Gidning nutq madaniyati va uning kasbiy xususiyatlari - Pedagogika - Referatlar

Gidning nutq madaniyati va uning kasbiy xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Gid nutqiga qo`yilgan talablar. 2. Gid nutqining tarkibi. 3. Hikoya qilishda ovoz kuchining ahamiyati. 4. Noverbal muloqot. 5. Gidning guruh bilan munosabati.

www.arxiv.uz Tayanch iboralari: Gid nutqiga qo`yilgan talablar , gid nutqining tarkibi , kamgaplik va sergaplik , ovoz kuchi, ovoz tezligi, hikoya qilishda ovoz kuchining ahamiyati , nutqdagi tanaffuz, notiqlik san`atida talaffuz, diksiya , noverbal muloqot , ritmik, emotsional ( hissiyotli ), ko`rsatuvchi- rekonstruksiyalovchi , ishora qiluvchi, tasviriy, simvolik jestlar,gidning guruh bilan munosabati. Gid nutqiga qo`yilgan talablar Har bir gidga qo`yilgan proffesional talab – bu yuqori darajali nutq madaniyatiga ega bo`lishidir . Gid so`z ustasi bo`lmasa ekskursiyaning muvaffaqiyatli o`tishini ta`minlay olmaydi. Shuning uchun u notiqlik san`ati asoslarini egallashga intilishi kerak. Mazkur bo`limda faqatgina individual matn va ekskursiyani o`tkazishda zarur bo`ladigan, rioya qilish zarur bo`lgan , nutq madaniyatining bir necha qoidalari yortiladi. Gidning nutq madaniyati asoslarini original mualliflik ishlanma sifatida qabul qilish noto`g`ri. Axir ming yillar ichida notiqlik san`ati bo`yicha yuzlab kitoblar yozilgan. Notiqlik san`ati bo`yicha adabiyotlarni tahlil qiladigan bo`lsak, Ye.A.Nojinning «Ittifoq oratorlik san`ati asoslari», A.A.Vvedenskaya va L.R. Pavlovalarning «Nutq madaniyati va san`ati», Deyl Karnegining “ Rasmiy chiqishlar orqali insonga ta`sir ko`rsatish va o`ziga ishonchni kuchaytirish ” asarlarida bu masala batafsil yoritilgan. Demak, Gid o`z faoliyatining muhim qismi hisoblanmish notiqlik madaniyati haqida nimalarni yodda tutishi va hisobga olishi shart? Notiqning nutq madaniyati nima? Ye.A.Nojin bu haqida qo`yidagilarni yozadi: «Notiqning nutq madaniyatini ko`pincha to`g`ri nutq ya`ni, umumiy qabul qilingan, til me`yorlariga to`g`ri keladigan nutq deb hisoblashadi. Notiqning nutq madaniyati - bu mazkur auditoriyaga aniq holat, qo`yilgan vazifaga mos ravishda, eng yaxshi ta`sir etishni ta`minlovchi til materiallarini ishlatishdir». Gid shuni yodda tutishi kerakki uning sayyohlar nazdidagi nutqi bu og`zaki nutq va u yozma nutqdan tarkibi, jumlalar hajmi bilan farqlanadi. Notiqlik

www.arxiv.uz chiqishlar uchun qisqa va uncha murakkab bo`lmagan jumlalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir, chunki ularni eshitish ham osonroq. Uzun jumlalarga qarshi qadimiy notiqlar shunday degan «uzun jumlalar eshituvchining qulog`iga va ham notiqning nafas olishiga yomon ta`sir qiladi ». Og`zaki nutq –ovoz bilan ifoda etilgan yozma nutqdir. Gid individual matn, to`plangan adabiy, ilmiy, gazeta, arxiv, statistik materiallarni albatta, og`zaki nutq qoidalariga moslashtirishi maqsadga muvofiqdir.Tadqiqotlar shuni isbotlamoqdaki, yozma nutqlarga ovoz berilganda eshituvchilar axborotning 50 % ni, chiqishlar og`zaki nutq me`yorlari bo`yicha tuzilgan bo`lsa, axborotning 90 %ni qabul qilishar ekan. Bu tadqiqotlar ma`ruzachi nutqi samaradorligini harakterlaydi. Ekskursiya