Илм фан ва уларнинг жамият тараққиётидаги ўрни - Pedagogika - Referatlar

Илм фан ва уларнинг жамият тараққиётидаги ўрни

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63.7001953125 KB

Ko'chirib olish

Илм фан ва уларнинг жамият тараққиётидаги ўрни Режа : 1.Илм фан ривожи ва интеллектуал авлод 2. Фан ва уни ташкил этиш шакллари 3. Замонавий илм фан ва унинг жамият тараққиётидаги ўрни 4. Замонавий илм фан хусусиятлари 5. Ижодий жамоаларнинг шаклланиши

Илм фан ривожи ва интеллектуал авлод Таянч иборалар ва атамалар: илм, фан, фундаментал, амалий, Ш1МИЙ ходимлар, тақсимлаш, ривожлантириш, математика, астрономия, кимё, геодезия, тиббиёт, география, академия, техника, кибернетика, интеллектуал аср, цивилизация, телеконференциялар, интернет. Фан - дунё ҳақидаги объектив билимлар мажмуасидир. Тарихий тарақкиёт жараёнида фан жамиятнинг ишлаб чиқарувчи кучларига айланиб боради. Фаннинг вазифаси табиат, жамият ва тафаккур ҳакидаги янги билимлар ҳосил килишдан то уларни амалиётга жорий килишгача бўлган фаолиятини ўз ичига олади. Киши организми ва руҳияти ҳамда интеллектуал салоҳиятини атроф- муҳит, бепоён олам сирлари ва ривожланиш механизмларини ўрганиб, улардан кишилик жамиятининг равнақи учун фойдаланиш илм-фаннинг бевосита максадидир. Фаннинг пайдо бўлиши кишилик жамиятининг пайдо бўлиши билан бевосита боғлиқ. Дастлабки билимлар амалий характерга эга бўлган. Тараккиёт давом этиши асосида кадимги замон мутафаккирлари табиат, жамият ва тафаккурни гоҳо биргаликда, гоҳо айрим-айрим равишда баён этишга урина бошладилар. Дунёни бир бутун, деб ифодаловчи тушунчалар, исботлаш усули пайдо бўлди. Элинизм даврида Евклид, Архимед, Птоломей томонидан геометрия, механика, астрономия соҳасида дастлабки тизимлар яратилди. Ўрта асрларда фан ривожига Шарк ва Ўрта Осиё олимлари улкан ҳисса қўшдилар. Улар қадимги фан ютуқларини, илмий асарларни сақлаш, таржима қилиш ва уларни тарқатиш масаласига катта эътибор бердилар. Шунингдек, улар фанни янги ютуқлар билан бойитдилар, янги кашфиётлар қилдилар. Ўрта Осиёнинг буюк олимлари илм-фанни янги тармоқларини яратдилар ва янги қонун-қоидаларни кашф этадилар. Муҳаммад Мусо ал-Хоразмий математика, асрономия, механика, тарих, география каби соҳаларда мустаҳкам пойдевор яратди. Бугунги кундаги алгоритм термини ҳам улуғ олим Муҳаммад Мусо Ал-Хоразмий номи билан бевосита боғликдир. Аҳмад Мирвазий эса ўша

пайтдаги тригонометрия фани ривожига катта ҳисса кўшди. Абу Наср Форобий фалсафий фикрларни ривожлантирди, комил инсон тарбиясига катта эътибор берди. "Фозил одамлар шаҳри" асари орқали яхшилик ҳақидаги таълимотларни тизимлаштирди, мусиқанинг математик назариясини яратди. Ҳамид Хўжандий, Умар Хайёмлар куб тенгламалар назариясини янада ривожлантирди. Маҳмуд Қошғарий ўз даврининг қомусий олими эди. У "Девони лугати турк" асарини яратди. Абу Райҳон Беруний ҳам қомусий илмлар соҳиби бўлган. У геодезия, минералогия, фармокология, кимё, тарих ва шу каби кўпгина фанлар билан шуғулланди ва улар ривожига муносиб ҳисса қўшди. Абу Али ибн Синонинг тиббий илми бўйича таълимоти дунёга машҳур бўлди ва медицина термини ҳам улуғ олим номидан келиб чиққан. Мирзо Улуғбек, Али Қушчи, Ғиёсиддин Коший, Қозизода Румийлар сонлар назариясини янада мукаммаллаштирди, фалакиёт илмини ривожлантириб, Мирзо Улуғбек мунажжимлар худоси Урония ёнидан жой олди. Мирзо Улуғбек ва Ал- Фарғонийлар номига иккита юлдуз қўйилиши Ватандош олимларимизни Ер куррасидан тортиб, то Самогача маълум ва машҳур қилди. Бўлар орқали эса узбек халқи ҳам дунёга машҳур бўлди [1]. Умуман олганда "Халқимиз ўзининг кўҳна тарихида Уйғониш даври" нинг турли шаклларини курган. Жумладан, Абу Наср Форобий, ал-Хоразмий, ал- Беруний, ибн Сино ва бошқа ўнлаб улуғ бобоколонларимиз номи билан боғлиқ бўлган IX - XI аср "Уйғониш даври" Туронзамин халқлари тарихидаги биринчи_Ренессанс ҳодисаси бўлди. Соҳибқирон Амир Темур ва Темурийлар номи билан боғлиқ бўлган, қарийб 500 йиллик давр туркийлар ҳаётидаги иккинчи Уйғониш даври, миллий тикланиш, миллий тарақкиёт палласи бўлиб тарихда абадий қолди. Бу иккинчи Ренессеанс ҳодисаси жаҳон фани, маданияти, умуминсоний қадриятларни олиймақом даражада ўзига мужассам этган миллий давлатчилик ва бошқарув тизимининг шаклланиши билан боғлиқ бўлган буюк вокеликдир. XX асрнинг ўрталарига келиб фаннинг ижтимоий ҳаётдаги роли мислсиз даражада ошди. Фанлар тараққиётидаги инкилобларнинг характери ўзгарди, яъни илм соҳасидаги инқилоблар техника соҳасидаги ахборотлар билан

уйғунлашиб кетди ва илмий-техника инқилоби юзага келди. XX аср 40 - йилларининг охирларидаги илмий- техника инкилоби фаннинг бевосита ишлаб чиқариш кучларига айланиш натижасида фаннинг ўзида, техникада ва ишлаб чикаришда катта сифат ўзгаришларига олиб келди. Натижада ҳар 10-15 йилда илмий фаолият ҳажми икки марта ошиб кела бошлади. Шу нарсани мамнуният билан кайд этиш мумкинки XX асрнинг 70 -йиллардаги олим ва илмий ходимлар сони бутун фан таракқиёти даврларида яшаган олимлар сонининг 90 % дан кўпроғини ташкил этди, деган хулосаларга ҳам келинди. Умуман олганда шуни кайд этиш мумкинки, жаҳон микё'сида илмий ходимларнинг ўсиш фоизи аҳолининг ўсиш фоизига Караганда бир неча марта ортик, яъни фан ижтимоий салоҳиятнинг муҳим омилига айланди. Фаннинг ижтимоий моҳияти муҳим аҳамият касб этди. Бу эса илм- фан ривожини бошқариш лозимлигини таъкидлади. Албатта фаннинг ривожи ҳам уни оптимал ташкиллиштириш ва бошқаришга боғлик. Фундаментал ва амалий фанлар орасидаги оптимал муносабатларни аниклаш илмий ходимлар ва ташкилотларни максадли тақсимлаш ва режалаштириш, даврнинг долзарб соҳаларига кўпроқ эътибор бериш, фаннинг ютукларини амалий ҳаётга кўпрок ва унумлирок тадбик этиш, фанни кишилик жамиятининг равнақи учун йўналтириш, объектив дунё ривожининг келажагини аниклаш масалалари фанни бопщариш масалаларига кирди. Ўрта асрлардан бошлаб Европада университетлар илм-фанни ривожида муҳим роль ўйнади. Ўрта Осиёда вужудга келган мадрасаларда диний ва дунёвий билимлар, чунончи ҳадис илми, математика, астрономия, кимё, геодезия, тиббиёт, география ва шу каби фанларга бараварига эътибор берилди. Академия Шарқ мамлакатларида VIII - IX асрларда вужудга кела бошлади. Маъмун академияси бу борадаги фикримиз далилларидан бири бўлиб ҳисобланади. Бу ҳакда мазкур ишнинг академия кисмида батафсил тўхталамиз. Бу борада нафакат олимларимиз илм-маърифатни тарқатишга жонбозлик кўрсатган, балки давлат раҳбарларимиз ҳам бу соҳага хомийлик килиб илм- фан равнакига катта ҳисса кўшган. Жумладан, Амир Темур, Мирзо Улуғбек ва бошқалар илмий марказлар ташкил этиб, уларга иктидорли олимларни

тўплаганлар ҳамда ёзма манбалар билан уларни таъминлаганлар. Фаннинг ривожланиши учун имкон яратиш ва уни максадли бошқариш жамият тарақкиётига самарали таъсирни таъминлаш демакдир. Илмий муассасаларни бир жойга жамлаш ва марказлаштириш умуммиллий ҳамда халқаро илмий ташкилотлар, илмий марказларнинг ташкил бўлишига олиб келди. Натижада XX асрларда ихтисослашган илмий ташкилотлар (муассасалар) сони кескин равишда ошди. Фан соҳалари бўйича илмий муассасалар ташкил бўла бошлади ҳамда янги номдаги фанлар йўналишлари юзага кела бошлади. Жумладан, кибернетика (иқтисодий кибернетика, био-мед. кибернетика, техника кибернетикаси), математик лингвистика, геофизика, биотехника, эҳтимоллар назарияси, эргономика, информатика, техник эстетика ва шу кабилар янги номларни олган фан йўналишларидир. Бўларнинг ҳаммаси фан соҳаларини ривожлантиришда катта роль ўйнади. Жумладан, она ватанимизда кадимдан математика, фалакиёт илми, тиббиёт, геодезия, география ва шу каби фанлар ривожида уйғониш даврлари, яъни Шарқ маъданий юксалишининг "Олтин даври" деб аталган бўлса, бугунги кунда ҳам ўз маълум ва машҳурлигини йўқотган эмас, яъни бугунги кунда математик статистика ва интеграл тенгламалар, сонлар назарияси, ҳисоблаш математикаси соҳаларида катта ютуклар қўлга киритилди. Эҳтимоллар назарияси бўйича "Тошкент мактаби" деб ном олган илмий йўналиш дунёга машхур. Ядро физикаси ва геофизика, гелиотехника ва электроника, аэрогидромеханика ва газ динамикаси ютуқлари халқ хўжалигининг турли соҳаларига тадбиқ қилинмокда. Биоорганик ва физик кимё, ўсимлик моддалари ва юқори молекулали бирикмалар кимёси кўплаб табиий ва сунъий кимёвий моддаларни олиш имконини берди. Ботаника ва селекция, зоология ва медицина, биохимия, биофизика ва геохимия, геология ва сейсмология йирик муваффакиятларга эришди. Философия ва хукук, тил ва адабиёт, тарих ва шарқшунослик соҳаларида ҳам йирик илмий тадқиқот ишлари олиб борилмоқда. Кейинги чорак аср давомидаги илмий - техник тараққиётга назар ташласак, бу давр ичида кўпгина, айниқса, физика, математика, механика, кимё, биология каби аниқ фанлар ва шу билан бирга техникада тамомила янгича

сифат ва тамойилларга эга бўлган қонунлар, назариялар ва гипотезаларнинг вужудга келганлигини шоҳиди бўламиз. Фанларнинг ўзаро ҳамкорлиги тезлашиб, фаннинг янги соҳалари пайдо бўла бошлади. Булар эса ўз навбатида техника тараққиёти учун хизмат қилади. Айникса, ҳозирги даврда халқ хўжалигини бошқаришни автоматлаштириш кенг кўламда амалга оширилмокда. Бу борада фан ва техника ютукларини ўз навбатида ёшларга етказиб бориш, ҳозирги замон дарсларига қўйилган талаблардан биридир. Фан ва техника ишлаб чиқариш билан яқиндан интеграциялашиб бориш бу давр такозосидир. Шунинг учун ҳам бугунги ёшлар мактабларни битириб ҳозирги замон техникасининг асослари ҳакида маълум тасаввурларга эга бўлишлари лозим. Бугунги юксалаётган фан ва техникамиз бизга жамият қонунларни ва табиатдаги ҳодисалар моҳиятини, бизни ўраб турган муҳитни ривожлантиришни тушуниб етишга ёрдам беради. Техника туфайли инсон атроф - муҳит билан фаол ҳамкорликда бўлади, унинг яшаш шароитлари яхшиланади. XIX асрнинг охири XX асрнинг бошларида фан ва техника мисли кўрилмаган даражада ривожланди. Бу даврда саноат, транспорт ва бошқа соҳаларни автоматлаштиришга киришилди. Автоматик бошқариш назариясига асосланган «Кибернетика» номли янги фан вужудга келишига асос бўлди. Ўтган йиллар мобайнида етук олимлар ёрдамида кибернетика фанининг техник асослари бўлмиш компьютерларнинг ўнлаб, юзлаб турлари яратилган бўлиб, улар ҳисоблаш жараёнини енгиллаштиради. Шунга қарамай, бугунги кунда яратилган компьютерларнинг турли кўринишларини, яъни компьютерларни ва мини - компьютерларни такомиллаштиришга олимлар тезлик билан киришдилар. Келгуси давр компьютерлари секундига улардан бир неча минг баробар тез ишлайдиган бўлиши кутилмокда. Кўриниб турибдики, бугунги кунда ҳисоблаш ишларини тезкор бажариш учун кўплаб компьютерлар зарур. Демак, битта компьютер бир киши умр бўйи бажарадиган ҳисобни бир соатда бажариши мумкин. Компьютерлардан физика, математика, астрономия, кимё, геофизика,

