Ifodali o`qishda nutq a`zolarining roli - Pedagogika - Referatlar

Ifodali o`qishda nutq a`zolarining roli

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja : 1. Nafas – ifodali o`qishning asosiy vositalaridan biri. 2. Nafas mashqlari. 3. Badiiy asarlarni ifodali o`qishda ovozning turli ohangda ishlatilishi. 4. Diksiya – notiq va adabiyot o`qiituvchining nutqining asosiy qurollaridan biri.

www.arxiv.uz Ifodali o`qish jarayonida nafas, ovoz va nutq a`zolari faol ishtiirok etadi. Nafas – ifodali o`qiishning muhim vositalaridan biridir. U kishi organizmi uchun ham asosiy oziqa hisoblanadi. Shuning billan birga, nutq so`zlash jarayoni, ayniqsa, ifodali o`qiish san`ati nafas negizi bilan uzviy aloqadordir. Nafas olinganda havo burun bo`shlig`idan kekirdakka boradi va nafas yo`li orqali o`pkaga o`tadi. O`pkaga kirgan havo qovurg`a muskullarini kengaytiradi, natijada qovurg`alar qorin bo`shlig`idan uzoqlashib ikki yonga gengayadi. Aniqrog`i, ko`krak qafasi har tomonga kengayadi. Shu bir vaqtda qorin bo`shlig`ini ko`krak bo`shlig`idan ajratuvchi diafragma o`pkaning havoga tushib kengayishi hisobiga pastga yaqqol sezilib turadi. To`g`ri nafas olish inson hayoti uchun ham,ifodali o`qish uchun ham juda katta ahamiyatga ega. Agar noto`g`ri nafas olishsa – o`rinsiz pauzalar qilishsa, o`qilayotgan mantiqan buziladi. Matndagi muallif maqsadi tinglovchiga to`g`ri yetib bormaydi fikr tushunarsiz bo`lib qoladi. Shuning uchun oliy va o`rta maktablarning o`qituvchilari o`zlarining va o`quvchilarning nafas organlari muskullarini chiniqtirib borishlari lozim. bu borada amalga oshiriladigan chora va tadbirlar insonni sog` va baquvvat qiladi, tovush va nutqning aniq, ravon, burro va jarangdosh bo`lishini ta`minlaydi. 1 mashq. Dastlabki holat. Gavda to`g`ri tutilib, oyoq tovonlari bir-biridan yelka kengligida uzoqlashtiradi. qo`llar yelka kengligida oldinga cho`zilgan holda ko`tariladi, kaftlar bir-biriga tegib turadi va ko`llar ikki yonga yo`naltirilib, burun orqali nafas olinadi. Ikki deganda, gavda o`z holiga qaytariladi, ko`llar yana oldinga cho`zilgan holda kaftlar bir-biriga tegizilib, og`izdan nafas chiqariladi. Shu tarzda, bir deganda, yuqorida aytilgan holatga kelib, nafas olinadi, ikki deganda esa asl holatga qaytib nafas chiqariladi.Bu mashq har safar 4-5 marta qaytariladi. Eslatma:har bir mashqdan nafasni faqat burun orqali olib,og`izdan chiqarishni unutmang. 2-mashq.

www.arxiv.uz Bu mashqda gavdani to`g`ri tutgan holda tomonlar bir-biriga yaqinlashtiriladi, panjalar bir oz kenglikda tutilib, qo`llar bo`yinga olinadi. Bir deganda, tovon ko`tarilib, oyoq uchida turiladi. qo`llar ikki tomnga cho`zilib, burun orqali nafas olinadi. Ikki deganda, oyoq uchida turgan holatda o`tiriladi. Tizza bir-biri bilan juftlashtirilib, qo`llar oldinga cho`ziladi va nafas chiqariladi. Nega deganda, asta-sekin o`sha holatda o`rnidan turib, qo`llar ikki tomonga cho`zilib, nafas olinadi. Bu mashq ham har safar 4-5 marta qaytariladi. To`g`ri nafas olish hayot uchun naqadar zarur bo`lsa, ovoz ham kishilarning bir-birlari bilan bo`ladigan muomalasida katta ahamiyatga egadir. Xo`sh ovoz qanday hosil bo`ladi? Ovoz oliy asab tizimi signallarining mahsulidir. Oliy asab tizimi biror narsaga tikilish uchun ko`zlarga, biror narsani olish uchun qo`llarga, oldinga qo`dash uchun oyoqlarga buyruq (signal) bergani kabi ovoz chiqarish,nutq tovushlari yoki so`zlarni talaffuz etish, ovozni jaranglatish yoki xiralatish, past yoki baland gapirish uchun ham muayyan a`zolarga signal beradi. Bu a`zolar esa, oliy asab tizimining buyruqlarini bajaradi. Ana shunday buyruqlarni bajarishda, ovozning muhim a`zolari bo`lgan halqasimon, pardasimon va qalqonsimon tog`aylar hamda ovoz naychalari asosiy rol o`ynaydi. Hiqildoqning ichki devori ovoz yorug`ini hosil qiladi. Ularning cheti esa ovoz boylamlarini tashkil etadi. gorizontal holatda yotgan ovoz boylamlari asosan elastik to`qimalardan (naychalardan) tuzilgan. Ular oldingi tomonda qalqonsimon tog`ay bilan birlashib turadi, orqada esa bir-birlaridanuzoqlashadi. Ana shu uzoqlashgan paytda ular o`rtasida burchak hosil bo`ladi, buni ovoz yorug` deyiladi. Ovoz yorug`i uchburchak shaklidadir. Tog`aylarni bir-biriga yaqinlashtirib va uzoqlashtirib harakatga keltirib turuvchi kuch qalqonsimon va halqasimon bir juft muskuldir. Boylamlar tortilishi, qisqarishi yoki tebranishi mumkin. Ular tinch turganda esa deyarli harakatsiz bo`ladi, ular orasidagi tovush yorug`i kichik bo`lib nafas olinayotganda ovozsiz o`tib turadi.