chiqishlarida esa, gidga yana tashqi muhit halakit beradi, bu esa jonlantirilgan yozma nutqni qabul qilish samaradorligi yanada pasaytiradi. Og`zaki nutqda gap tartibi o`zining erkinligi bilan farq qiladi. Yozma nutqda sistematik, bir-biriga bog`liq, mantiqan to`g`ri bayonlar, fikrlar harakterli bo`lsa, og`zaki nutq ko`pincha vaziyatli bo`lib, ko`pgina qo`shimchalar holatga, eshituvchilar reaksiyasiga qarab kiritiladi. Og`zaki nutqda tabiiyki, ba`zida so`zlar tartibi buzilgan va aynan shu tufayli so`zlashda jonlilik va tabiiylikka erishiladi. Notiqning nutq madaniyatning eng muhim elementlaridan biri bu so`zlarni to`g`ri ishlatishdir . So`zlar to`liq, mazmuniga ko`ra va boshqa so`zlar bilan uyg`unlashgan holda ishlatilsagina, shunda u auditoriyaga ta`sir qiladi. Gid nutq madaniyatining muhim ko`rsatgichlari bu so`zlarning to`g`ri talaffuzidir. Auditoriya hamma vaqt buzib talaffuz qilingan so`zlarga e`tibor berishadi. Agar talaffuzdagi xatolar takrorlanaversa bu auditoriya ongiga salbiy ta`sir ko`rsatadi, so`zlarni qabul qilishga xalaqit beradi. Ko`pgina hollarda qahramonlarning familiyasi, ismi, geografik joylar, har xil xorijiy atamalarning talaffuzida qiyinchiliklar paydo bo`ladi. Bunday paytda gid lug`atdan foydalanish kerak bo`ladi (lug`atni har bir kitob magazinidan olish mumkin).

www.arxiv.uz Nutqda «keraklicha e`tibor berilmoqda», “yuksak pog`onalarga ko`tarish”, «asosiy maqsad qilib qo`yish» va shu kabi shtamplardan foydalanish nutqni ma`nosiz, jonsiz, obrazsiz qilib qo`yadi. So`zli shtamplarning yana bir turi biri bu kanselyarizmdir. Kanselyarizm-bu rasmiy- ishchi yozma nutqning standartlashtirilgan aylanmasidir. Ularni notiqlarning radio, televideniya orqali chiqishlaridan, gazeta, jurnallar sahifalaridan o`qiymiz. Ulardan qutilish qiyin, takrorlanaverib ular bizning nutqimizda kirib bormoqdalar. Lekin gid ulardan foydalanishga ehtiyot bo`lishi, ular bilan kurashishi kerak. Gid uchun yana professional terminlar va xorijiy so`zlar ham «xavf» tug`dirish mumkin. Birinchidan, har ikkisi ham mazmuniga mos ravishda talaffuz qilinishi, ikkinchidan, aytilgan so`z har kimga ham tushunarli bo`lmasa, ularning mazmunini oddiy va aniq tushuntirish. Ishlatiladigan terminlar mag`zini chaqishi kerak. Bu azaliy muammo notiqlarga Aristotel davridan mavjud. U «mohir notiq nutqni shunday tartiblashi kerakki, xorijiy so`zlar nutqda «sezilmay» o`tib ketishi va “aniq ma`noga ega bo`lishi” kerak» deb hisoblagan. Ekskursiya hikoyasiga professional terminlar va xorijiy so`zlardan foydalanish nutqni soxtalashtiradi, gid va guruh o`rtasidagi aloqani buzadi. Notiq nutqi boyligi va serjiloligi uning sinonimlardan foydalanishiga bog`liq. Sinonimlar ma`no jihatidan bir-biriga yaqin, shakli jihatdan har xil so`zlardir. Ular fikrni aniq va yorqin ifodalashga, so`zlarning takrorlanmasligiga yordam beradi. Masalan: «aytish» so`zi quyidagi sinonimlarga ega: bayon qilish, izhor etish, so`zlash, gapirib berish… Ba`zi so`zlar sinonimlari faqat og`zaki nutqda ishlatiladi. Stilistik bezatilgan so`zlar nutqga ekspressiv – hissiy tus berib, notiqning aytganlariga munosabatini belgilaydi. Notiq uchun eng zo`r topilma bu xalq maqollari va naqllaridir. Maqollarda ming yillardan beri isbotini topgan xalq haqiqati yotadi. Ularda xursandchilik va g`am, qahr, muhabbat, hasad, hazil ifoda etiladi. Maqollar va naqllar mehnatni ulug`laydi, dangasalikni qoralaydi, yaxshilikni, inshonchni mustahkamlaydi. Ular nafaqat nutq ifodaliligini kuchaytiradi, chiqishlarga mazmun va o`tkirlikni,