техника ва бошқа бир талай фан соҳаларига оид турли хил мураккаб математик масалаларни ечишда муваффақиятли фойдаланилмоқда. Айниқса, атом энергияси, курилиш, космик фазони забт этиш ва бошқа кўпгина соҳаларнинг беқиёс ривожланишини уларда ҳисоблаш техникасини кенг қўламда қўлланилаётганлигининг натижаси деб караш мумкин. Келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, физика, математика, электроника каби фанларнинг энг улкан ютукларини мужассамлаштирган компьютерлар шу пайтгача яратилган ҳар қандай ҳисоблаш машиналаридан ҳам устунлик қилади. Ҳозирги кунда компьютерлар қўлланилмаётган бирон соҳани топиш қийин. Улар дастгоҳ, цех, заводларни бошқаришда ҳам инсонга яқиндан кўмаклашмоқда. Компьютерларнинг икки муҳим хусусияти: ҳисоблашни тез бажариши ва хотирасида катта ҳажмдаги ахборотни сақлай олиши халқ хўжалигини режалаштириш ва бошқариш учун керак бўлган ихтиёрий ҳажмдаги ахборотни ишлаб чиқиш учун жуда кўп имкониятлар яратиб бермокда. Турли хил жараёнларни ҳар томонлама ўрганишга бўлган эҳтиёж маълум тарздаги ҳисоблаш операцияларини тезлаштириш, ақлий фаолиятининг айрим томонларини моделлаштириш ва шу каби ишларни автоматлаштиришни талаб қилади. Тезкор ҳисоблаш техникасига бўлган кескин талаб, айниқса, иккинчи жаҳон уришининг охирида Англия ва АҚШнинг ҳаво ракеталарига қарши мудофаа ташкил этишига олиб келди. Бу эса XX асрнинг 40-50- йилларида айрим жараёнларни тез бошқариш талаби билан инсон имкони орасидаги интеграциянинг яққол мисолидир. Бу борада фан-техника таракқиёти даражасидаги қатор тез ўтувчи жараёнларни самарали бошқаришни инсоннинг психофизи- ологик имкониятлари таъмин эта олмай қолган эди. Инсонни ишлаб чиқаришнинг айрим соҳаларида тезкор техникавий курилмалар билан алмаштириш тақозо зтилган эди. Автоматлаштиришнинг энг юқори поғонаси фақат жисмоний эмас, балки ақлий меҳнатни енгиллаштириш ва автоматлаштиришга қобил бўлган тамойил янги техникавий тизимни талаб этар эди. Шу боисдан ҳам илмий тадқиқот лабораторияларида олимларимиз томонидан фаннинг янги-янги соҳалари кашф этилмоқда. Бу эса фақат ҳозирги

кунимиз кашфиётлари эмас, балки келажаги порлоқ давлат барпо этиш учун жиддий ҳаракатларнинг биридир. Маълумки, ҳозирги фанда одам миясининг "модели" мавжуддир. Бумоделлар ёрдамида ақлий фаолиятнинг айрим турлари белги- ланган. Тадқиқотлар инсоннинг узоқ яшаши, фаровон турмуши учун яратилишини эътиборга олиб бу соҳадаги олимларнинг кейинги мақсади одам турли организмларга мое ишлаб чиқилган тизимларни бирлаштириб «Сунъий одам» ясашдек буюк мақсадга қаратилган. Умуман олганда ҳозирги замон фан- техника инқилоби автоматика, унинг элементлари ва воситалари ядросини ташкил қилади ва бундай бўлиши ҳозирги давр такрзоси. Демак, учинчи минг йиллик биринчи асрида яшовчи интеллектуал авлод мунтазам равишда илмий - техник тараққиёт билан таништирилиб борилмоғи лозим экан. Бу тараққиётдан таниш бўлиш учун бугунги кунда Республикамизда кенг имкониятлар мавжуд. Улар: масофавий таълим, «Интернет» тармоғига уланиш, электрон дареликлар, электрон ўқув қўлланмалар ва ҳоказолардир. Демак, ҳар бир ёш учинчи минг йилликнинг биринчи асри бўлмиш " XXI аср- интеллектуал аср"ининг фаол иштирокчиси бўлиши учун улар мазкур даврнинг таълим-тарбия цивилизациясининг фаол иштирокчиси бўлмоғи лозим. Умуман олганда, инсоният ақлий фаолиятига эътибор берадиган бўлсак, улар ҳаёти ахборот билан чамбарчас боғлиқ, яъни инсоннинг ҳар бир ҳаракати ахборот олиш, узатиш, ундан фойдаланиш, ўзлаштириш, сақлаш ва бойитишдан иборат, десак хато бўлмайди. Шунинг учун ҳам интеллектуал аерни ахборот цивилизацияси асри, деб ҳам аталмоқда. Маълумки, бунда таълим- тарбия цивилизацияси талабларига жавоб берувчи интеллектуал авлодни шакллантиришни таълим-тарбияда инновацион ёндашувларни кенг қўллаш орқалигина амалга ошириш мумкин. Тадқиқотларимиз натижаларининг кўрсати- шича интеллектуал авлодни шакллантиришни куйидагича амалга ошириш мақсадга мувофиқ бўлар экан: - халқимизнинг бой маънавий ва интеллектуал салоҳияти ҳамда

умумбашарий кадриятларига суянган ҳолда таълим-тарбияни ривожлантиришнинг жаҳон талабларини ҳисобга олиб давлат таълим стандартини такомиллаштириш; - шаклланиши лозим бўлган интеллектуал авлоднинг маънавий маърифий тарбиясида бой миллий, маданий-тарихий анъаналари, халқ урф-одатлари ва умумбашарий қадриятларига асосланган самарали ташкилий ва педагогик шакллар ҳамда манбаларни ишлаб чиқиш ва жорий қилиш; - узлуксиз таълим тизимида ўкув-ахборот муҳитини яратиш; - узлуксиз таълим тизимида замонавий ахборот технологиялари ва компьютер тармоқлари базасида таълим жараёнининг ахборотли таъминотини ривожлантириш; - узлуксиз таълим тизими компьютер-коммуникацияси тармоқлари (компьютерлар, компьютерли тизимлар, касбий компьютерли ўйинлар, электрон почта, интернетнинг халқаро тармоғига уланиш, телекон- ференциялар ва ҳ.к.) дан кенг фойдаланишга эришиш; - узлуксиз таълим тизимидаги ютуқларни кенг жорий этишда оммавий ахборот воситаларидан мунтазам фойдаланиб бориш механизмларини сослаш; - юқори малакали мутахассисларни тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишнинг аниқ механизмларини ишлаб чиқиш; - узлуксиз таълим тизимида янги ахборот технология ва янги педагогик технологияни йўналтирилган илмий тадкиқот иши салмоғини кенгайтириш, "таълим фан амалиёт" интеграциясининг узлуксиз таълим тизимига самарасини аниклаб бориш; - узлуксиз таълим тизимига илғор ривожланган давлатлар билан ҳамкорликда мутахассислар тайёрлашга эришиш, ҳамкорликларда илмий тадкикот ишини олиб бориш ва ҳ.к. Демак, XXI асрга мое интеллектуал авлодни шакллантириш мутахассис олимларимиз олдига катор муаммолар ечимини топишдек муҳим вазифаларни қўяр экан. Шу сабабли ҳам мазкур ишимизнинг кейинги қисмида интеллектуал аср таълим-тарбияси ҳақида тўхталамиз.

Фан ва уни ташкил этиш шакллари Воқелик ҳақидаги билган маълумотларимизни билим даражасига кўтариш учун билган маълумотларимизнинг воқеликка муносиблиги, маълумотлар ишончлилиги ва маълумотларнинг аник далилларга асосланганлиги каби шартларнинг бажарилиши лозим. Ана шундагина бундай маълумотлар билимга айланади. Фан - муайян йўналиш бўйича теварак-атроф-дунё ҳақидаги шаклланган оъбектив билимлар тизими (мажмуи). Фан - дунё ҳакидаги объектив билимлар тизими; ижтимоий онг шаклларидан бири. Тарихий таракқиёт жараёнида, айниқса, фан-техника тараққиёти даврида фан жамиятнинг ишлаб чиқарувчи кучларига айланиб боради. Фан табиат, жамият ва тафаккур ҳақида янги билимлар ҳосил қилишдан то уларни амалиётга жорий қилишгача бўлган фаолиятни ўз ичига олади. Киши организми, атроф-муҳит, бепоён олам сирлари ва ривожланиш механизмларини ўрганиб, улардан кишилик жамиятининг равнақи учун фойдаланиш илм- фаннинг бевосита мақсадидир; кенг маънода воқеликни назарий акс эттиришидир. Фаннинг пайдо бўлиши кишилик жамиятининг пайдо бўлиши билан боғлиқ. Инсоният пайдо бўлибдики, унда яшовчи кишиларда ақл, онг, фикр, ғоя, тафаккур, дунёқараш, таълимот вашукабилар тараққий этиб келмокда ва натижада билимлар вужудга келмокда. Билимлар ҳам ўз навбатида жамият ва табиат ҳодисалари ва жараёнларига мое равишда такомиллашиб маълум тизимларга ажратилмоқда. Ана шу билимлар тизимлари (мажмуаси) кишиларнинг ақлий (ижтимоий онг) маҳсули бўлиб, улар фанни ташкил этмоқдалар. Фан ёки фанлар, таракқиёт жараёнидаги тажрибалар асосида ва уларга мое равишда ривожланиб борган. Бу тарихий-тараққиёт жараёнида ва айниқса, фан-техника тараққиёти даврида жамиятнинг ишлаб чиқарувчи кучларига айланиб бораверади.

Умуман олганда, фан-табиат, жамият, тафаккур ва улардаги сифат ўзгаришларини берувчи янги билимлар тизимини шакллантириш ҳамда улардан амалий фаолиятда фойдаланиш жараёнларини ўз ичига олади. Фаннинг асосий мақсади инсониятнинг дунёга келишидан бошлаб, унинг атроф-муҳит ҳақидаги олам сир-асрорларини илмий асослаш, табиат ва жамият ривожланиш қонуниятларини яратиш ҳамда, улардан кишилик жамияти равнақи учун фойдаланишгача бўлган жараённи таъминлашдир. Дастлабки билимлар амалий характерга эга бўлган. Тафаккур тизимининг куртаклари мифология сифатида қадимги Шарқ ва Юнонистонда пайдо бўла бошлади. Мифология фанга ўтиш бўсағасида маълум босқич ролини ўйнаган. Тараққиёт давом этиши билан мифология ўрнини натурфилософия эгаллади. Зенон, Демокрит, Аристотель ва бошқа қадимги замон мутафаккирлари табиат, жамият ва тафаккурни гоҳо биргаликда, гоҳо айрим-айрим равишда баён этишга урина бошладилар. Дунёни бир бутун, деб ифодаловчи тушунчалар, исботлаш усули пайдо бўлди. Элинизм даврида Евклид, Архимед, Птоломей томонидан геометрия, механика, астрономия соҳасида дастлабки тизимлар яратилди. Ўрта аерларда фан ривожига, Шарқ ва Ўрта Осиё олимлари улкан ҳисса қўшдилар. Улар қадимги фан ютуқларини, илмий асарларни сақлаш, таржима қилиш ва уларни тарқатиш масаласига катта эътибор бердилар. Шунингдек, улар фанни янги ютуқлар билан бойитдилар, янги кашфиётлар қилдилар. Янги даврда фаннинг ижтимоий роли янада ошди. У маданиятнинг муҳим тармоғига айланди. XVI - XVII аерларда классик физиканинг пойдевори курилди. Фаннинг назария даражасига кўтарилганлиги фикрнинг индуктив ва дедуктив ривожланишига йўл очиб берди. Мавжуд илмий маълумотлар Ньютон томонидан динамиканинг асосий қонуни сифатида таърифланди. Бу умумлаштирилган қонундан XVII - XDC аерларда хусусий қонуниятлар кашф этилди. Ж.Лагранж, К.Ф.Гаусс, С.В.Ковалевская ва бошқалар ижоди механикани моддий нуқталар тизими тарзида шаклланишига олиб келди. М.В.Ломоносов модданинг сақланиш қонунини кашф қилди. XIX аерда модданинг бир турдан иккинчи турга айланиши ҳақидаги қонун кашф этилди. Ҳужайралар назариясининг бунёдга келиши барча жонли организмларнинг

