тушунилиши ана шу умумий нарса аввало муносабат воситаси сифатидаги тилдан иборат эканлигини билдиради. Турли хил тилларда сўзлашадиган кишилар бир-бирлари билан муросага кела олмайдилар. Бу эса биргаликдаги ҳаракатнинг амалга оширилишини амри маҳол қилиб қўяди. қўлланиладиган белгилар (сўзлар, имо-ишоралар ва ҳ.к.) замирида моҳият муносабатда иштирок этаётган шахсларга таниш бўлган тақдирдагина ахборот айрибошлаш мумкин бўлади. Moҳият- белгини теварак атрофдаги воқеликни билишни ифода этадиган қисм жуда мазмунга эгадир. Қурол одамларнинг меҳнат фаолиятини ифодалагани сингари белгилар ҳам уларнинг билиш фаолияти ва муносабатини намоён қилади. Сўзлар, белгилар системаси ҳаёт кечириш, ижтимоий тарихий тажрибани ўзлаштириш ва ўзатиш воситаси сифатидаги тилни таркиб

топтиради. Қадимда қўлларида бирон меҳнат қуролини ушлаб, кўзлари эса ушбу нарсаларга қараб турган вақтда бир-бирлари билан муносабатга киришиш учун аниқ товушлардан фойдаланиш кишиларга айниқса мойиллик туғдирган. Муносабатга киришадиган одамлар ўртасидаги масофа анчагина олис бўлган кезларда ҳам, худди шунингдек қоронғиликда, туман тушганда, чакалакзорда уй - фикрини товушлар воситасида етказиш қўлай бўлган. Тил ёрдамида муносбатга киришиш туфайли борлиқнинг алоҳида бир кишининг миясидаги инъикоси бошқа одамларнинг ҳимоясида акс этаётгани билан доимий равишда тўлдирилиб туради. ўй-фикрларни айрбошлаш, ахборот бериш рўй беради. Сўзлар муайян бир моҳиятга эга, яъни ашёвий оламга аллақандай тарзда тегишли бўлади. ўқитувчи у ёки бу сўзни ишланганда унинг ўзи ҳам, унинг тингловчилари ҳам ёлғиз уша битта ҳодисани назарда тутишади ва уларга англашилмовчилик юз бермайди. Моҳиятлар системаси кишининг бутун ҳаёти давомида ривожланиб ва бойиб боради. Уни шакллантириш ўрта таълимнинг ҳам, олий таълимнинг ҳам марказий бўғини ҳисобланади. Нутқ бу оғзаки коммуникация , яъни тил ёрдамида муносабат қилиш жараёни демакдир. Ижтимоий тажрибада бирон бир моҳиятни англатадиган сўзлар оғзаки коммуникация воситаси ҳисобланади. Сўзлар эшиттириб ё овоз чиқармасдан айтилиши, ёзиб қўйилиши ёки кар-сақов кишиларга бирон бир моҳиятга эга бўлган имо-ишоралар билан алмашиниши мумкин. Одамлар ўртасидаги муносабатни телеграф орқали ахборот беришга ухшатиш мумкин эмас. Одамлар муносабатига алоқа боғловчиларнинг ҳиc- ҳаяжони ҳам қонуний равишда жалб этилган. У коммуникациянинг мазмунини ҳисобланиши назарга ҳам, муносабатга ҳам, киришганларга нисбатан ҳам муаян тарзда тааллуқли бўлиб нутқий фикр мулоҳазалар билан қўшилган ҳолда юзага чиқадиган бу ҳис- ҳаяжонли муносабатда ахборот айрибошлашнинг алоҳида нутқсиз жиҳати ўзгача нутқсиз коммуникация таркиб топади.