www.arxiv.uz chuqurlashtiradi, balki eshituvchilar yuragiga yo`l topadi, ularning hurmat va e`tiborini qozonishga yordam beradi. Shuning uchun nutqda maqollar va naqllar alohida o`ringa ega. Nutqda maqol va naqllardan foydalanishdagi muvaffaqiyat, ular qanchalik to`g`ri tanlanganligiga bog`liq. Hozirgi paytda xalq maqolalari va ijodi to`plamlari soni juda ko`p va ular gidning qo`l ostida bo`lishi kerak. Ular yordamida individual matn jonliroq va ishonchliroq bo`ladi. 1. Gid nutqining tarkibi Kamgaplik va sergaplik. Kamgaplik – bu nutqni keraksiz va ma`nosiz so`zlardan ozod qila olishdir. Kamgaplik bu notiqning shunday gapirish qobiliyatiki, nutqda «so`zlar kamroq, fikrlar kengroq» bo`lishi va notiq fikrlarni aniq, qisqa, shu bilan birga jo`shqin va hissiyotli ifodalashi muhimdir. Sitseron shunday degan ekan: “Notiqning buyukligi u nafaqat kerakli so`zni aytishida, balki keraksizni aytmasligidadir”. Gidlar uchun Sitseronning ushbu fikrlari juda muhim. Unga ekskursiya jarayonida kam vaqt ajratilgan, shunga qaramay chiqishning kam so`zlik muammosini hisobga olmaslik noto`g`ridir. Namoyishning har bir ob`ekti – bu bir necha daqiqa ajratilgan yangi hikoya va ana shu qisqa muddatda gid katta hajmli axborotni joylashtirishi kerak. Qisqa, obrazli, his- hayajon bilan o`z fikrini ifoda etish bu gidning professional sifatidir. Sergaplik ekskursiya mazmun, mohiyatini buzadi. Ortiqcha so`zlar nutq tabiiyligini buzadi. Asosiy fikr esa bir “to`da keraksiz so`zlar” orasidan qiyinchilik bilan chiqadi. Bundan 2000 yil avval “Ilohiyot haqida» traktining muallifi shunday degan: Ortiqcha vazn nafaqat bizning jismimizga, balki nutqimizga ham zarardir. U nutqni haqiqatdan uzoqlashtirib, eshituvchiga teskari ta`sir etishi ham mumkin”. Sergapliklik nafaqat madaniyatsizlik alomati balki, notiq tasvirlanayotgan ob`ekt haqida tushunchaga ega emasligidan darak beradi. Mantiqiy ma`noga ega bo`lmagan “parazit” so`zlar ham nutqni buzadi. Masalan, «shunaqa», «aytish mumkinki», «aytaylik», «qisqacha qilganda»,

www.arxiv.uz «xo`sh», «umuman aytganda». Bu so`zlar jonli og`zaki nutqning alomatlari. Gid aynan shunga intilishi kerak. Lekin bular asossiz takrorlanaversa, parazit so`zlarga aylanadi. Tabiiy, parazit so`zlarni notiqning o`zi payqamaydi. Lekin bular auditoriyaning jig`iga tegadi . Bularni albatta bartaraf etish choralarini ko`rish lozim. 2. Hikoya qilishda ovoz kuchining ahamiyati Ovoz kuchi – gid nutq texnikasining asosiy komponentidir. Gid ovozini avtobusda, muzey zalida, masjidda, zavod sehida, ochiq havoda bo`ladimi auditoriya yaxshi va aniq eshitishi zarur. Aks holda ko`rilgan tayyorgarlik keraksiz, mohiyatsiz bo`lib qoladi. Har bir gid ham kuchli ovozga ega emas, shuning uchun ularning nutqi hammaga yetib borishi uchun ekskursiyada joy to`g`ri tanlanishi (shovqindan uzoqroqqa), guruh to`g`ri joylashtirilishi, o`z