www.arxiv.uz Dastlabki paydo bo`lgan tovush zaif va deyarli tembrsiz bo`ladi. Ovoz tembr va kuchga ega bo`lishi uchun qo`shimcha sharoilar talab qiladi. Bunda halqum, burun-halqum va og`iz bo`shlig`i rezonatorlik, ya`ni qaytargichlik vazifasini bajaradi. Ular tovushga ma`lum tus va kuch beradi. Bunday tuslanishning siri ovozning fizik xossasi, ya`ning uning qattiq jismlariga duch kelgach urilib, qaytib rango-rang rezonais kasb etish tabiati bilan bog`liq. qayerda qaytargichlar ko`p bo`lsa, o`sha yerda ovoz kuchli, jarangdor va ko`rkam bo`ladi. Demak, ovoz mashqlarida eng avvalo mana shu qonuniyatni nazarda tutish kerak. Tembr hosil qilishda hiqildiqdosh chiqayotgan tovushning yo`nalish darajasi katta ahamiyatga ega. Agar tovush faqat burundan chiqsa xunuk, yoqimsiz, to`ng`illagan tembr hosil bo`ladi. Tovush faqat qattik tanglaydosh chiqsa, rangsiz «oq tovush», ya`ni shangu tovush hosil bo`ladi. Tovush yumshoq tanglaydan chiqib, qattiq tanglayga tegib o`tsa, jarangdor, yoqimli tovush hosil bo`ladi. Tovushning so`ngi xossasi esa uning balandligiga, ovoz boylamlarining kengayishi va tortilishi darajasiga hamda ularning qancha ko`p tarang qilib tortilsa, ovoz shuncha baland jarangdor; u qancha bo`g` bo`lsa, ovoz shuncha past va do`rillash bo`ladi. Demak, tovushning asosiy xossalari, uning kuchi va tembri hamda baland- pastligi ovoz boylamlarining o`zigagina bog`liq bo`lib qolmasdan, eng avval oliy asabtizimi signallariga, qolaversa tovush aparatiga taalluqlidir. Tovush apparati esa, ta`kidlanganidek, oliy asab faoliyatining umumiy qonuniyatiga asosan harakat qiladi. Bolalarning tovush apparati kattalarga nisbatan ancha nozikdir. Ayniqsa, bog`chada, maktabda tarbiyachi va o`qituvchilar bolalarning bo`lar-bo`lmasga baqirishlariga hamda bironta badiiy asardan olingan kuchlari boricha baqirib- chaqirib so`kishlariga yo`l qo`ymasliklari kerak.

www.arxiv.uz Agar biror badiiy parcha noto`g`ri diapozon va baladnlikda baqirib, kuchanib o`pilsa, u holda ovoz muskullarining o`ziga xos bo`lmagan holatda ishlashga sabab bo`ladi. Ovozni normal holatga keltirish bir – ikki mashq qilish bilan emas, balki ovoz mashqlarini muntazam o`tkazish bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun ham ovoz mashqlariga uzoq muddatli va tizimli ish jarayoni deb qarash kerak. Ovoz mashqlari ham butun bir murakkab tizimini tashkil etadi. ularni to`liq bilib olish uchun ovozni yo`lga qo`yish deb ataluvchi maxsus predmet bilan bog`liq adabiyotlarga murojaat etish mumkin. Ovoz va nafasni birlashtiruvchi mashqlar Ovoz va nafasni to`g`ri yo`lga qo`yish maqsadida m, n, ng, l, r, sonor tovushlarga unlilarni qo`yish talaffuz etish mashqlari ham yaxshi natija beradi. 1-mashq. Berilgan harf birikmalarini diqqat bilan o`qing. ularning talaffuziga ahamiyat bering va har bir qatorni bir nafasda ayting. Mi, me, ma, mo, mo`, mu, mi. li, le, la, lo lo`, lu, li. Ni, ne, na, no, no`, nu, ni. ri, re, ra, ro, ro`, ru, ri. 2-mashq. Qator sonor tovushlar o`rtasidagi unli tovushlani urg`u berib talaffuz eting. м м м и м м м м м э м м м м м а м м м м м ў м м м м м у м м м м м и м м н н н и м м н н н а м а н н о о м м н н н ў м м н н н у м м л л л и м л л л э м м м л л л а м м л л л о м м л л л у м м л л л и м м р р р и м м р р р э м м р р р о м м р р р ў м м р р р у м м р р р и м м р р р о м л 3-mashq.