Нутқсиз коммуникация воситаларга қўл, бармоқ ва юз ҳаракатлари, имо- ишора, оҳанг, паўза, турқ-тароват, кулгу, кўз ёши қилиш ва шу кабилар киради. Бўлар оғзаки коммуникация воситалари сўзларни тўлдирувчи ва кучайтирувчи, баъзан эса урнини босувчи белгилар системасини ҳосил қилади. ўртоғининг бошига тушган кулфатдан хабар топиб унга ҳамдардлик билдираётган суҳбатдош нутқсиз коммуникация белгиларини ишлатади: юзларини ғамгин тутади, паст оҳангда, қўлларини юзига ё пешонасига қўйган ва бошини чайқаган ҳолда чуқур хурсиниб гапиради ва ҳ.к. Нутқсиз коммуникация амалга ошириш учун турли хил ёш группаларга турлича воситалар танланади. Масалан, ёш болалар йиғидан кўпинча катта ёшдагиларга таъсир қилиш ва уларга ўз истаклари ҳамда кайфиятини етказиш воситаси сифатида фойдаланадилар. Нутқсиз коммуникацияда қўлланиладиган воситаларнинг ахборотни сўз билан етказиш мақсадларига ва мазмунига мувофиқлиги муносабат маданиятининг таркибий қисмларидан ҳисобланади. Педагог битта сўзнинг ўзини ўқувчига гoҳo буйруқ, гoҳo илтимос, гoҳo насиҳат ва ҳакозо маъно бахш этган хилда турли оҳангда талаффўз эта билиши керак. Нутқсиз коммуникация имо- ишора, пантомимика, нутқнинг оҳангидаги ранг баранглик ҳам ривожлана боради. Коммуникация жараёнида тескари алоқалар шаклланади, яъни бола ҳам суҳбатининг юзларидаги ифодани укишга унинг оҳангида маъқуллаш ёки маъқулламаслик аломатини пайқашга катта ёшдаги кишининг сўзларига илова бўладиган ва кучайтирадиган қўл-бармоқлари ва юз-ҳаракатининг маъносини тушунишга ўрганади . 3.Ўқитувчи муомала субъекти сифатида. Ўқитувчининг болалар билан муомаласи муваффақкиятли бўлиши кўп жиҳатдан унда педагогик қобилиятнинг мавжудлигига ва педагоглик назокати (одоби)ни эгаллаганига боғлиқ бўлади.

Психологияда педагогик қобилиятлар деганда инсоннинг муайян психологик хусусиятларини тушуниш қабўл қилинган. Бу хусусиятлар унинг ўқитувчи вазифасида болаларни ўқитиш ва болаларга таълим беришда юксак натижаларни қўлга киритишининг шарти ҳисобланади. Маълумки, шахснинг у ёки бу қобилиятларини ҳосил қилувчи хислатлар ва хусусиятлар орасида бир хиллари етакчи роль ў йнаса, бошқалари ёрдамчи роль ў йнайди. Педагогик фаолиятда шахснинг ўз аро фикр алмашув билан боғлиқ хусусиятлари етакчи роль ў йнайди. Биринчи таркибий қисм- перцептив, яъни идрок қилиш соҳасига тааллуқли бўлган хусусиятлар (улардан энг муҳимроғи кўзатувчанликдир) етакчи роль уйнайди, ўқитувчи га ўқув чининг психологиясини, унинг психик ҳолатини ў хшаш тарзда идрок этиш, муайян холда умуман синф коллективининг аҳволига ва хусусан мазкур педагогик вазиятдаги аҳволига тўғри баҳо бериш имконини бера ди. Ўқитувчи шахсининг ўзаро фикр алмашув билан боғлиқ хусусиятлари Иккинчи таркибий қисми - эмпатияга , яъни ўқув чиларнинг психик ҳолатини тушунишга ва уларга ачинишга тайёргарликни ҳисоблаш мумкин. Бунинг зарур шарти болаларга бўлган муҳаббатдир. Учинчи таркибия қисм - ўқитувчи шахсининг ўз аро фикр алмашув билан боғлиқ хусусиятларининг учинчи таркибий қисми деб ижтимоий ўз аро ҳаракатга бўлган юксак ривожланган эҳтиёжни ҳисоблаш мумкин, у билимларни бошқаларга беришга, болалар билан муомала қилишга интилишда, болалар жамоасини ташкил этиш истагида намоён бўлади. Тўртинчи таркибий - т ашкил этиш қобилияти ҳам педагогик қобилиятнинг таркибий қисмидир. У барча ўқув чиларнинг ҳар хил фаолият турларига жалб қилинишида, жамоанинг ҳар бир ўқув чига таъсир кўрсатиш қуролига айланишида, ҳар бир ўқув чига фаол вазиятни таъминлаб беришда намоён бўлади. Ўқитувчида ижтимоий ўз аро ҳаракатга бўлган эҳтиёжни муваффақиятли амалга оширишнинг шарти бўлиб, унда мавжуд бўлган педагогик назокат майдонга чиқади.