структураси бир хил эканлигини исботлади. Ч.Дарвиннинг биологиядаги эволюция назарияси жонли табиатга ривожланиш ғоясини олиб кирди. Геометрия соҳасида ҳам Евклид геометрияси ягона эмаслиги, яьни Ноевклид геометрия борлиги аниқланди. Бунда Н.Лобачевскийнинг буюк хизмати бор. Д.Н.Менделеевнинг кимёвий элементлар даврий тизими яратилди ва унда кимёвий элементлар орасидаги ички боғланишлар ифодаланди. XX асрнинг ўрталарига келиб фаннинг ижтимоий ҳаётдаги роли мислсиз даражага етди. Фанлар тарақкиётидаги инқилобларнинг характери ўзгарди, яъни илм соҳасидаги инқилоблар техника соҳасидаги ахборотлар билан уйғунлашиб кетди. Фан-техника инкилоби юзага келди. 40-йилларнинг охирларида фан-техника тараққиёти натижасида техникада ва ишлаб чиқаришда катта сифат ўзгаришлар юзага келди. Натижада ҳар 10-1 йилда илмий фаолият ҳажми икки баробар орта бошлади. Шу нарсани мамнуният билан қайд этиш мумкинки, 70-йилларда олим ва илмий ходимлар сони бутун фан тараққиёти даврларида яшаган олимлар сонининг 90 фоизидан кўпроғини ташкил этди. Умуман олганда шуни қайд этиш мумкинки, жаҳон миқёсида илмий ходимларнинг ўсиш фоизи аҳолининг ўсиш фоизига қараганда бир неча марта ортиқ, яъни фан ижтимоий салоҳиятнинг муҳим омилига айланди. Фаннинг ижтимоий моҳияти муҳим аҳамият касб этди. Бу эса илм-фан ривожини бошқариш заруратини келтириб чиқарди. Албатта, фаннинг ривожи ҳам уни оптимал ташкиллаштириш ва бошқаришга боғлиқ. Фундаментал ва амалий фанлар орасидаги оптимал муносабатларни аниқлаш илмий ходимлар ва ташкилотларни мақсадли тақсимлаш ва режалаштириш, даврнинг долзарб соҳаларига кўпрок эътибор бериш, фаннинг ютуқларини амалий ҳаётга кўпроқ ва унумлироқ тадбиқ этиш, фанни кишилик жамиятининг равнақи учун йўналтириш, объектив дунё ривожининг келажагини аниклаш масалалари фанни бошқариш масалаларига кирди. Ўрта асрлардан бошлаб Европада университетлар илм-фан ривожида муҳим роль ўйнади. Ўрта Осиёда вужудга келган мадрасаларда диний ва дунёвий билимлар, чунончи ҳадис илми, математика, астрономия, кимё, геодезия, тиббиёт, география ва шу каби фанларга бараварига эътибор берилди.

Академия, илмий муассаса ва жамиятлар Шарқ мамлакатларида VIII - IX асрларда вужудга кела бошлади. Маъмун академияси бу борадаги фикримиз далили бўлиб ҳисобланади. Илм-фан ривожига нафақат олимларимиз, балки давлат раҳбарлари ҳам катта ҳисса қўшганлар. Жумладан, Амир Темур, Мирзо Улуғбек ва бошқалар илмий марказлар ташкил этиб, уларга иқтидорли олимларни тўплаганлар ҳамда ёзма манбалар билан уларни таъминлаганлар. Фаннинг ривожланиши учун имкон яратиш ва уни максадли бошкариш жамият тараққиётига самарали таъсирни таъминлаш демакдир. Илмий муассасаларни бир жойга жамлаш ва марказлаштириш умуммиллий ҳамда халқаро илмий ташкилотлар, илмий марказларнинг ташкил бўлишига олиб келди. Натижада XX аср ларда ихтисослашган илмий ташкилотлар (муассасалар) сони кескин равишда ошди. Фан соҳалари бўйича ва комплекс тарздаги илмий муассасалар ташкил бўла бошлади хамда янги номдаги фанлар йўналишлари юзага кела бошлади. Жумладан, кибернетика (иқтисодий кибернетика, биомед. кибернетика, техника кибернетикаси), математик лингвистика, геофизика, биотехника, эҳтимоллар назарияси, эргономика, информатика, техник эстетика ва шу кабилар янги номларни олган фан йўналишларидир. Буларнинг барчаси фан соҳаларини ривожлантиришда катта роль ўйнади. Жумладан, Ватанимизда қадимдан математика, фалакиёт, тиббиёт, геодезия, география ва шу каби фанлар ривожланган бўлса, бугунги кунда ҳам ўз маълум ва машҳурлигини йўкотган эмас, яъни бугунги кунда математик статистика ва интеграл тенгламалар, сонлар назарияси, ҳисоблаш математикаси соҳаларида катта ютуқлар қўлга киритилди. Эҳтимоллар назарияси бўйича "Тошкент мактаби" деб ном олган илмий йўналиш дунёга машҳур. Ядро физикаси ва геофизика, гелиотехника ва электроника, аэрогидромеханика ва газ динамикаси ютуқлари халқ хўжалигининг турли соҳаларига тадбиқ қилинмоқда. Биоорганик ва физик кимё, ўсимлик моддалари ва юқори молекулали бирикмалар кимёси кўплаб табиий ва сунъий кимёвий моддаларни олиш имконини берди. Ботаника ва селекция, зоология ва медицина, биокимё, биофизика ва геокимё, геология ва сейсмология бўйича катта муваффақиятларга эришилди.

Бугунги кунда юксалиб бораётган фан ва техника бизга жамият конунларини ва табиатдаги ҳодисалар моҳиятини, бизни ўраб турган муҳитни ривожлантиришни тушуниб етишга ёрдам беради. Техника туфайли инсон атроф - муҳит билан фаол ҳамкорликда бўлади, унинг яшаш шароитлари яхшиланади. Демак, шундай экан, фан ва техника бир-бирлари билан чамбарчас боғлиқ. Бирини иккинчисисиз тасаввур қилиб бўлмайди. Уларнинг боғлиқлиги техника ва ишлаб чиқариш олдига янги муаммолар қўйишида, яъни техника фаниниг ривожланиши учун керак бўлган техник воситаларни тайёрлаб боришда янада кўзга яққол ташланади. Жамиятнинг ишлаб чиқарувчи кучларини такомиллашувига олиб келувчи фан, техника ва ишлаб чиқариш ҳамкорлиги фан-техника таракқиётини юзага келтиради. Бир неча йиллар давомида фан- техника бир-бири билан ўзаро боғлиқлиги сезилмасдан ривожланган. Техника ва технология, асосан, тажриба, сезгига асосланган тасаввурлар ва тасодифий кашфиётлар яратилаётган бир пайтда, фан мантиқий хулосалар ва фалсафий умумлашмаларга эҳтиёж сезарди. Кўп ҳолларда маҳорат сирлари фақат мерос сифатида берилар эди. Бу эса технологик кашфиётлзони кенг тарқалишига ҳалақит бериб, табиий жараёнларни бошқарувчи табиат қонунларига кириб боришига йўл бермас эди. Фан инсоннинг ишлаб чиқариш фаолияти билан чамбарчас боғлиқ. Фан ва техника интенсив юксалаётган даврда электр энергиясини ишлаб чиқаришга бир назар ташлайлик. Ҳозирги кунда табиий энергия захиралари юксак техник ишлаб чикаришимизга тўлиқ жавоб бера оляпти ва янги энергия захиралари топиш игу куннинг вазифасидир. Тадқиқотчи олимларнинг ҳисоблашларича, табиий энергия захираси 20 йилга жуда узоғи билан 50 йилга етиши мумкин. Бу фикрга кўра маълум бир вақтга келиб энергия захираси тугайди, деган хулосага келиш тўғри эмас. Ҳозирги кунда энергия ишлаб чиқаришнинг янгидан янги турлари мавжудки, бу эса инсониятни ҳамиша электр энергиясидан баҳраманд бўлишига яқиндан ёрдам беради. Булардан ташқари, мамлакатнинг энергия балансида атом энергиясининг улуши ортиб бормокда. Атом энергияси, асосан, атом электр станциялари (АЭС) да ҳосил қилинади.

Атом электр станциялари бошқа турдаги электр станцияларга нисбатан бир қанча афзалликларга эга. Биринчидан, табиий энергия: кумир, нефт, газ захиралари сақланади, иккинчидан, атом электр энергиясини ишлаб чиқаришга кам ишчи кучи сарфланади, ёқилғи ташийдиган темир йўл поездлардан бошқа соҳалар учун фойдаланилади. Атом электр станцияларида ҳосил қилинган электр энергияси ҳам халқ хўжалигининг барча тармоқларида; қишлоқ хўжалигида, саноатда, аҳоли уй-жойларини, ишлаб чиқариш корхоналарини бевосита иситишда фойдаланилмокда. Бу борада Франциядаги жаҳонда энг катта куёш печи, Англиядаги ҳажми 120 м 3 - лик сув иситилган сузиш бассейни, Туркманистоннинг «Баҳориден» давлат хўжалигида сув кўтаргичлари куёш энергиясидан фойдаланиш мақсадида курилган гигант иншоотларни қайд қилиш мумкин. Олимларимиз куёш энергиясини бевосита электр энергиясига айлантириш борасида ҳам жиддий муваффақиятларни қўлга кирит- мокдалар. Фаннинг бу ютуқлари ишлаб чикаришни автоматлаш- тиришга имконият яратади. Ишлаб чикаришни механизациялаштириш, инсонни оғир жисмоний меҳнатдан халос килган бўлса, автоматик-бошкариш функциясини ростлаш ва назорат қилишни бенуқсон бажармоқда. Автоматик бошқариш қисқа вақт оралигида жуда кўп ахборотларни ишлаб чиқиш учун хизмат қилади. Бу борада компьютерларнинг хизмати катта. Агар ишлаб чиқариладиган буюмни ясаш мураккаб бўлса, бир неча автоматларни бирлаштириб автоматик линиялар ҳосил қилинади. Автоматик линиялар унта берилган ишчи дастур бўйича машина- созликда кенг қўлланилади ва автоматик ростлагич машиналарнинг ишлаш тартибини доим сақлаб туради. Масалан, гидроэлектростан- циялардаги автоматик ростлагичлар, талаб қилинган частотани, кучланишни, токни, ток кувватини бир хилда сақлайди. Автоматик ростлагичлар фақатгина электростанциялардагина эмас, балки насос компрессорларнинг ишлаш режимини ростлашда, клапан ва винтилларни очиш ва ёпишда ҳам ишлатилади. Поезд ва самолётларнинг ҳаракати, транспорт ҳужжатларини ишлаб

чикаришда, чипталар сотишда автоматик назоратчилардан фойдаланилади. Автомат назорат курилмаси электр тармоқларини ортиқча юкламадан ҳимоя қилади, қисқа туташувдан сақлайди, умуман яроқсиз ҳолатнинг олдини олади. Қишлоқ хўжалигини автоматлаштиришга ҳам катта эотибор берилмокда. Ҳозиргача агрономлар ўсимликларнинг ўсиши куёш нурига, ҳавога, ёғингарчилик миқдорига, тупроқ ҳолатиниг ўзгаришига боғлиқлигини ўзларининг тажриба ва билимларига асосланиб изоҳлашар эди. Улар эндиликда ҳаво ва тупроқнинг ҳаракати ва намлигини тахминий равишда эмас, балки аниқ ўлчаш имкониятига эга бўлган махсус асбоблар билан аникламоқдалар. Автоматик асбоб -ускуналар келажакда ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланишини бошқаришга, ҳосилдорликни олдиндан билишга ва уни кўпайтириш учун ўз вақтида чоралар кўришга ёрдам беради. Қишлоқ хўжалиги машиналари ҳам автоматик равишда бошқарилади. Келажакда тракторга махсус радиокурилмалар ўрнатилади, улар кабина ичида шудгорнинг умумий кўринишини телевизор орқали кузатиб турган оператор- механизаторлардан бўйруклар олади. Ана шу пунктлардан бериладиган бўйруклар асосида бир ёки бир неча трактор зарур ҳаракатларни бажаради. Бундай фан-техника янгиликларидан тажрибали ўқитувчилар ҳам доим хабардор бўлиб, ҳар бир дарсда талабаларга янгиликларни сингдириб бориш лозим. Демак, автоматлаштириш сирларини ўрганиш замон талаби экан. Бунда бир вақтнинг ўзида талабаларда автомат қурилмаларни ишлаш асосида ётувчи датчик ва рацияларнинг физикавий имкониятлари ҳақида кўникма ва малакалар ҳосил бўла бошлайди. Шундай қилиб, ҳозирги замон фан-техника таракқиёти ҳар бир ўқитувчининг чукур билимга эга бўлишини, ўзлари устида қунт билан ишлашини талаб этмоқда. Автоматика XIX асрнинг бошларида ўзининг ривожланиш босқичига кўтарилди. Автоматика фақатгина ўзини-ўзи бошқарадиган курилма эмас, балки у техникани автоматик бошқариш ҳақидаги фан ҳамдир. XIX аср охири XX аср бошларида фан ва техника мисли кўрилмаган даражада ривожланди. Бу даврда саноат, транспорт ва бошка соҳаларни автоматлаштиришга киришилди. Автоматик бошқариш назарияси Кибернетика номли янги фан вужудга