www.arxiv.uz Tez aytish mashqlari ham ma`lum tovushlarni to`g`ri talaffuz etish ko`nikmasini hosil qiladi. quyidagi mashqqa berilgan misollarni oldin yakka, so`ngra birgalikda o`qing. so`zlarni to`g`ri talaffuz qilishga e`tibor bering. Bir tup tut, to`rt tup turp. Tubsiz dengiz dedingizmi? Dengsiz tengsiz dedingizmi? Hasan Husanga kitob berdi Husan Hasanga raxmat dedi. Tilim – tilim tilla qovunning To`rt tilimli lilimni tildi. Eshik oldida buloq, buloqdan suv ichar uloq, uzun quloq. To`p-to`p ko`k koptok, har ko`k koptokda bittadan katta ko`k koptok. Samarqanddagi usta Muso pistofurushning 33 qop puch pistasi bor ekan, shu 33 qop puch pista bo`lsa ham o`sha usta Muso pistafurush ekan, bo`lmasa ham o`sha usta Muso puch pistafurush ekan. Durdonaning marjoni bir dona, u ming dona danak mag`zidan tuzilgan. Diksiya – notiq va adabiyot o`qituvchisi nutqining asosiy qurollaridan biri. Diksiya – lotincha distio so`zidan olingan bo`lib, so`zlarni aniq, burro talaffuz qilish degan ma`noni anglatadi. Badiiy asarni ifodali o`qishda nafas va ovoz kabi diksiyaning ham o`ziga xos o`rni bor. Badiiy asar o`qishda, mazmunning qayta hikoya qilishda va umuman, og`zaki nutqda diksiyaning qonun-qoidalariga rioya qilishsa, nutqning emosionaal ta`siri yana ham oshadi.

www.arxiv.uz Diksiya orfoepiya bilan ham bog`liqdir. Orfoepiya esa, nutqning tabiiy, aniq, ravon, hammaga tushunarli bo`lishini talab qiladi. Maktablarda, pedagogika institutlarining filologiya fakultetlarida bu masalaga katta e`tibor berish zarur, albatta. Maktablarda o`quvchilarni ifodali o`qishga o`rgatishdan oldin har bir darsda unli va undosh tovushlarning, har bir so`zning, har bir jumlaning lug`oviy- fiziologik ma`nosini tushuntirib, so`ngra shu mo`zning talaffuzini o`rgatish maqsadga muvofiqdir. Fan sifatida diksiyaning roi juda kattadir. U kishilarni, o`quvchilarni va o`qituvchilarni aniq hamda burro gapirish insonlar ongiga tez yetib boradi va ularga tez tushunarli bo`ladi. Harflarni va tovushni, albatta, aniq va ravon talaffuz qilish kerak. Negaki ularning ifoda darjasi yanada kengayadi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Aristotel - "Poetika" T. 1980 y. 2. Axmedov A. - "Notiqlik san`ati" T. 1967 y. 3. Oripov K., Obidova M. "Ifodali o`qish" T.1992 y. 4. Inomxo`jayeva S., Zunnunov A. "Ifodali o`qish asoslari" T. 1978 y. 5. Jo`rayev K. "Ifodali o`qish va himoya qilish" T. 1986 y. 6. Yodgorov N. "Gigiyena golosa i yego fiziologicheskoye osnovo`" M. 1967. 7. Leonardi YE.I. "Deksiya orfoepiya" M. 1967. 8. Sayfuddinov A. "Og`zaki nutqda pauzaning ahamiyati" T. 1965 y. 9. Xo`jayeva L. "Lektor haqida ifoda vositalari" T. 1964 y. 10.www.Ziyonet.uz 11www.NUR.uz

O'xshashlar

Ifodali o`qish malakalarini shakllantirish

O`quvchilarni tarbiyalashda jamoaning roli

Ifodali o'qishning asosiy vositalari. (Urg'u, pauza, intonasiya, temp va ritm)

Horijiy til darslarini o`qitishda ona tilinining roli

Nutq madaniyatiga kirish