joyini to`g`ri tanlash, shamol qaysi tomonga esayotganiga e`tiborga olish. Nutq texnikasining yana bir muhim jihati uning tezligidir (tempi ) va u ekskursiyani olib borishda albatta hisobga olishnishi lozim. Ovoz tezligi(tempi ) – bu nutq elementlarini talaffuz qilish tezligidir. O`zbek millatining normal nutq tezligi-daqiqasiga 120 ta so`zdir. Bu tezlikda bir betli 14 shrift 1,5 intervalda terilgan informatsiya 2-2,5 daqiqada o`qilishi kerak. Ekskursiyada nutq tezligi o`zgaradi. U individual matnning har bir qismlari mazmuni, ob`ekt oldida hikoyaga ajratilgan vaqt, gidning emotsional tayyorgarligi, kutilmagan hodisalarning ro`y berishiga bog`liq. To`g`ri nutq tezligini tanlashda ba`zida uni tezlashtirish axborotni qabul qilishni ham tezlashtiradi. Lekin haddan ziyod tez tezlig (bir birlik vaqtda) qabulni susaytiradi( inson psixikasining “ o`tkazib yuborish ” qobiliyati kutariladi) va gid harakatlari bekorga sarflanadi. Tez nutq kuchli diqqatni talab qiladi, eshituvchilarni charchatadi va ular gidni quloq solishni to`xtatadilar.

www.arxiv.uz Juda ham sekin nutq auditoriyani «uxlatadi», ularga fikrni kuzatish qobiliyati susayadi, oxirigacha eshitilmaydi. Sekin nutq eshituvchilarni hikoyaga «sovuqqon» qilib qo`yadi va ularni zeriktiradi. Gid nutq tezligini o`zgartira olishni bilishi muhimdir. Biror narsani ta`kidlash, ajratish zarur bo`lsa , nutq tezligini sekinlashtirish (Masalan: xulosalar, tushunchalarni) va agar nutqda iftixor, g`ururni ifodalash kerak bo`lsa, tezligini tezlashtirish zarur. Ekskursiya vaqtida nutq tezligini boshqara olish uchun, gid o`zining odatiy, shoshilmay aytadigan nutqi tezligi(tempini) bilishi zarur. O`z nutq tezligini bilish uchun 600-700 ta so`zni baland o`qib, unga sarflangan daqiqaga taqsimlash kerak. Mana shu vaqt gidning nutq tezligii bo`ladi va uni zaruriy mashg`ulot bilan o`rtacha o`zbekcha talaffuz nutqi tezligiga moslashtirib borish mumkin. Chunki aynan shu tezlikda (daqiqa 120 ta so`z) mazmun yaxshi qabul qilinadi. Notiqlik va gid nutqida tanaffus muhim rol uynaydi. Tanaffus – bu ovoz yangrashining vaqtinchalik to`xtashi, uning jarayonida nutq organlari faoliyati to`xtaydi va u nutqlar oqimini uzadi. Tanaffus bu jimlikdir. Lekin jimlik ham ifodali bo`lishi mumkin. K.S.Stanislavskiy tanaffus haqida shunday degan. «Tanaffus – bizning nutqimizning asosiy va muhim elementidir». Notiqlik san`ati nazariyasida tanaffusning bir necha klassifikatsiyalari mavjud: xezitatsiya tanaffuslari ya`ni uylab olish, fikrlash tanaffuzlari; intonatsion – mantiqiy tanaffuslar- bir nutq taktini boshqasidan ajratadigan, mexanik shakllanadigan taktlar; psixologik tanaffuslar- ular yordamida masalan, butun bir jumlalarga mazmun beriladi («ularsiz nutq jonsiz» degan Stanislavskiy); intonatsion-sintaksis tanaffuslar- holatli, fizilogik tanaffuslar kiradi. Ko`pgina gidlar o`z nutqlarida intonatsion-sintaksis tanaffuslarni noto`g`ri ishlatadilar, ularsiz grammatik qoidalarga asoslangan to`g`ri nutqning o`zi mavjud emas. Intonatsion-sintaksis tanaffuslar yozma nutqdagi tinish belgilariga amal qilinib, davomiyligi bilan ajralib turadi. Eng qisqa tanaffus – vergul o`rniga, eng uzuni nuqtaga to`g`ri keladi.