келишига асос бўлди. Якиндагина ичкарига ва ташкзрига чиқиб турувчи термо- элементлар билан таъминланган девор иситкичлар хонадаги ҳозирги батареяларимиз ўрнини олди. Бу тизим миникомпьютернинг бўйруғини бажариб, хонада кишин-ёзин керакли ҳароратни сақлаб туради. Езда ток йўналиши ўзгартирилса кифоя, иситгич совутгич тарзида ишлаб, иссикни кўчага чиқариб, уйни салкинлаштиради. Мазкур тизим токни одатдаги электр печларга нисбатан камроқ истеъмол қилади, чунки у ўзига хос иссиқлик насоси бўлиб, иссиқни гоҳ бир томонга, гоҳ иккинчи томонга ҳайдаб бораверади. Ҳавонинг намлигини дастур асосида бошқариш шу тизимнинг муҳим таркибий кисми ҳисобланади. Фан ўзининг ички ривожланиш қонуниятларига ҳам бўйсинади. Ундаги ҳар бир янгилик аввалги ютуқларни бутунлай инкор этмасдан, унга янги шакл ва мазмун беради ҳамда уни ривожлантиради. Билишнинг эмпирик даражасида тажриба, таккослаш, ўлчаш, кузатиш, таҳлил ва синтез қилиш, индукция ва дедукция тамойиллари ётади. Назарий даражаси учун эса билишнинг гипотеза, моделлаш, идеаллаштириш, абстракция, умумлаштириш, синфларга ажратиш, хаёлий тажриба каби тамойиллар тааллуклидир. Фандаги турли соҳаларнинг ўзаро алоқадорлигини муайян тамойиллар асосида ёритиш ва уларни маълум тартиб билан мантиқий асосланган ҳолда жойлаштириш муаммоси қадим замонлардан бери олимларни қизиктириб келган. Фанларнинг ўзаро алоқадорлиги, унинг предмети ва турли соҳалари ўртасида объектив муносабатлар орқали белгиланади. Фанлар ички тамойил таркибида жойлашади: камайиб борувчи умумийлик (умумийликдан хусусийликка) ва ўсиб борувчи аниқлик (абстрактликдан аниқликка), оддийдан мураккабга, куйидан юқорига ривожланиш тартибида жойлашади. Ҳозирги фанларнинг умумий таснифи илмий билишнинг уч асосий қисми- табиатшунослик, ижтимоий фанлар ва философиянинг ўзаро алоқадорлигини очиб беришга асосланган. Буларнинг ҳар бири бутун гуруҳни ташкил этади. Фаннинг уч асосий қисмидан ташқари, унинг бошқа йирик қисмлари ҳам мавжуд. Улар асосий кисмлар ўртасида туради ва бутунича бу қисмларнинг ҳеч

бирига кирмайди. Масалан, табиий ва ижтимоий фанлар ўртасида техника фанлари, шунингдек қишлок хўжалиги ва тиббиёт фанлари ҳам. Табиатшунослик (хусусан физика) билан фалсафа (хусусан логика) ўртасида математика фанлари туради. Барча уч асосий кисмлар ўртасида мустақил фан сифатида табиий-тарихий ва ижтимоий жиҳатдан инсон руҳий фаолиятини ўрганувчи руҳшунослик фани туради. Фанларнинг умумий таснифида тарих (асосан маданият туради) ва табиатшунослик ўртасида турувчи фанлар алоҳида ўрин тутади. Булар табиий фанлар тарихидир. Айни вактда ҳам ижтимоий- тарихий фан, ҳам табиий фан ҳисобланган философия билан боғлиқ. Фанлар тизими фундаментал ва амалий фанлар тизимларига бўлинади. Фундаментал фанлар табиат, жамият ва тафаккур қонуниятларини ўрганса, амалий фанлар натижаларини фақат билиш жараёнига тадбик этиб қолмай, балки ижтимоий-амалий муаммоларни ҳам ҳал қилишга тадбиқ этади. Фундаментал фанлар амалий фанлардан олдинроқ ҳаракатда бўлиб, уларга назарий имкон яратади. Умуман фанни учта катта гуруҳга (кичик фан тизимларига) ажратиш мумкин. Улар: табиий фанлар; ижтимоий фанлар; техника фанлари. Улар ўз предметлари ва тадкиқот методлари билан бир- биридан фарқ қилади. Бу гуруҳлар ўртасида қатьий чегара йўқ ва ҳаттоки айрим фанлар бир пайтнинг ўзида икки гуруҳга ҳам кириши мумкин. Масалан, техника, техник эстетика, иқтисодий география шу жумладандир. Фанлар синтези ҳозирги замонда мураккаб тизим сифатида қарашни тақазо этади. Масалан, экологик муаммо биология, география, медицина, экономика, техника, кимё, кибернетика манбалари ва методларини ўз ичига камраб олади. Ҳозирги замон фани юксак даражага кўтарилмокда. Элементар заррачалар дунёси, молекулалар биологияси, галактикалар, квазарлар, пульсарлар фаннинг бошқа кўринишларидир. Фаннинг кибернетика, атом ва ядро энергетикаси, косманавтика, электроника, ярим ўтказгичлар физикаси, генетик код назарияси, ижтимоий психология, математик лингвистика каби нисбатан янги соҳаларда Ватанимиз

олимларининг ҳиссалари каттадир. Мазкур дарсликнинг ушбу кисми хотимасини қўйидаги фикрлар орқали ифодалашни лозим топдик. Юртбошимиз "Тарихий хотирасиз келажак йўқ" асарида шундай деган эдилар: "Умуман, мен фанни илғор, таракқиёт, прогресс деган сўзлар билан ёнма-ён кабул қиламан. Фаннинг вазифаси келажагимизнинг шакли- тамойилини яратиб бериш, эртанги кунимизнинг йўналишларини, табиий қонуниятларини, унинг қандай бўлишини кўрсатиб беришдан иборат, деб тушунаман. Одамларга мустақилликнинг афзаллигини мустақил бўлмаган миллатнинг келажаги йўқлигини, бу табиий конуният эканини исботлаб, тушинтириб бериш керак. Фан жамият тараққиётнинг олға силжитувчи кучи, воситаси бўлмоғи лозим". Замонавий илм фан ва унинг жамият тараққиётидаги ўрни Маълумки, жамият тараккиётининг барча босқичларида ўша даврнинг фан- техника ривожи ҳамда уларнинг натижаларини мунтазам истеъмолда бўлиши муҳим роль ўйнаган ва ҳаттоки баъзан улар фан-техника тараққиётида инқилобий тусда ҳам рўй берган. Бу ҳакда "Тош асри", "Бронза асри", "Энергиянинг бир турдан иккинчи турга айланиши", "Атом асри", "Ахборотлашган жамият сари асри", "Интеллектуал аср" ва ҳ.к. кўринишдаги далилларнинг гувоҳимиз. Илм-фандаги бундай инкилобий жараёнлар ишлаб чиқариш кучлари ва илм-фаннинг ривожи билан бевосита боғлиқ бўлган тарихий жараён бўлиб, у ўзида илм-фан ютукларини, замонавий техникани ишлаб чиқариш усулларини интеграциялаган мураккаб динамик тизимдир. Мазкур жараённи ташкил этувчи омилларнинг ўзига хос вазифалари бор. Улар: Илм-фан - Муаммо ечимидаги, яъни ушбу жараёндаги асосий фаолиятни юритувчи илмий манба (назария, алгоритм, модель, услуб, услубият ва ҳ.к.)

вазифасини бажаради; Замонавий техника - илм-фан ютукларини моддий қўллани- лишини бажаради (воситалар: машина ва механизмлар, курилмалар, асбоблар ҳамда телекоммуникация элементалари); Ишлаб чиқариш усуллари - илм-фан ютуқлари ҳамда улар асосида пайдо бўлган техника ва технологияларни амалда жорий этиш соҳаси. Замонавий илм-фаннинг асосий хусусиятларидан энг асосийси, унинг бевосита ишлаб чиқариш кучларига айланишидир. Ҳеч кимга сир эмаски, Ер юзида яшаётган одамлар ташқи қиёфаси жиҳатидан (ранги ва шакли) ҳам, яшаш тарзи ва урф-одати бўйича ҳам, тафаккур ва мафкура доираси бўйича ҳам, тили ва лили бўйича ҳам, миллати ва ирқи бўйича ҳам, касб-кори ва мансаби бўйича ҳам, миллий қадриятлари ва бошка хислатлари билан ҳам фарқ қилади. Аммо, дунёвий ишлар, умумбашарий қадриятлар инсонларни бир-бирига яқинлаштириб туради. Бу борада, айниқса, илм-фан ва унинг ютуқлари аҳамияти бекиёсдир. Бунинг далили сифатида олов, гугурт, ғилдирак, ёзувнинг пайдо бўлиши, китобнинг яратилиши, металларга ишлов бериш технологиясининг яратилиши, буғ ва ички ёнув двигателла рининг яратилиши, атомнинг тинчлик мақсадларида фойдаланилиши, электрнинг ҳосил қилиниши, электроника сохаси ютуқларининг кенг тарқалиши, компьютерларнинг яратилиши ва кенг тарқалиши, телефонларнинг кенг кўламдаги вариантлари ва ҳ.к.ларни келтириш мумкин. Бу борада Абу Райҳон Беруний бобомиз "Илм-фан кишиларнинг ҳаётий эҳтиёжларини қондириш заруратидан пайдо бўлади", деб бежиз айтмаган. Умуман олганда илм-фан кишиларнинг жамият олдига кўйган вазифалари асосида ривож топади. Бу ҳакда кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Жумладан, кишиларнинг "Ойнаи жаҳон" ни исташи натижасида телеведениени бугунги тараккиётига эришилди ёки "Учар гилам" ни орзу килиш орқали самолётларни яратишга ва ҳаттоки космонавтика ривожига ҳам катта ҳисса кўшилди. Шунингдек, бугунги кунда автомобиллар ривожи кўрсаткичлари ҳар бир жамият аъзосини қизиқтириши шубҳасиз. Ҳисоблаш техникаси ривожига эътибор

берайлик, оддий санок чўпларидан ёки абаклардан бошланган ҳисоблаш техникаси тараққиёти бугунги кунда секундига бир неча миллион амал бажарадиган компьютерлар пайдо бўлишига олиб келди ва ҳ.к. Буларнинг ҳаммаси илм-фаннинг жамият тараққиёти босқичларига мое талаблари асосида такомиллашиб, ривожланиб бораверади, чунки ўша давр шуни талаб қилади, акс ҳолда жамият тараққиётида салбий таъсирлар пайдо бўлади. Шу сабабли ҳам илм-фаннинг асосий хусусиятларидан бири ҳам шундан иборатки, у бевосита ишлаб чиқариш кучига, истеъмолга тайёр техника - технологияга, методологияга айланади. Бундан ташқари илм-фаннинг яна бир хусусияти умумий ижодиёт ишларининг анчагина қисмини хусусий илмий тадқиқот ишлари ҳам эгаллайди. Бу эса илм-фаннинг кенг камровлилигига хос хусусиятдир. Шу орқали илмий тадқиқот ишининг кўлами, соҳаси, аҳамияти ва йўналиши аниқланади. Маълумки, бугунги кун жамиятни ахборотлаштириш билан баҳоланмокда. Бу замонавий илм-фан ривожи савиясига кескин таъсир қилмокда. Айниқса, компьютер технологияси ривожи ва уларнинг амалиётда фойдаланилишга кенг йўл очилиши билан лойиҳа конструкторлик ишларини бажаришда, луғатлар тузишда, илмий тадқиқот ишларида тажриба-синов ишларини ўтказишда, жараён ва ҳодисаларни моделлаштиришда, бошқаришни алгоритмлашда яққол сезилмокда. Илм-фанда бугунги кунда "Илмий тадқикот ишларини автоматлаштирилган тизими" номли мустакил йўналиш ҳам пайдо бўлди. Бунда йиғиладиган билимлар ҳажмининг кескин ошишига тўғри келади, натижада илмий маълумот олишнинг янги кўлами ва тизими вужудга келди. Замонавий илм-фанда хусусий соҳалар билан биргаликда, уларнинг интеграцияси ҳам пайдо бўлмокда. Жумладан, бионика, математик логика, кибернетика, информатика, эргономика, иқгисодиёт, машина-трактор паркидан фойдаланиш, ишлаб чикаришни автоматлаш- тириш ва ҳ.к. Бундай йўналишларнинг вужудга келиб, жуда тез ривожланишига асосий сабаблардан бири математика фани ютукларининг турли фан йўналишларида ва ҳаттоки ижтимоий фан соҳаларида ҳам самарали фойдаланаётганлигидадир. Хусусан, ижтимоий тадқиқотларда математик методлар, лингвистик кибернетика ва ҳ.к.