Энди педагогик қобилиятлар стрУктурасига кирадиган ёрдамчи хислатлар ва хусусиятлардан айримларини қараб чиқамиз. Бу аввало, ақл- идрокнинг муайян хислатлари: хозиржавоблик, танқид к ўз билан қараш, собитқадамлик ва бошқа бир қатор хислатлардир. Ўқитувчининг нутқи, нотиқлик қобилиятининг мавжудлиги, сўз бойлиги ва ҳоказолар ҳам муҳим роль уйнайди. Табиатида бир қадар артистлик хусусиятига эга бўлиш (хаёл, фантазия ишлата билиш) ҳам ўқув чилар билан муомалада муваффақиятга эришишда муайян роль уйнайди. Педагогик қобилиятлар фақат педагогик фаолият самарали бўлишининг шартигина эмас, балки кўп жиҳатдан ўқитувчи нинг муваффақиятли ишлашининг натижаси ҳамдир. Шу муносабат билан ўқитувчи нинг ўз ида педагогик қобилиятларнинг аниқ мақсадни к ўз лаб таркиб топиши ва ривожланиши катта роль ў йнайди. Тажриба ва махсус тадқиқотлар бунинг батамом хақиқий нарса эканлигини кўрсатмокда. Масалан, шахс перцептив хусусиятларининг энг муҳим элементи бўлган кўзатувчанлик ўқитувчи нинг педагогик тажриба ҳосил қилиш жараёнида ҳам, унинг махсус куч-ғайрати натижасида ҳам ривожланади, такомиллашади. Ўқитувчи ўз ининг социал- психологик кўзатувчанлигини, яъни ўқув чиларда турли характер хусусиятлари ва майлларни пайқаб олиш қобилиятинигина эмас, шу билан бирга уларнинг пайдо бўлиш сабабларини билиб олиш, уларга бу сабабларнинг пайдо бўлиш вазиятига мувофиқ баҳо бериш маҳоратини ва ҳоказоларни ривожлантиришга қодирдир. Ўқитувчининг муҳим ижтимоий йўл-йуриқларидан бири дилкашликдир. Анъанавий дилкашлик ёки одамларга аралашмаслик шахснинг Ўзига хос хусусиятлари деб қаралади, бу бутунлай қонуний холдир. Лекин бундай ёндашув бир томонламадир. У дилкашлик, одамларга аралашмаслик шахснинг Ўзига хос хусусиятларигина бўлиб қолмай, шу билан бирга одамнинг у ёки бу вазиятдаги муайян ҳулқ-атвори ҳамдир, яъни ижтимоий йўл-йуриғидир.