www.arxiv.uz Notiqlik san`atining nazariyachisi fransuz D.Doriaxa shunday degan: «Kimki o`z nutqida tanaffus qilsa - to`g`ri nafas oladi, yaxshiroq talaffuz qiladi va osonroq artikullaydi. Tinish belgilarini to`g`ri qo`yish – bu o`z nutqi tezligini his etish va uni boshqarish demakdir…bu degani aniq so`zlash va uni boshqalar tushunishiga yordam berish, bu degani nima so`zlayotganni o`zi tushunish demakdir». Gid o`z diksiyasini nazorat qilish lozim. Diksiya – bu nutqdagi bo`g`inlar va so`zlarning aniq – tiniq talaffuz etish darajasidir. Tovushlar va bo`g`inlarni «yutish» har kunlik suhbatda kechirimli, lekin rasmiy chiqishlarga bu nutq sifatini pasaytirib, mazmunni qabul qilishga to`sqinlik qiladi. Yaxshi diksiyaga ega bo`lish bu har qanday holatda faol energiyali nutq tezligini saqlab qolishga ko`maklashadi, eshituvchilarga maqsadni yetkazadi. Amaliyotda har bir notiqning diksiya bilan muammosi bor, uni takomillashtirish uchun doimo o`z ustida ish olib borish kerak (nutq texnikasi bo`yicha metodik qo`llanmalarga berilgan tavsiyalarga amal qilgan holda). Barcha qo`llanmalarda nutq texnikasini takomillashtirish vositasi sifatida har xil tez aytishlar keltirilgan. Ular bizning nutq apparatimizning uzluksiz qayta tiklashni talab qiluvchi, tovushlardan iborat so`zlar uyg`unligidan tarkib topgan. O`z nutqimizni takomillashtirish ustida ishlash uchun bir nechta tez aytishlar doimo takrorlab turish lozim: “Oq choynakka oq qopqoq, ko`k choynakka ko`k qopqoq”. “Qishda kishmish pishmasmish, pishsa kishmish qishmasmish”. «Guldonda gul gulladi». «Qahraton qishda Qodir qishloqda qishladi». Tez aytishlar bilan qanday ishlash bo`yicha L.A.Vvedenskiy va L.G.Pavlovalar tavsiyalaridan foydalanish mumkin: “Sekin, har bir tovushni aniq talaffuz qilib, tez aytish matnini o`qing. Biroz tanaffus qiling, shoshilmang, magnitofonda yozib, eshitib, takrorlang. Har bir alohida tovush talaffuzi aniq, ravonligiga ishonch hosil qilgach, tezlikni tezlashtiring. Birinchi holatdagidek talaffuzga rioya qilib, aniq, ravon takrorlang, lekin ikki baravar tezroq. Iboralar

www.arxiv.uz aniq, ravonliliga erishgach tezlikni oshiring. Tez aytishni bunday qayta ishlash metodini har bir matnda qo`llang.” Rostov Davlat Universitetining «Turizm va ekskursiya ishi» yo`nalishi bo`yicha talim olayotgan talabalar nutqlarini takomillashtirish maqsadida tez aytishlardan tashqari, har kun 20 daqiqadan she`riy matnlarni o`qishlari va har kunlik hayotlarida o`z nutqlarini kuzatishlari tavsiya qilinadi. Bu ishlar 1,5-2 oydan so`ng o`z natijasini beradi. Talabalar nutqi ravon va diksiyalari yaxshiroq bo`ladi. Ular katta ishtiyoq bilan publistik chiqishlarni, ilmiy yoki madaniy tadqiqotlar elementlari mavjud ekskursiya matnlarini o`qiydilar. Gid nutqidagi yana bir muhim sifat bu hissiyotlik , ya`ni notiqning his- hayajonga, tuyg`uga berilib so`zlashidir. Bir turdagi his -hayajon bilan masalan, Ulug` Vatan urushidagi g`alaba, olimlar kashfiyotlari, o`lkaning ekologik muammosi haqida gapirib bo`lmaydi. Gid nutqi ham aqlga va