йўналишларнинг бугунги кундаги ривожи фикримизнинг далилидир. Шунинг учун ҳам "Ҳар қандай фан математика фани ютуқларидан самарали фойдалана олган тақцирдагина ўзининг юқори чуққиларига эриша олади", деган фикрни олимларимиз доимо тан олиб келганлар. Бундай хусусиятларни ўзида мужассам қила олган ҳар кандай фан ўзи ўрганиши лозим бўлган манба (ҳодиса, жараён, предмет, қонун- коида ва ҳ.к.)га комплекс ва тизимий ёндашув тадкиқот усулларини самарали кўллай олади. Демак, юқорида таъкидланганидек, илм-фан ривожи кишилар, жамият, қолаверса давлат тараққиёти ва халқ фаровонлиги, юрт тинчлиги учун ҳам хизмат қила олмоғи лозим. Улардаги кенг камровлилик ва махсуслик (тор маънодаги муҳим муаммоларига мўлжалланганлиги), тараққиёти савияси, соҳалар интеграцияси ҳамда манбага нисбатан тизимий ёндашув тадкиқот усулларининг барча- барчаси жамият таракқиётида ўзининг мое ўринларига эга ва ўша соҳалар ривожига самарали таъсири билан ҳам улар кўпрок аҳамиятлидир. Шу сабабли ҳам "Илм-фаннинг олий мақсади кишилар фаровон-лигига ва уларнинг мунтазам ривожига хизмат қилсин", деган фикрни шиор қилиб ижод қилинса, илм-фаннинг жамият тараққиётидаги роли ва ўрни янада ошар эди. Тасаввур қилинга, бир пайтлар оддий омоч билан ерни шудгор килган пайтимиз ҳам бўлган. Бугунги кунда кабиналари юксак савияда жиҳозланган (конденционер, радио, магнитофон, товуш ютгич ва ҳ.к.), ишчи органлари универсал равишда ишлайдиган, замон талаби асосида жиҳозланган кудратли техникалар ёрдамида шудгор қилинмоқда ва ҳайдовчи эса бошқариш пультида ўтириб олиб, бемалол бу техникани бошқармоқда. Ёки одамнинг ойда юриши ва Марснинг ўзлаштира бошланиши буларнинг ҳаммаси илм-фаннинг кудратли кучи эмасми? Шунинг учун ҳам илм-фан тараққиёти жамият таракқиётининг асосий пойдеворларидан бири бўлиб ҳисобланади ва у иқтисодимизни ривожлантиришда, маънавиятимизни юксалтиришда, маърифатимиз нинг савиясини оширишда, маорифимизни гуллаб-яшнашида ҳам кудратли кучдир.

Замонавий илм фан хусусиятлари Мустақиллик туфайли қўлга киритилган ютуқларни давом эттириш, мамлакатнинг интеллектуал салоҳиятини ўйлаш, жамиятни ҳар томонлама тарақкий эттириш, унинг мустақиллигини мустаҳкамлаш йўлидан муваффақиятли равишда олға силжиб боришдаги масъулият бугунги ижодкор (тадқиқотчи)лар оммаси зиммасига тушади. Шунинг билан бирга фан-техника ютуқлари асосида яратилаётган янги-янги машиналар, дастгохдар, методология, алгоритмлар, моделлар, компьютерлар ва шу кабилардан фойдаланиш, уларни тайёрлаш ҳамда амалиётга жорий этишни автоматик бошқариш, кишилардан катта илмий тайёргарликни талаб этади. Кейинги чорак аср давомидаги фан-техника тарақкиётига назар ташлайдиган бўлсак, бу давр ичида кўпгина, айниқса, физика, математика, механика, кимё, биология, мантик, психология ва шу каби фанлар ва шу билан бирга техникада тамомила янгича сифат ва тамойилларга эга бўлган қонунлар, назариялар, методологиялар ва турли илмий гипотезаларни вужудга келганлигининг гувоҳи бўламиз. Фанларнинг ўзаро ҳамкорлиги тезлашиб, фаннинг янги соҳалари пайдо бўла бошлади. Булар эса ўз навбатида техника тараккиёти учун ҳам хизмат қилади. Бу борада фан ва техника ютукларини ўз навбатида ёшларга етказиб бориш, ҳозирги замон дарсларига қўйилган талаб бўлиб, у орқали мамлакатимизда интеллектуал салоҳиятли кишилар (тадкиқотчилар) отряди шакллантирилади. Бугунги юксалаётган илм-фан бизга жамият қонунлари ва табиатдаги ҳодисалар моҳиятини, бизни ўраб турган муҳитни ривожлантиришни тушуниб етишга ёрдам беради. Фан-техника тараққиётида тубдан ўзгариш юз бераётган ҳозирги замонда фан оламидаги ривожланиш янги босқичга кўтарилди ва замонавий фанлар шакллана бошлади. 1. Автоматика фани. Автоматика XIX асрнинг бошларида ўзининг ривожланиш босқичига кўтарилди. Автоматика фақатгина ўзини-ўзи бошқарадиган курилма эмас, балки

у техникани автоматик бошқариш ҳақидаги фан ҳамдир. Автоматика фани табиат ва жамият воқеа-ҳодисалари ривожини автоматик бошкаришга хизмат қилишига мўлжалланган бўлиб, у кишиларни огир жисмоний меҳнатдан озод қилиб, тараққиётни тезлаштириб, у одамларда назорат-бошқарув функциясини қолдиради. Ана шу сабабларга кўра у бевосита ишлаб чиқарувчи кучлар тизимига айланади ва жамиятимиз тараккиётига хизмат қилади. 2. Кибернетика фани. XIX асрнинг иккинчи ярми XX асрнинг бошларида фан-техника мисли кўрилмаган даражада ривожланди. Бу даврда саноат, транспорт ва бошқа соҳаларни автоматлаштиришга киришилди. Автоматик бошқариш назариясининг ривожланиши асосида «Кибернетика» номли фан вужудга келди. «Кибернетика (юнонча kybemetile - бошкариш санъати) -ахборотни қабул қилиш, сақлаш, уни қайта ишлаш ҳамда ундан турли жараёнларни бошқаришда фойдаланиш билан шуғулладиган фан. Автоматик бошқариш, ҳисоблаш техникаси, нейрофизиология ва математик мантиқларнинг назария ҳамда амалиётларининг ривожланиш натижалари сифатида вужудга келган. Кибернетиканинг техник асосини ЭҲМлар ташкил этади. Улар инсон тафаккурига оид масалаларни ҳал қилишга кенг имкониятлар очиб беради. «Кибернетика» терминини биринчи марта юнон файласуфи Платон тилга олган. XVII асрдаёқ Б.Паскаль (Франция) оддий механик арифмометр ихтиро қилган эди. Факат XIX асрга келиб, Ч.Беббж (Англия) ҳозирги замон ЭҲМига ўхшаш ракамли автоматик ҳисоблаш машинаси яратишга уриниб кўрди. XX аср бошида электромеханик аналитик ҳисоблаш машинаси яратилди. 1938 йилда К.Шеннон (АҚШ), 1941 йилда В.И.Шестакович (Россия) мантиқий математик аппаратнинг реал контакт схемасидан синтез ва анализ учун фойдаланиш мумкинлигини кўрсатишди. Шулар асосида автоматлар назарияси ривожлана бошлади. XX асрнинг 40- йилларидан Ж.фон Нейман (Германия) ва бошқалар томонидан яратилган ЭҲМ кибернетиканинг шаклланишида ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлди. Буларнинг ҳаммасини умумлаштириб Н.Винер (АҚШ) ўзининг «Кибернетика» китобини езди (1947 йил). У кибернетикани «тирик

мавжудод ва машинадаги алоқалар ҳамда бошкариш ҳакидаги фан» деб аташни тавсия қилди. Бугунги кибернетика фани ўзининг бир қатор мустакил йўналишларига эга. Улар: техник кибернетика; иқтисодий кибернетика; биологик кибернетика; тиббиёт кибернетикаси; математик лингвистика ва шу кабилар. Кибернетика, асосан кибернетик тизимлар билан шугулланиб, унинг назарий ўзагини ахборот (информация), кодлаш, алгоритмлаш, автоматлар, умумий ва мукобил ахборот тизимлар, киёфаларни аниқлаш (распознавание образов), формал тиллар назариялари ташкил этади. Ўзбекистонда кибернетика фани ривожида ЎзР ФАнинг академиги В.Қ.Қобулов ва бошқа олимларнинг ҳиссалари катта. Республикамизда бошқарув илми Бошқарув-бошқарилаётган жараённи мавжуд имкониятлар асосида кўйилган макеадга эришгунга қадар бўлган ҳаракатлар кетма- кетлигидир. Бошкарув-жараёнларга режа асосида йўналиш бериш ва режалаштирилган натижани олиш бўйича ҳаракатлар мажмуасини ташкил этади. Бошкарув жараёни, асосан, бошқарувчи, манба, мақсад ва натижа тизимидаги фаолият бўлиб, унда бошкарувчи таъсири йўналтирилган манба (объект) турига қараб турли кўринишларда бўлади. Улар бошқарувчилар таъсир кўрсатишларига караб жамият, давлат, қишлоқ хўжалиги, иқтисодиёт, талим тизими, ишлаб чиқариш корхоналари, согликни саклаш тизими, уй - хўжаликлар, оиладаги бюджетни ва шу кабиларни бошқариш турларига ажратилади. Бошқаришнинг энг асосий хусусияти шундан иборатки, бунинг натижасида кўйилган мақсадга эришилади. кўйилган мақсад ёки истак ва интилишлар асосида, олдинда турган вазифаларни бажариш учун бошка кишиларнинг (ёки муҳитнинг) ҳаракатлари (таъсирлари) жараёнларни бошқаришнинг мазмунини ташкил этади ва ҳаракатлар кетма-кетлигини мақсадга эришиш сари йўналтиради. Бошқарув табиат ва жамиятнинг турли жабҳаларида турлича кўринишларда

учрайди. Фақатгина кузатилаётган жараёнлар ва ҳодисаларни ўз хусусиятига қараб бошқариладиган ва бошқарилмайдиганларга ажратиш мумкин. Бошқариладиган объектларга шахе фаолияти, таълим-тарбия соҳалари, инсониятни бирор ғоя бўйича ҳаракатлари, ишлаб чикариш тизими, қишлоқ хўжалиги, соғлиқни сақлаш тизими, таълим тизими ва шу каби хатти- ҳаракатларни режалаштирилган мақсад сари йўналтириш орқали таъсир этишга қодир жараёнлар ва ҳодисалар киради. Умуман, инсон ёки бошқа воситалар ёрдамида таъсир этиб бўлмайдиган жараёнлар ва ҳодисалар бошқарилмайдиган объектлар дейилади. Буларга табиатдаги атроф-муҳит, табиатни мисол келтиришимиз мумкин. Бошқарув жараёни ижтимоий-иқтисодий тараққиёт босқичларига ва даражасига мосланиб, такомиллашиб келди. У дастлаб айрим бир ҳодиса ёки жараёнга таъсир доирасида фаолият кўрсатган бўлса, кейинчалик жамоалар, давлатлар ва жамият микёсида кенгайиб борди. XX аерда бошқарув жараёни мустақил ва муҳим йўналиш сифатида шаклланди. Бошкарув оддий бир буюмни ясащдан тортиб, космик фазони ўзлаштирипггача мунтазам равишда ўз таъсир кучини кўрсатиб бориш даражасига етди. Айниқса, бошқарув ижтимоий ҳаётда, иқтисодда, биологик ва техник тизимларда, соғлиқни сақлаш ва халқ таълими тизимларида, фан ва техника таракқиётида ва шу кабиларда универсал жараён сифатида таърифловчи умумий тамойилларни ўрганшн, унинг предмета бўлиб қолди. Тирик ва жонсиз табиатда, фан ва техникада, кишилик фаолиятининг бошка турли жабҳаларидаги ҳодиса ва жараёнлар бошқарувининг умумий қонуниятларини ўрганадиган фан Кибернетика деган номни олди, Бошқарувнинг умумий қонун-қоидалари бу номни олиши бежиз эмас, чунки биринчи марта буюк физик олим Ампер бу терминдан давлат бошқаруви даражасини белгилашда фойдаланган. Шуниси қизиқки, «Кибернетика» сўзининг юнонча таржимаси ҳам «Кема бошкариш санъати» маъносини билдиради. Умуман олганда, Кибернетиканинг вужудга келиши ва ривожланишига машҳур америкалик олим Норберт Винер жуда катта ҳисса қўшган. У ни