Шахснинг хусусияти бўлган дилкашликни атрофдагилар билан барқарор, кучли ривожланган алокаларга интилиш сифатида таърифлаш мумкин, бу интилиш одамлар билан тез алоқа Ўрнатиш билан бирга қўшиб олиб борилади. Дилкашлик ва одамларга аралашмасликни шахс хусусиятлари сифатида қараб чиқиш экстра ва интроверсия тушунчалари билан боғлиқ равишда самарали бўлади. Экстраверт шахсларга умумий фаоллик, осойишталик, таъсирларга мойиллик хосдир. Интровертлар ички оламга берилган, одамларга аралашмайдиган, ўз - ў зини назорат қилишга, рефлексияга, ички ҳавотирликка мойил бўладилар. Албатта, ў та интровертлар билан экстравертлар фавқулодда ҳодиса бўлиб, индивидлар бу икки четки нуқталар Ўртасидаги оралиқда жойлашадилар. Дилкашлик кўпроқ экстраверт типларга, одамларга аралашмаслик эса интроверт типларга хосдир. Ўқувчилар билан муносабатлар соҳасидаги энг муҳим социал йўл- йЎриқларнинг айримлари ана шулардан иборатдир. Ўқитувчида уларнинг мавжудлиги унинг педагогик назоратга риоя қилишининг замини ва шарти ҳисобланади. Турли ёшдаги Ўқувчиларнинг муомаласига таъсир кўрсатиш субъекти бўлган Ўқитувчи тутган йўлнинг умумлаштирилган тавсифини қуйидагича тасаввур қилиш мумкин. Қуйи синфларда Ўқитувчи ташкилотчи бўлиб майдонга чиқади. В.Далнинг луғатига қараганда—тўзувчи, таъсис этувчи (ташкил этиш—йўлга қЎйиш, белгилаш, тартибга келтириш, тўзиш, ҳосил қилиш, қатъий асослаш, деган сўздан) маънони билдиради. Педагогнинг кичик ёшдаги Ўқувчилар ҳаётига таъсир кўрсатишининг асосий мазмуни уни ташкил этиш зарурати билан белгиланади. Кичик ёшдаги ўқув чилар коллективларида талабчан ва қувноқ тарбиячи бўла оладиган, болаларнинг фаол ижодкорлик билан т ў ла ҳаётини ташкил этиб, улар орасида ўз аро ҳайрихоҳлик, ғамҳ ўр лик вазиятини, завқли вазиятни вужудга келтира оладиган тарбиячилар катта обр ў -эътибор қозонадилар. Болалар катта ёшдаги бундай кишиларни ўз д ў стлари деб қабўл қилишга

мойилдирлар. Бундай муносабат энг яхши муносабатдир, чунки у катта ёшдаги кишига ж ў шқин қулайлик бағишлайди, унинг кўпгина ташкилий вазифаларни ҳал этишини осонлаштиради, тарбия вазифаларини ардоқлик билан самарали ҳал этишига ёрдам беради. Ўсмирлар ук ийдиган синфларда ўқитувчи нинг ҳолати раҳбар деган сўз билан ифодаланиши мумкин . В.Даль бу сўзни қуйидагича, яъни кўрсатувчи, мураббий, ишбоши, бошловчи деб таърифлайди . Педагогларнинг ў смирларга таъсир кўрсатишининг асосий мазмуни уларнинг фаолиятига раҳбарлик қилиш зарурати билан бел гиланади, бу фаолият ўз - ўз ини ташкил қилишнинг кўпроқ улушини ўз ига қамраб олади, бу эса ўқитувчи нинг таълим-тарбия жараёнининг раҳбари сифатида ўқув чиларга қўядиган талаблари мазмунини белгилаб беради. Ўсмирлар педагогик талабларни онгли ва сидқидилдан бажаришлари учун талаб мавзуига нисбатан ўқитувчи ва ўқув чининг бир хил йўл тутиши зарурдир, у билиш нуқтаи назаридан қизиқарли бўлиши ёки амалий жиҳатдан фойдали бўлиши зарур, ёҳуд ҳиссиётларни енгиллаштириш ва ҳоказолар учун керак, бошқача сўзлар билан айтганда, коллектив фаолият жараёнини қулайлаштириш учун зарурдир, акс ҳолда талаб самарасиз бўлиб қолади. Катта ёшдаги ў смирларга нисбатан ўқитувчи ҳомий ёки тарбиячи ҳолатида туради, бу сўзлар В. Даль луғатида «ҳомийлик қилувчи, ғамх ўр , серҳаракат, сифатида таърифланади. Ўқувчилар билан муомала қилиш педагогнинг ўз тарбияланувчилари билан мулоқот олиб бориш маҳоратини тақозо этади. Бунинг учун эса у гапиришни билиши лозим. Гапиришни, мулоқот олиб боришни доимо Ўрганиб бориш керак. Бу Ўринда икки савол туғилади: «нимани ўрган иш керак?» ва « қандай ўрган иш керак?» Педагог жамоа билан, болалар гуруҳлари айрим ўқув чилар билан гаплаша олиши керак. У дарсни самарали олиб бориш учун гапиришни билиши, суҳбат, лек ция, ҳикоя қилиш каби усуллардан фойдаланиши, умуман бутун таълим-