ham ongning emotsional-sezgirlik tomonlariga ta`sir o`tkazishi kerak. Psixofiziologlarning fikricha, hissiyotlar (emotsiya) bilan gapirish nutqni qabul qilish sxemasini o`zgartiradi, fikrlash, xotira va diqqatga ta`sir qiladi. Tanishib chiqqan o`quv qo`llanmaning bu bo`limi gid nutqi texnikasi va madaniyatini takomillashtirish bo`yicha resentlar jamlanmasi emas. Uning vazifasi – gidga tili ustida ishlash bo`yicha asosiy yo`nalishlarni belgilab olishga yordam berishdir.Ijodiy shaxsga esa bu jarayon uzluksiz davom etishi kerak. Boy, to`g`ri, toza, obrazli, ifodali, eshituvchiga tushunarli nutqni shakllantirish gid professional ustaligini takomillashtirish ishlarining tarkibiy qismlaridir. 3. Noverbal muloqot Jest va mimikalar (noverbal muloqot)- notiq o`z tuyg`ulari va fikrlarini har xil harakatlar bilan chambarchas bog`liqligidir. Ular o`z-o`zidan, nutq mazmunidan kelib chiqqan holda paydo bo`ladi. Intonatsiya, urg`ular va talaffuzlar bilan ritmik uyg`unlashgan holda, jestlar auditoriya e`tiborini chiqishlarning u yoki

www.arxiv.uz bu qismiga qaratishga, bildirilayotgan fikrlarga notiqning munosabatini belgilashga yordam beradi. Notiqlik san`ati nazariyasida notiqlar foydalanadigan, chuqur ishlab chiqarilgan jestlar tasnifi mavjud. Jestlarning quyidagi turlarga ajratish mumkin: ritmik, emotsional (hissiyotli), ko`rsatuvchi rekonstruksiyalovchi, ishora qiluvchi, tasviriy, simvolik va boshqalar. Ekskursiya amaliyotida ko`rsatuvchi rekonstruksiyalovchi, ishora qiluvchi jestlardan foydalana olishni bilish kerak. Ko`rsatuvchi jestlarni qarashlar, bosh harakati, qo`l barmoqlar bilan amalga oshirish mumkin. Ko`rsatuvchi jestlarda birinchi darajali rol qo`llarga beriladi. Ko`rsatuvchi jestni ko`rsatilishi mumkin bo`lgan obektlar mavjud bo`lganda ishlatish tavsiya etiladi (yodgorlik, yodgorlik fragmenti, memorial taxta, tabiat ob`ekti). Rekonstruksiyalovchi jestlar sayyohlarga saqlanmagan bino va inshootni tasavvur qilishga yordam beradi. Bu jestlar bilan gid sayyohlarga kerakli tasavvurlarni paydo qila olishi kerak. Ishora qiluvchi jestlar sayyohlarni ob`ektlar oldida to`g`ri joylashishlarini ta`minlaydi. Ular yordamida guruhning bir ob`ektdan ikkinchi ob`ektga harakatlari yo`naltiriladi, avtobusdan tushish yoki aksincha o`z o`rinlarini egallash taklif etiladi. Kerakli (zaruriy) jestlardan tashqari gid ma`nosiz, “parazit” jestlar haqida ham tushunchaga ega bo`lishi kerak. Ular parazit so`zlar kabi chiqishlarga salbiy ta`sir qilib, ma`nosini buzadi. Bular tez-tez takrorlanayotgan bosh harakati, soch turmagini to`g`rilash, kostyum tugmasini o`ynash, boshni qashish va boshqalar. Bunday takroriy harakatlar eshituvchilarni charchatadi. Gid nafaqat o`z nutqini balki, noverbal muloqat tili hisoblanmish o`z jestlarini ham diqqat bilan kuzatishi kerak. Chunki ozmi-ko`pmi gidning guruh bilan munosabati samaradorligi ularga ham bog`liq. Jestlarni ongli, ifodali ishlatish qoidalari yaxshi ton qoidalari bilan o`xshash: ular bilan tug`ilmaydi, ular o`rganilib, hayotiy me`yorga aylanadi.