Кибернетиканинг отаси дейилади. 1948 йилда Н.Винернинг Кибернетика китоби нашр қилингандан кейин бу соҳа ўзининг мустақил ривожланиш йўналишларини бирин - кетин белгилаб ола бошлади. Ўзбекистонда эса бу соҳа ривожига салмоқли ҳисса кўшган олим, физика- математика фанлари доктори, профессор, Беруний номидаги Давлат мукофоти совриндори, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби, академик Восил Қобулович Қобуловдир. Республикамизда 1956 йилдан Кибернетика фани ривожлана бошлади, десак хато бўлмайди. Чунки ўша йили академик М.Т.Ўрозбоев раҳбарлигида Ўзбекистон Фанлар Академиясига қарашли В.И.Романовский номидаги Математика илмий тадқиқот институти қошида Ҳисоблаш техникаси бўлими ташкил этилди ва унга В.ҚҚобулов раҳбар этиб тайинланди. В.Қ.Қобулов ташаббуси билан республикамизда биринчи марта Урал-1 русумли ЭҲМ Москвадан олиб келиб ўрнатилди. Бу «Ҳисоблаш маркази» 1966 йилда Ўзбекистон Фанлар академиясига қарашли ҳисоблаш марказли Кибернетика илмий тадқиқот институтига айлантирилди ва у Марказий Осиё минтақасида ягона илмгоҳ эди. Бу илмгоҳ 1978 йилга келиб Кибернетика илмий ишлаб-чикариш бирлашмасига айлантирилди. Бугунги кунда бу илмгоҳ Замонавий-информацион технологиялар илмий-техникавий маркази деб ном олиб, бу ердаги олимларимиз бошқарув илмини такомиллашган қонун-қоидаларини тадқиқ қилиш устида фаол ишламокдалар. Кишилик фаолияти турли жабҳалардаги вазифаларни ҳал этишга алгоритмлар назариясини ривожлантириш базасида академик В.Қ.Қобулов раҳбарлигида бирлашманинг етук олимлари Ўзбекистонда кибернетиканинг шаклланиши ва ривожланишига катта ҳисса кўшдилар. Бундай олимлар жумласига «Образларни текшириб билиш ва сунъий интеллект» назарияси бўйича катта мактаб яратган М.М.Комилов, математик моделлаш ва ҳисоблаш эксперимента, математика ва физика мураккаб масалаларини ҳал этишнинг миқдорий- таҳлилий усуллари бўйича академиклар Ф.БАбуталиев, БА.Бонда- ренка, ТБўриев, ахборотлар назарияси ва техника

кибернетикаси бўйича академиклар Ж.А.Абдуллаев ва Т.Ф. Бекмуратов кабилар киради. Булардан ташқари, кибернетика фанининг турли йўналишлари бўйича фанга салмоқли ҳисса қўшган олимлар сафларини яна ҳам давом эттириш мумкин. Буларга техник тизимларда бошқарув бўйича Т.А.Валиев, З.Т.Одилова, О.М.Набиев, О.О.Тошев, А.Ғофуров, Д.Н.Аҳмедов, К.Аҳмедов, Р.С.Саъдуллаев, И.И.Жуманов, З.М.Солихов, А.ХНишонов, НА.Мўминов, А.ВДобулов, Ш.Назиров ва бошқалар, иктисодий тизимларда бошкарув бўйича С.СҒуломов, Н.С.Зиядуллаев, М.И.Ирматов, А.А.Абдуғоффоров, Б.Беркинов, Р.Убайдуллаев ва бошқалар, био-тиббий жараёнларида бошқарув бўйича Қ.Қ.Қодиров, Х.З.Икромова, Ф.Т.Одилова, М.Зиёхўжаев, Р.Ҳамдамов, Х.М.Комилов, Х.А.Тўракулов, А.Марасулов ва бошқалар киради. Республикамизда таълим тизимини ахборотлаштириш борасида ҳам диққатга сазовор ишлар амалга оширилди. Бунда академик В.Қ.Қобулов ташаббуси билан дастлаб Олий ўқув юртлари қошида бошқарув муаммолари ва ахборотлаштиришга тегишли факультетлар, кейин эса бирин-кетин шу йўналишларда олий даргоҳлар ҳам ташкил этила бошлади. Буларда билим олиб чикқан мутахассислар республикамиз- нинг барча ҳудудларида турли соҳаларда фаолият кўрсатмокдалар. Бугунги кунда халқ таълими тизимини ахборотлаштириш ва уни бошқарувига республикамиздаги кибернетик олимлар ҳам бош қўшмоқдалар. Улар академик В.Қ.Қобулов ва у кишининг шогирдлари ва ҳамкасблари Т.Ф.Бекмуратов, А.Б.Нусратов, Х.З.Икромова, Н.А.Мў- минов, К.Аҳмедов, А.Ғофуров, ААбдуқодиров, Х.Қ.Қодиров, Х.М.Ко- милов, Х.А.Тўрақулов, СЙўлдошев, Т.Сафаров, И.И.Жуманов, Д.Н.Аҳ-медов, Р.Ҳамдамов, АМарасулов, Х.С Лутфуллаев ва бошқалардир. Демак, бизнинг республикамиз олимлари бошқарув муаммолари ечимлари бўйича дунё миқёсидаги муаммолар ечимларини илмий тадқиқ қилиш бўйича фаоллик билан ижод қилмоқдалар, десак хато қилмаймиз. Биз мазкур монографияда фақатгина таълим тизими бошқаруви ҳақида фикр юритишни лозим топдик. Замонавий таълим тизими ҳам замон билан ҳамнафас бўлиб, янги таълим технологияларини ишлаб чиқиш ва жорий этишни талаб

қилмоқда. Таълим тизими ҳам ўзига хос мураккаб боғланишларга эга бўлган қисм- тизимлардан ташкил топган бўлиб, улар доимо ҳаракатдаги боғланишга эга ва бу асосда бошқариш сифати ҳамда кўриниши ўзгариб туради, яъни мураккаб динамик тизим ҳисобланади. Уни бошқариш эса кибернетик муаммодир. Бизга тизимий тадқиқотлар назариясидан маълумки, бундай мураккаб динамик тизимларни бошқаришда кибернетика фани ютуқларидан фойдаланиш кўл келади. Замонавий таълим тизими мураккаб тузилмага эга бўлиб, унинг таркибига ижтимоий ҳаётнинг бошқа соҳалари билан ўзаро мураккаб боғланишларга эга бўлган технологик, педагогик, ташкилий, иктисодий ҳамда назарий-методологик қисмлар киради. Анъанавий таълим тизими замонавий таълим тизимидан технологик қисмини алоҳида ажратиб қаралмаслиги билан фарқ қилади. Чунки, анъанавий таълим тизими «юзма-юз» ўқитиш услуби ва босма материалларга асосланиб ўқитишга мўлжалланганлиги учун технологик қисми етарли даражада ривожланмаган. Демак, анъанавий таълим тизимидан фаркли ўлароқ замонавий таълим тизимида кибернетик нуктаи назардан қараганда мунтазам тескари алоқа мавжудлиги ва бу алоқа натижаси асосида таълимни тегишли ростлашларни амалга ошириш орқали оптимал бошқаришга эришишдир. Бошқарув нафақат бошқарувчи таъсирлар ва тескари алоқанинг ахбороти табиатини ўрганади, балки унда асосий эътибор бошқарувнинг объектлари ва субъектларига, бошқарувчи таъсирлар нинг шаклланиш механизмларига, уларнинг бошкарув объектига таъсир қилиш усуллари ва натижаларига қаратилган. Шу сабабли ҳам таълимни бошқаришда бошқарувчи зарур бўлган ахборотларни йиғиш ва сақлашга, кишиларнинг бошқариш бўйича Кабул қилган қарорларини ишлаб чиқарувчи ва ижро этувчи шахслар фаолиятига, бошқарув ёрдамида таълим мазмунини йўналтиришга ва таълим бериш йўналишига ўзгартириш киритиш имкониятларига ҳам эътибор берилади. Бундай мураккаб бошқарувни амалга ошириш учун унинг мақсади, вазифасини ва бошқарув шаклларини чукур таҳлил қилиб, аниқлаб олиш керак. Биз бу

ҳақда мазкур ўқув қўлланманинг кейинги қисмларида батафсил тўхталамиз. 3. Информатика фани. Информатика; французча informatique , нем. Informatik -ахборот, ахборотшунослик-илмий информация ахборот, хабар, маълумотнинг моҳияти, умумий хоссалари ва қонуниятларини, шунингдек, илмий коммуникация тизими ўша илмий информацияни тарқатиш усуллари ва воситалари мажмуини ўрганиш билан шуғулланадиган илмий фан; инсон фаолиятнинг ЭҲМ компьютерлар билан боғлиқ бўлган соҳаси Информатиканинг марказий тушунчаси-ижтимоий ҳаётининг исталган соҳаси ва тармокларидан олинадиган маълумотлар, яъни илмий ахборотлар. Информатика, кибернетика, кутубхонашунослик, лингвистика, математик мантиқ ва шу каби фанлар билан узвий боғлиқ. Информатика фани илмий маълумотларни йиғиш, ишлаб чиқиш (яратиш, ўрганиш), сақлаш, излаш ва узатиш (тарқатиш) жараёнлари мажмуини ўз ичига олади. Информатиканинг асосий йўналишлари: ҳисоблаш техникасининг назарий асослари; информация назарияси; ҳисоблаш эксперимента; дастурлаш; сунъий интеллект; информация технологияси ва бошқалар. 4. Космонавтика фани. Космонавтика (космос ва юнонча nautike - кемани бошқариш санъати)- космик фазога парвоз килиш; турли хилдаги космик аппаратлардан фойдаланган ҳолда космосни ва Ердан ташқаридаги космик объектларни ўрганишни таъминлайдиган фан ва техника соҳалари мажмуи. Космонавтика куйидаги муаммолар билан шуғулланади: - космик учишлар назарияси - ҳаракат траекторияларини ҳисоблаш; - илмий техникавий космик ракеталар, бошқариш борт тизими, учириш жойи курилмалари, бошқарувчи кемалар ва станциялар, илмий лаборатория жиҳозлари ердаги учиришни бошқариш тизимини яратиш, траекторияларнинг ўлчаш хизмати, телеметрия, орбитал станцияларни жиҳозлаш ва бошқариш; - тиббий-биологик ҳаётни таъминлашнинг борт тизимини яратиш; - ортиқча зўриқиш, вазнсизлик, радиация ва шу каби масалалар билан

боғлиқ равишда инсон организмида кечадиган нохуш хабарларни бартараф қилиш; - космик фазо ва сайёралардан фойдаланишнинг ҳуқуқий, халқаро хукуқ меъёрлари бўйича бошқарув масалалари ва шу кабилар. 5. Математик лингвистика. Математик лингвистика тилшунослик фанининг бир бўлимидан иборат бўлиб, у табиий тиллар ҳодисаларини ва уларни тадқиқ этиш жараёнларини мавҳумий семантик моделлаштириш усулидан фойдаланади. Математик лингвистика фанига XX асрнинг 50-йилларида асос солинди. Математик лингвистиканинг асосий тушунчалари: белги-ишора (алифбо, луғатлар тўплами; муайян алифбо белги-ишоралари сўз шакллари, иборалар тўплами) ва уларнинг изчилликлари. Математик лингвистика фанининг мақсад-вазифалари: назарий тилшунослик воситаси бўлиш; матнга автоматик тылов бериш; автоматик таржима; «инсон - ЭҲМ» тизимидаги мулоқотни йўлга қўйиш. 6. Бионика фани. Бионика (юнонча bion -ҳаёт элементи, асл маъноси - яшовчи) биология ва кибернетиканинг янада мукаммал техник воситалар ёки курилмаларни яратиш мақсадида организмларнинг тузилиши ва ҳаёт фаолиятини ўрганадиган бир йўналиш. Бионика XX асрнинг 2-ярмида шаклланган. Биониканинг асосий муаммолари куйидагилардан иборат: нерв системасида ахборотнинг қайта ишлаш усулларини яратиш; сезги органлари тузилиши ва ишлаш хусусиятлари қонуниятларини ўрганиш; ориентация ва локация тамойиллари ёки одам ёки ҳайвонларда содир бўладиган бошқа жараёнларни ўрганиш; фойдали иш коэффициенти жуда юқори бўлган биоэнергетик жараёнларни ўрганиш ва бошқалар. Биониканинг пайдо бўлишига асосий сабаблардан бири нерв системаси сигналларни аник ва бехато қабул килиши, ишончли, ихчам ва энергияни тежаб сарфлашининг ЭҲМлари билан такқосланганда унинг буларга нисбатан катта афзалликларга эгалиги.