тарбия жараёнида ўқув чилар билан ҳамкорликни йўлга қўя олиши лозим. Ўқувчилар билан гаплаша олиш (ҳар қандай шаклда) муайян қоидаларни билишни ва бу қоидаларни амалга оширишнинг муайян усулларини эгаллашни назарда тутади. Уларни қараб чиқамиз. Ўқувчилар жамоаси билан муомала кўпинча суҳбат, лекция, ахборот ва ҳоказолар шаклида бўлади. хў ш, бу муомала самарали бўлиши учун нималар зарур? Биринчи навбатда суҳбатни қандай бошлаш,қандай қилиб дарҳол Ўқитувчинииг гапларига болаларнинг диққатини тортиш, уларни қизиқтириш мумкинлиги ҳақида гапириб ўта миз. Бунинг учун бир неча усуллар бор. Гапни масаланинг қ ў йилишидан бошлаш мумкин, бу масалада бўлажак суҳбатнинг маъноси мужассамлашган бўлади. Мавзуга диққатни тортишга уриниб кўриш ҳам мумкин, бунда гапни эркин, қизиқарли фактни маълум қилишдан бошласа бўлади, кейин уни тушунтириш ва таҳлил қилиш эса муомаланинг мазмунини ташкил этади. Тегишли мақола ёки цитата келтириш ҳам муваффақиятли бўлиб чиқиши мумкин. Бундан ташкари, дар ҳол болаларга бўлажак суҳбат уларнинг қизиқишлари билан (жамоанинг ёши, хусусиятлари асосида) борлиқ эканлигини айтиб ўт са ҳам бўлади. Мана суҳбатга болаларнинг диққати жалб қилинди, ҳам дейлик, энди унинг мавзусини анча қисқа, лекин етарли даражада аниқ қилиб очиб бериш вазифаси туради. Буни қандай амалга ошириш мумкин? Масалан, суҳбатни тўзишнинг бундай варианти бўлиши мумкин. Дастлаб педагог ўқув чилар онги ва ҳиссиётига етказмоқчи бўлган асосий фикр қисқача баён этилади. С ў нгра у очиб берилади, бунинг учун фактлар, мисоллар ва иллюстрациялар системаси баён қилинади. Бунда эркин таққослашлар, кутилмаган ў хшатишлардан фойдаланиш жуда фойдали бўлади. Шундан кейин хулоса чиқариш, яъни суҳбатнинг асосий фикрини бошқача сўзлар билан такрорлаш мумкин. Муомала мақсадини бу хилда таърифлаш ўқув чилар муомаласининг

асосий икки тури : роллараро ва шахслараро муомаланинг нисбий мустақиллиги шароитида унинг диалектик бирлигини кўрсатиб беради. Роллараро (амалий) муомала ташкилий фаолиятнинг ҳар хил турлари жараёнида амалга оширилади. Фаолият қатнашчиларининг унинг мақсадига, бир-бирига муносабати характерига қараб улар ўр тасида шериклик ёки ўр тоқлик муомаласи вужудга келади. ўр тоқлик муомаласи фақат фаолият қатнашчиларининг ўз лари эмас, балки ходимларининг фаолият мақсадига эришишдаги ўз аро ёрдами, ҳайрихоҳлиги ва манфаатдорлигини назарда тутади. Шахслараро (эркин) муомала ташкилий фаолиятдан ташқари амалга оширилади. Муомала қилувчиларнинг ҳиссий к ў нгил боғлашувига қараб танишув, ошна-оғайнигарчилик, д ў стликни фарқлаш мумкин. Ўқувчилар муомаласининг мазмун томони улар фаолиятининг бутун хилма-хиллиги билан белгиланади. Ҳар бир ёшдаги ўқув чилар учун муомаланинг ўз ига хос ҳиссий-маънавий ғояси хосдир. Муомаланинг асосий ғоясидаги фарқ шунда намоён бўладики, у ҳар бир ёш босқичида ўқув чи шахсининг шаклланиши ва ривожланиши хусусиятини белгилаб берадиган етакчи ижтимоий муносабатларни асосий муносабатлар сифатида Ўз ичига олади. Умуман олганда, ўқув чилар муомаласининг мазмуни ўз ига турмушнинг буюмлар соҳасини, ҳаётнинг воқеий қатламини, ғоявий-аҳлоқий муаммолари ва ҳиссий-аҳлоқий соҳасини қамраб олади. Ёшга қараб ҳар бир қатламнинг аниқ мазмуни ва уларнинг ўз аро нисбати турличадир. Ҳар бир ёш босқичидаги муомаланинг асосий ғояси ўқув чилар муомаласининг асосий мазмунини акс эттириб, муомала мазмунининг у ёки бу томони устун бўлишини белгилаб беради ва асосан унинг хилма-хил бўлишини чекламай, ўқув чилар учун ички субъектив жиҳатдан аҳамиятли бўлган режани ташкил этади. Муомаланинг асосий ғояси ва мазмуни билан боғлиқ равишда муомала даражаларини қараб чиқиш мақсадга мувофиқдир, улар ўқув чилар муомаласи