www.arxiv.uz Notiq his-tuyg`ularining muhim ko`rsatgichi bu uning yuz ifodasi, mimikasidir . Mimika eshituvchilarga notiqni yaxshi tushinish, qanday hissiyotlarni boshdan kechirayotganini anglashga imkon beradi. Mimika ko`pgina tuyg`u va kechinmalarni uzata oladi: xursandchilik, g`am, nafrat, taajub, hayrat, ikkilanish. Yuz ifodasi nutq harakteriga mos kelishi kerak. Gid yuzidagi zerikarlilik va sovuqqonlik sayyohlarga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Notiq chehrasi eshituvchilarga nisbatan charaqlab turishi lozim. Gid o`z mimik imkoniyatlarini o`rganishi va takomillashtirishi kerak. L.A.Vvedenskaya va L.G.Pavlovalar bu borada quyidagilarni maslahat beradilar: Qoshlar, lablar va peshona bilan nima ro`y berayotganini bilish tavsiya etiladi. Agar qoshni qovoq qilib, peshonani ajin qilib yurishga odatlangan bo`lsangiz, qovog`ingizni, peshonani ochib yurishni o`rganing. Mimikamiz ifodali bo`lishi uchun oyna oldida bir necha emotsional ko`rinishlarni tasvirlang (g`amgin, xursand, baxtsiz, nafrat). Mimika o`zgarayotganini va u kerakli emotsiya berayaptimi yo`qmi kuzating». Shuni yodda tutish lozimki, «ilhombaxsh» notiq mimikasi – auditoriya hissiyotini jumbushga keltiruvchi yaxshi vositadir. 5. Gidning guruh bilan aloqasi Ekskursiya muvaffaqiyati ko`p hollarda gid bilan ekskursiya guruhi o`rtasida shakllangan kerakli aloqaga, bir-birini tushunishdagi iliq psixologik muhitga bog`liq. Bunday aloqani o`rnatish gidning professional vazifasidir. Auditoriya bilan munosabat, aloqa nima? Psixologlarning ta`kidlashicha, aloqa (kontakt) bu notiq va auditoriya ruhiy (psixik) ahvolidagi umumiylik, bu so`zlovchi va eshituvchi o`rtasidagi o`zaro tushunishdir. U hamjihatlikda fikrlash faoliyai asosida, notiq va eshituvchi bir xil muammoni yechayotganlarida, bir xil savollarni tahlil qilayotganlarida paydo bo`ladi, yani notiq – o`z chiqishi mavzusini bayon qila turib, eshituvchi esa – uning fikri rivojini kuzata turib. Agar notiq bir

www.arxiv.uz narsa haqida so`zlasayu, eshituvchi boshqa narsa haqida o`ylasa, unda aloqa mavjud bo`lmaydi. Aloqa gid guruh oldida chiqishi bilanoq yo`lga qo`yilishi kerak. Bu yerda quyidagi maqol amal qiladi «Kiyim bo`yicha kutib olib, aql bo`yicha kuzatadilar». Hammasi gid tashqi ko`rinishidan boshlanadi. Uning kiyimi toza, ozoda, makiyaji – oddiy, qo`llari parvarishlangan bo`lishi shart. A.F.Koni maruzachilarga bu masala borasida quyidagi maslahatlarni bergan (zamonaviy gidlarga ham taaluqli): “Oddiy va toza kiyinish lozim. Kostyumga alohida ajralib turadigan hech narsa bo`lmasligi kerak (har xil ranglar, g`aroyib fason); iflos kostyumlar yomon taasurot uyg`otadi. Buni yodda tutish zarur, chunki yig`ilganlarga psixologik ta`sir nutqdan avval, notiq auditoriya nazdida paydo bo`lgan onlardan boshlanadi” Bir kuni ekskursiyalardan biriga shunday voqea