Биониканинг ҳаётийлиги куйидагича асосланади: 1. Нерв системаси ва сезги аъзоларини ўрганиш «ўйловчи» машиналар, ёруғлик ҳарорат ва электр майдонини сезувчи ихчам ва ўта сезгир датчиклар ҳамда ҳаракатдаги жисмни кузатиб борадиган асбоблар яратиш билан шугулланиши. 2. Ҳид билиш аъзосини ўрганиш оркали ҳаводаги ёки сувдаги ҳидли моддаларнинг энг кам микдорини билишга имкон берадиган қурилмаларни яратиш билан шугулланиши. 3. Ҳайвонларда учрайдиган инфракизил нурлар, ультра товуш ва ҳароратни сезувчи рецепторлар асосида матн ва схемаларни ўкийдиган ва танийдиган, осцелограммалар ва рентгенограммаларни тахлил кила оладиган курилмалар ишлаб чиқиш билан шугулланиши. 4. Қушлар, балиқлар ва бошка ҳайвонларнинг новигация қобилиятини ўрганиш оркали новигацияда фойдаланиладиган ускуналарни такомиллаштириш имконини кенгайтириш билан шугулланиши. 5. Сувда тез сузадиган ҳайвонларнинг терисини ўрганиш оркали тезсузар кемалар, суякларни тузилишини ўрганиш оркали эса енгил ва мустаҳкам конструкциялар яратиш билан шугулланиши. Шулар асосида ҳайвонларнинг морфологик тузилишини ўрганиш техник конструкциялашни яратишда фикр ва ғояларнинг асосий манбаидир. 7. Ижтимоий психология фани. Ижтимоий психологияни фан сифатида ўрганишга XIX асрнинг 2-ярмидан бошлаб киришилган. Асосан уни 1908 йилдан бошлаб фан сифатида тан олинди. Ижтимоий психология қуйидагиларни ўрганади: - мулоқот, муомала конуниятларини; - шахслараро муносабатларни ва индивидуал ҳамда жамоавий ўзаро таъсирларни; - жамоаларнинг ички ва ташки тузилишини, уларнинг турлари ҳамда таснифини; - оммавий ҳолатлар ва ҳаракатларни; - ижтимоий ва миллий онг, менталитет, милий қиёфа, характер, таъб,

анъана, одат, маросим ва бошқаларни ўрганади. Бундай тадқиқотларни ўтказишда кичик гуруҳлар (жамоалар) асосий объект қилиб олинган, тажрибалар эса лаборатория шароитида ўтказилган. Ижтимоий психология йўналишлари қуйидагилар: - этнопсихология; - дин психологияси; - оила психологияси (бу бўйича дарслик ҳам бор); - бошқарув (менежмент) ва маркетинг психологияси; - кичик ва катта гуруҳ психологияси; - реклама психологияси; - инсонни инсон томонидан идрок қилиш психологияси; - амалий ижтимоий психология кабилар. Ижтимоий психология фанининг асосларини умумий психология, социология, антрапология, криминология, фалсафа фанлари ташкил этади. 8. Электроника фани. Электроника - электрон ва ионларнинг электромагнит майдон, газлар, суюқликлар, каттиқ жисмлар ҳамда плазма билан ўзаро таъсирида рўй берадиган ҳодисаларни ўрганувчи, электрон ва ионли ҳодисалар асосида ишлайдиган электрон асбоб ва курилмалар яратиш ҳакидаги фан. Электрониканинг назарий асосларини^ асосан математика, физика, назарий электротехника фанлари ташкил этади. Электротехниканинг асосий илмий муаммоси вакуум, электромагнит майдон ва бир жинсли бўлмаган муҳитда зарядланган атом заррачаларининг ҳаракати ва бу билан боғлик бўлган физик ҳодисаларни ўрганиш ва амалий йўналишни белгилаш. Электротехниканинг амалий муаммоси информацияни ҳосил килувчи, ўзгартирувчи ва узатувчи системаларда, ҳисоблаш техникасида, энергетик курилмаларда, ишлаб чиқариш технологиясида ҳар хил вазифаларни бажарувчи электрон асбоб ва курилмалар яратишдан иборат. Тошкент шаҳрида ЎзР ФАга қарашли электроника институти фаолият юритмокда.

9. Сунъий интеллект фани. Сунъий интеллект нима? Бунинг учун, аввало, интеллект нима деган саволга жавоб берайлик. Интеллект дейилганда, биз одамга ташқи дунё ўзгаришларини нозик тушунишга ва ўзини ана шу ўзлаштиришга мослаштиришга имкон берувчи қандайдир яхлит нарсани тушунишга одатланганмиз. Бироқ, интеллект дейилганда ҳар бири алоҳида каралганда ажаблантирмайдиган, аммо бир йўла бир нечтаси намоён бўладиган ўзини тутиши маъноли характерга эга бўладиган, чатишиб кетган хоссалар спектрини тушунса бўлмайдими? Бундай ёндашишдан мақсад сунъий интеллект тизимини яратиш, яъни ЭҲМнинг одам томонидан бажариладиган, биз ижодий ва интеллектуал деб ҳисоблашга мойил бўлган фаолиятига тақлид қилиш имкониятларини аниқлашдир. Сунъий интеллект деганда компьютернинг инсон томонидан бажариладиган фаолиятига тақлид қилиш тушунилади. Сунъий интеллектлар яратиш муаммоси эса компьютернинг инсон аҳамиятига тақлид қилиш имкониятларини аниқлаш билан бевосита боғлиқдир. Сунъий интеллектни яратишнинг комплекс илмий-техник муаммоси туртта йўналиши бирлаштиради: Биринчи йўналиш-компьютерларда ижодий жарае'нлардаги тадкиқ қилиш билан боғлиқ. Масалан, шахмот ўйини, мусиқа асарларини ижро этиш, теоремачарни исботлаш, тузилган дастурлар мажмуасини автоматик равишда тахлил этиш ва синтезлашнинг алгоритмлари ва дастурларини ишлаб чиқишга мўлжалланган. Бундай алгоритмлар инсон мияси вазифаларини такрорлашга эмас, балки ижодий жараённинг якунловчи натижаларига мўлжалланган. Иккинчи йўналиш-ЭҲМ билан мулоқотнинг мутахассис бўлмаган кишиларга кулай бўлган тизимларини ишлаб чикиш, яъни мулоқотли интерфейсни ташкил қилишдир. Масалан, ЭҲМ билан тўғридан-тўғри мулоқот қилиш, биология, тиббиёт, ижтимоий фанлар, мураккаб қишлоқ хўжалиги манбаларини бошкариш каби жараёнларни яхшилашга имкон туғдиради. Матнни шахсий компьютерда тайёрлашга ўрганиб қолган журналистлар, ёзувчи ва шоирлар, фан ва техника ходимлари оддий ёзув қурилмаларига

қайтишни хохламасликлари табиий. Чунки шахсий компьютерлардан фойдаланиб, матннинг турли қисмларини осонгина ўзгартириш, ўрнини алмаштириш ва бирлаштириш мумкин. Бундан ташқари бир йўла матннинг бир неча вариантлари билан ҳам ишлаш мумкин. Компьютер берилган формат бўйича сатрларнинг энига, бўйига тўғрилашни назорат қилади, сўзларни ёзишдаги хатоликни кўрсатади ва ҳ.к. Хуллас, компьютерлардан матбуотда фойдаланиш, босма маҳсулот чиқаришнинг қисмини тубдан ўзгартириб юборади. ЭҲМ китобни чиқаришгача бўлган барча босқичларда матнларни фақат компьютерлар ёрдамида тайёрлашга ундаяпти. Учинчи йўналиш-ЭҲМни ички интеллектуаллаштириш, яъни компьютерларнинг архитектурасини такомиллаштириш. Бунда ахборотни қайта ишлашнинг янги ителлектуаллашган усулларини ишлаб чиқиш ҳисобига иш унумини ошириш кўзда тутилади. Демак, иккинчи ва учинчи йўналиш биргаликда амалга оширилса, ЭҲМнинг бешинчи авлодини яратиш амри маҳол бўлмай қолади, дейиш мумкин. Тўртинчи йўналиш - маълум мақсадга йўналтирилган роботларни моделлаштириш ҳамда интеллектуал робот яратишдир. Бу муаммо жуда мушкул ва мураккаб. Чунки, робот одатдаги компьютердан фарқли ўлароқ, ўз ҳаракатлари билан атрофдаги аҳволга таъсир қилади. Шартлари ўзгариб турадиган масалаларни ечади ва унта мое ҳаракатда бўлади. Сунъий интеллект - фандаги янги соҳа. У кўпгина фанлар негизида шаклланмоқда ва шунинг учун ҳозирга қадар унинг таърифи йўқ. Бу фан кибернетика, математик психология, лингвистика ва бошқа фанлар билан бевосита боғлиқцир. Сунъий ителлектнинг асосий вазифаси - инсон ташки қиёфа- сининг табиий интеллектини формаллашган муносабатлар ва техник воситалар ёрдамида имитациялашдан иборатдир. Сунъий интеллектга оид дастлабки манбалар Аристотель ишларида учрайди. Сунъий интеллектнинг фан сифатида жонланишида Дон Бул, Ф-Вист, Декарт, КЛинний, Морков, АА.Тюрин, собиқ иттифоқ олим-ларидан

АА.Дородницын, В.М.Глушков, Т.СПоспелов, Ю.И.Журав- левлар ва ўзбекистонлик олимлардан М.М.Комилов, Р.Лутфуллаев, Н.А.Мўминов ва бошқаларнинг ҳиссалари катта бўлган. 10. Глобалистика фани. Глобалистика - бу французча global — умумий, лотинча globus - Ep курраси маъноларини англатиб, инсоният тараққиётининг энг умумий қонуниятларини илмий ва маънавий уйғунликда ўрганиш ҳақидаги фан. Глобалистика фани инсоният тараққиёти ривожланишининг энг умумий қонунлари, унинг ноосфера (янги сфера) даврига ўтиш ҳаракати, жамият ва табиатнинг ўзаро таъсирлари уйғунлашуви ҳамда улар орасидаги ички уйғунликнинг ижтимоий-иқтисодий тизимлари, дунё иқтисодиёти ва энергетикаси ҳамда аҳоли сонининг барқарорликка ўтиши каби билимлар интеграцияси асосида шаклланади ва ривожланади. Глобалистика фанини ўрганишнинг мақсадлари: 1. Бизни ўраб турган олам, бошқарилувчининг модели, илмий ва руҳий уйғунлашган дунё ҳақида талабаларга энг самарали ва тизимлаштирилган билимлар бериш, уларга ўзларининг келгуси касбий фаолиятини янгича сифатдаги дунёни қуриш модели билан уйғунлаштиришни ўргатиш. Талабалар онгига Ер юзидаги замонавий муаммолар (қонуниятларни ўрганиш, табиат ва жамиятдаги бошқарилувчининг моделларини яратиш ва ҳ.к.) ечимини бутунлай янгича моделлар яратиш ва уларнинг амалга оширишда қатнашиш шартлигини сингдириш. 3. Талабалар ҳозирги пайтдаги ҳаётда табиат ва жамият сир- синоатларини очиш ва уларни оптимал бошқаришни фақатгина интеллектуаллашган фанлар ёрдамида амалга ошириш мумкинлиги ҳақида ҳақиқатни англатиш. 4. Ёшларнинг онгида фақатгина ўз касбий фаолияти доирасидагина эмас, балки инсон ақлий қобилияти тўлиқ қамраб ола. олмайдиган даражадаги тезлик билан ривожланаётган муаммолар, инсоният келажаги, Ер юзидаги цивилизацияни таъминлаш каби буюк мақсадлар ҳақида фикрлаш эҳтиёжини уйғотиш. 5. Ёшлар онги ва қалбига давримизнинг энг замонавий фани ва ўкув