объектив мазмунининг чуқурлигини акс эттиради. Муомаланинг т ўр тта даражасини ажратиб кўрсатиш мумкин: фактик, ахборот, мунозаравий ва ошкоравий. Муомаланинг фактик даражаси — бу суҳбатни қўллаб-қувватлаш учун нутқ айирбошлашдир, бунинг натижасида суҳбатдош билан алоқа ўр натиш мумкин бўлади. У индивид ( ўқув чи)нинг атрофдагилар билан муносабатда ўз ини қулай ҳис қилишини қўллаб-қувватлашдан иборат муҳим вазифани бажаради. Муомаланинг ахборот даражаси ўқув чилар ўр таси да ҳам роллараро, ҳам шахслараро муомалада рўй берадиган ғоят турли-туман хоссага эга бўлган ахборот би лан доимо алмашиниб туришдир. Бунда болаларнинг ақлий қизиқишлари доирасига жуда хилма-хил ахборотлар жалб қилинадики, уларни болалар таълим-тарбия жараёнида, ўқитувчи лардан, бошқа турли-туман манбалардан оладилар. Муомаланинг мунозаравий даражаси шу сабабдан вужудга келадики, ўқув чилар бир вақтнинг ўз ида бир қанча бирлашмаларга кирадилар ва ўз ига хос шахс бўлиб, фақат шахсий ахборот ташувчилар ва у ёки бу фактларга шахсий тарзда изоҳ берувчиларгина эмас, балки нормалар ва қадриятларга ҳам изоҳ берувчилар ҳисобланадилар. Натижада ўқув чиларнинг ўз аро муомаласида турли нуқтаи назарлар т ук наш келади. Бу т ук нашувда у ёки бу фактларга, воқеаларга ва ҳоказоларга изоҳ бериш имконияти аниқланади. Мунозара вий даража фаолиятнинг ҳар хил кўринишлари жараёнида ўқув чиларнинг муомаласида катта роль уйнайди. Чунки фаолият мақсадига эришиш одатда шерикларнинг шахсий куч ғайратларини келишиб олишни талаб қилади, бу эса одатда мунозара жараёнида содир бўлади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1.И.А. Каримов Истиқлол йўли «Муаммолар ва режалар». Тошкент. 1992 йил. 2.И.А. Каримов «Истиқлол ва маънавият» Тошкент.Ўзбекистон 1994 й. 3.Давлетшин М.Г. «Ўқувчиларда қобилиятни таркиб топтириш».Т., Ўқитувчи 1996 й. 4.Мунавваров А.К. «Педагогика». Т. «Ўқитувчи» 1996 й.

O'xshashlar

Ўқитувчининг коммуникатив қобилияти

Махсус фан ўқитувчисининг коммуникатив қобилияти

Касбий фаолиятдаги мулоқот ўқитувчининг коммуникатив кўникмалари

Укитувчининг коммуникатив кобилияти

Тарбиячи ўқитувчининг махорати