предмети - глобалистика фани ҳақида чукур билим ва тушунча ҳосил қилиш ҳамда уларда мазкур фан тезлик билан ривожланаётганлиги ва шу асосда янги-янги ғоялар шаклланиши ҳакидаги фикрларни сингдириш. Бунда Ер юзи цивилизациясини ва глобалистиканинг келажаги XXI аср бошларидаги ёшларга боғлиқ эканлигини асослашга алоҳида эътибор бериш керак. Глобалистика фанининг методологик асослари. 1. Глобалистика бир катор фанлар (экология, жамиятшунослик, иқтисодиёт, демогорафия, философия ва шу кабилар) синтези натижасида пайдо бўлиб, Ер ва унинг биосфераси чегаралари ҳамда имкониятларини ўрганади, шунингдек, у методологик хусусиятга ҳам эга бўлади ва энг асосийси фанлар ривожланишига йўналиш беради. 2. Глобалистика фани Ер ва унинг биосферадаги муаммолари ечимини излашга, умуминсоний муносабатларда ҳал этишга киришади. Кўриб чиқилган замонавий фанлар хусусиятларидан маълум бўлдики, фанлар мазмунининг интеграцияси илм-фан ривожига ва улардан мустақил фан йўналишларини пайдо бўлишшш вужудга келтиришига асос бўлар экан. 2. Илм-фан ривожи эса, шубҳасиз, жамият тараққиёти ва инсон ҳаёт эҳтиёжлари омилини ҳар томонлама қондиришга хизмат килади, қолаверса ўша жамият интеллектуал салоҳиятини ҳам юксалтиради. Ижодий жамоаларнинг шаклланиши Кишилик жамиятининг пайдо бўлишидан бошлаб, тараққиёт босқичларига мое ва хос ижодий фаолият жараёни ҳам ўз тараққиёт босқичларига эга. Табиийки, бошқа соҳалар сингари ижодда ҳам дастлаб инсонда фикр пайдо бўлади ва у асосида ғоя, қараш ёки таълимот шаклланади. Бу жараёнлар аввал якка шахеда пайдо бўлиб, кейин жамоага (бир неча кишига) тарқалади. Муаммолар ечимлари ҳам шу тариқа амалга оширилади. Муаммолар ёки муаммолар ечимини топиш жараёнида ҳамкорлик илмий жамоаларнинг ташкил топишини билдиради. Илм-фан тарихий тараққиётида бунга далиллар кўп. Биз

бу ерда фақат дунёга танилган илмий жамоалар, яъни академиялар тўғрисида маълумот беришни лозим топдик. Академия - юнонча Akademos -афсонавий қаҳрамон Академ номидан олинган. Милоддан аввалги rv аср бошларида юнон файласуфи Платон (Афлотун) ташкил қилган илмий мактабни Академия деб атаган. Бунга сабаб Афлотун кўпинча ўз шогирдлари билан суҳбатларни афсонавий қаҳрамон Академиянинг ҳайкали олдида ўтказар экан. Табиийки, ўша пайтлардаги илмий салоҳият табиат ва жамият ҳақидаги жуда оз нарса билан чегаралана олар эди. Ўша давр илмий жамоаси мақсади олимларга маълум бўлган илмларнинг ҳаммасини, яъни табиат ва олам ҳақидаги билимларни ягона фан шаклида ифодалашдан иборат эди. Бунинг учун эса олимларимиз қомусий билимларга (фалсафа, математика, тарих, география, биология, физика, педагогика, тиббиёт ва ҳ.к.) эга бўлмоғи керак эди. Бу жамоа Афлотун, Суқрот, Пифагор, Парленид ва Гераклитларнинг илмий қарашларидан кенг фойдаланганлар. Академиянинг янги ташкил бўла бошлаган пайтида кўпинча Афлотун билан шогирдларидан бири Аристотель (Арасту) ҳамма нарсани ҳам тўғри деб кабул қилавермас экан, у доимо устозидан ўрганганларини қайта текшириб кўришга ҳаракат қилар экан. У кейинчалик Ўрта Шарада Арасту номи билан машхур бўлиб кетди. Академия илмий салоҳиятини юксалтиришда Арастунинг хизмати ниҳоятда катта бўлган ва у 20 йил давомида Афинадаги академияда таълим олган. "343 йилдан подшоҳнинг ўғли Александрнинг (Искандар Зулкарнайн) тарбиячиси ва муаллими бўлиб хизмат килган ва уни яккахудолик руҳида тарбиялаган". Арасту томонидан метеорология (об-ҳаво ҳакидаги фан) ва логика (тўғри фикрлаш хақидаги фан) асослари ишлаб чиқилди. У билиш жараёнида тажрибага алоҳида эътибор берди. У биринчилардан бўлиб ҳайвонлар устида тажриба ўтказди ва табиат ҳодисалари устида муттасил илмий кузатишлар олиб боришни ташкил қилди,

шунингдек, биринчи бўлиб илмий коллекциялар йиғишни бошлади. Арасту Ер ва Ой шарга ўхшаш думалок шаклга эга эканлиги ҳакидаги гипотезани биринчи бўлиб айтди. У шамол ва денгиз окимларининг келиб чикиш сабабларини аниқлаб берди, ҳамда касалларни даволаш билан ҳам шугулланди. Уни буюк хизматлари учун ҳақли равишда Ўрта аср Шарқида "Биринчи муаллим" деб атадилар. Академия тарзидаги илмий жамоалар VIII - IX асрларда Шаркда ҳам ташкил этила бошлади. Булардан Ҳорун ар-Рашид (786-809) ҳукмронлиги даврида "Байт ул-ҳикмат" "Ҳикматлар уйи"га асос солиниб, унинг фаолияти 813-833 йилларда Маъмун ар-Рашид даврида янада ривож топди. Унда расадхона ва бой кутубхоналар ташкил этилди. Ундаги кутубхона "Дор ул-илм" ("Илм уйи") деб аталди. Бундай академиялар Боғдодда ва Мисрда ҳам очилган эди. Урганчдаги Маъмун академиясига эса 1004 -1005 йилларда асос солинган. Қомусий олим Абу Райҳон Беруний академиянинг раҳбари бўлган. Ўша пайтда мазкур академияда Абу Али ибн Сино, файласуф Абу Саҳл Масиҳий, табиб Абдулҳасан Ҳаммор, Ҳунайн ибн Исҳок, Собит ибн Курра, Ҳубайш, Бахтяшу, Кусто ибн Лука ал-Баахбаккий, Яҳё ибн Адий, Исҳоқ ал-Дамашқий, Масаржувайхлар оиласи, Навбахш, Ибн Муқаффа, Ибн Можжа, Ибн Вахшиялар томонидан юнон, яҳудий, санскрит, сурёний, форс тилида жуда кўплаб илмий-адабий, фалсафий ахлоқий асарлар араб тилига таржима қилинди ва уларга шарҳлар ёзилиб, мусулмон дунёсига ёйилди. Булардан ташқари мазкур академияда Муҳаммад Мусо ал- Хоразмий, Хомид ибн ал-Малик ал-Марваррудий, Аҳмад ал-Фарғоний, Абу Фазл ал-Ҳамид ибн Васеъ ибн турк ал-Хутталий, Абу Юсуф Ёқуб ибн Саххоб ал-Киндий ва бошқа ўрта осиёлик олимлар ҳам илм-фан сирларини ўрганганлар. Машҳур олим Абу Наср Форобий Арастунинг "Метафизика", "Жон ҳақида", "Этика", "Категориялар", "Аналитика", "Топика" ва бошка асарларига шарҳлар ёзган. Арасту каби комусий билимли бўлганлиги учун ҳам уни фанда "Арасту- биринчи муаллим" дан кейин "Иккинчи муаллим - Шарқ Арастуси" деб

атадилар. Бу борада Маъмун академиясининг фаол аъзоларидан Абу Али ибн Сино Арасту ва Форобийларнинг илмий меросини янада ривожлантириб, "Учинчи муаллим", деган буюк унвонга сазовор бўлди. Арастунинг "Осмон ҳакида" ва "Физика" асарлари юзасидан Беруний билан ибн Сино ўртасида бўлиб ўтган илмий мунозаралар Маъмун академияси фаолиятида ҳам муҳим ўрин эгаллаганликларидан дарак беради. Бу мунозара илм тарихида катта аҳамиятга эга. Ҳаттоки, бу мунозара турли тилларга таржима ҳилиниб, нашр ҳам қилинган. Жумладан, бу мунозара биринчи марта рус тилига Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси (ФА) да таржима килиниб, нашр этилган. Диёримизда маънавий юксалиш боскичлари "Илк уйғониш даври" ( IX - XII асрлар), "Сўнгги уйғониш даври" ( XIV - XV асрлар), деб номланган. Булардан "Илк уйғониш даври" да Маъмун академияси ва унинг турли жойлардаги тармоқлари илм-фан равнакига катта ҳисса қўшди. "Сўнгги уйғониш даври" эса "Амир Темур ва Темурийлар даври" га тўғри келди. Амир Темур томонидан Самаркандда тўпланган олимлар, ёзувчилар, тарихчилар, меъморлар ўша давр илм-фани тараққиётига катта ҳисса қўшдилар. Бу даврда курилган Улуғбек расадхонаси ва мадрасаси (1420Й) ҳам ўзига хос академия эди. Бу академияда Қозизода Румий, Ғиёсиддин Жамшид ал-Коший ва унинг ўғли Мансур Коший, Али Қушчи, Мансурнинг шогирди Муҳаммад Биржоний, Саадиддин бирн Умар Тафтазоний, Мир Саййид Журжоний, Мавлоно Абдужаббор Хоразмий, Мавлоно Шамсиддин Мунший, Хожа Афзал, Жалол Ҳоқий, Мавлоно Нуғмониддин Хоразмий ва бошқалар фаолият кўрсатдилар. XV асрнинг иккинчи ярмида Ҳиротда Алишер Навоий атрофида тўпланган олим, ёзувчи, шоир, рассом, тарихчилардан иборат илмий ва бадиий жамият ҳам ўзига хос академия эди. Ҳиротдаги академия ўрта аср Шарқида давлат томонвдан таъсис этилган биринчи бадиий академия ҳисобланади. Камолиддин Беҳзод шу академиянинг аъзоси. XV - XVI асрларга келиб Европада бир қанча илмий жамиятлар академия деб атала бопшади. Улар: Лондондаги Қироллик жамияти (1660Й), Париж ФА (1666Й), Берлиндаги Пруссия ФА (1700Й), Петербург ФА (1724Й) ва ҳ.к.

Ўзбекистон Республикаси (ЎзР) ФА - мамлакатимизнинг олий илмий ташкилоти ҳисобланади. Булардан ташкари ресиубликамизда куйидаги академиялар фаолият кўрсатмоқда. -ЎзР бадиий академияси; - ЎзР куролли кучларининг ҳарбий академияси; - ЎзР ички ишлар вазирлиги академияси; - ЎзР давлат ва жамият курилиши академияси; -Хоразм Маъмун академияси. Булардан ташқари бошқа мамлакатлар ФАлари ҳам мавжуд. Улар: Россия ФА, Украина ФА, Қозоғистон ФА, Қирғизистон ФА ва ҳ.к. Шунингдек, халқаро ФАлари ҳам мавжуд. Улар: Халқаро муҳандислар академияси, педагогик таълим халқаро ФА, Олий таълим халқаро ФА ва ҳ.к. Илм-фан равнакида, айниқса, фундаментал тадкиқотлар олиб боришда бу илмий жамоаларнинг — академияларнинг роли бекиёсдир, чунки илм-фан ютуқлари таракқиёт савиясини (даражасини) таъминлаб туради ва шу асосда инсонлар (жамият) ўз ҳаётий эҳтиёжларини қондирадилар. Адабиётлар рўйхати: 1.ўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. Т.: Фан, 2007 . 2.Тўрақулов Х.А. Педагогик тадқиқотларда ахборот тизимлари ва технологиялари. Т.: Фан, 2006. 3.Абдураҳмонов А. Саодатга элтувчи билим. Т.: Мовароуннаҳр, 2002. 4.Тўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. Т.: Фан, 2007. 5.Фалсафа: Қомусий луғат. Т.: Шарқ, 2004 6.Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 4 ж. Т.: ЎМЭ Давлат илмий нашриёти, 2002.

7.Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 8 ж. Т.: ЎМЭ Давлат илмий нашриёти, 2004.

O'xshashlar

Кадриятлар, уларнинг жамият хаетидаги урни

Фан ва тараққиёт

Ахлоқшунослик фани ва унинг вазифалари, жамият тараққиётидаги роли. Этика ахлоқ хақидаги назария. Ахлоқнинг умуминсоний ва миллий, тарихий ва конкрет, диалектик ва ижтимоий характери.

Педагогика тарихи фанининг предмети, мақсад ва вазифалари

Илмий тадқиқот ишлари ва унинг мазмун моҳияти