sodir bo`lgan. Yoshi anchaga borgan yuqori eridutsiyali, malakali mutaxassis, talabalar oldiga ekskursiyaga kechikib boradi. Keyin nafasini rostlab avtobusga chiqadi. Qisqacha «Hammaga Salom!» deb, tez harakat bilan shapkasini yechib, soch turmaklarini buzadi. Uni tartibga keltirmay chiqish so`zini boshlaydi. Talabalar orasida shovqin keza boshlaydi, hamma gidning tashqi ko`rinishini muhokama qila boshlaydi, uning hikoyasi esa hech kimni qiziqtirmas edi. Ekskursiya boshlanishi gidning nojo`ya harakati, e`tiborsizligi tufayli buziladi. Gid auditoriya diqqatini jalb qilish uchun ko`p kuch sarfladi, bunga esa u ekskursiya mavzusini chuqur bilganligi va uni yetkaza olishi tufayli qiyinchilik bilan erishdi. Auditoriya bilan aloqa o`rnatishda gidning chiqish so`zi ham muhim rol o`ynaydi. U yorqin, mazmunli, obrazli, kamgina reklamali (ular ushbu eksursiyani tanlab to`g`ri qilganlarini ishontirish kerak) bo`lishi lozim. Birinchi daqiqalardayoq gid faol bo`lishi zarur. Faol notiq flegmatik – notiqdan ko`ra eshituvchilar diqqatini kuchliroq jalb qiladi. “ Notiq bor kuchini muloqot qilishga harakat qilayotganini va maqsadga jon bilan kirishayotganini odamlar sezishlari kerak. Notiq ongida uning o`zi, auditoriya va uning nutqi ajralmas birdamlik paydo qilsalargina auditoriya bilan haqiqiy aloqaga (kontakt) erishiladi. Shunda so`zlar to`g`riroq tanlanadi, nutq ifodaliroq bo`ladi,

www.arxiv.uz eshituvchilarga esa qabul qilish faollashadi, ong va hissiyotlarga chuqurroq ta`sir ko`rsatiladi. ” (Nejin 1973y). Albatta, gid nutqi va hikoyasi gid va guruh o`rtasidagi mustahkam aloqani o`rnatishda asos hisoblanadi. Mazmunli, yangi ma`lumotlar bilan boyitilgan dolzarb hikoya va gidning yuqori nutq madaniyati eshituvchilar diqqatini tortadi. Gid doimiy aloqani saqlab qolishi uchun ekskursiyadagi guruhlar tarkibi xususiyatini hisobga olish zarur. Gid ekskursiya jarayonida guruhda hammani ko`rib turishi lozim. Lekin ko`rish aloqasining mavjudligi gid hammani va har kimni doimiy ko`rayapti degani emas, buni iloji ham yo`q. Agar gid nutqi jarayonida guruhning bir tomonidan ikkinchi tomoniga, hech kimni e`tibordan qoldirmasdan, ko`z tashlab tursa , har bir eshituvchi bilan aloqa taasurotini shakllantirishi mumkin, Gid guruhdagi faqat bir-ikki kishiga murojaat qilishi noto`g`ri (berilayotgan materialga ularning reaksiyasini aniqlash uchun). Guruh va gid o`rtasida o`rnatilgan yaxshi aloqa uning ishidagi muvaffaqiyatga zamin yaratadi. Agar uni diqqat bilan eshitayotganlarini ko`rsa, gid yanada ilohomlanadi, materiallarni ishonchli va hissiyotli bayon qiladi, ovozi yanada ishonchliroq chiqadi. Uning qaddi o`z ko`zi va eshituvchilar ko`zida tiklangandek bo`ladi. Auditoriya bilan zaif aloqa gapirayotgan odamga salbiy ta`sir ko`rsatadi. U xato qila boshlaydi, o`zini yo`qotadi, vaziyatni nazorat qila olmaydi. Aloqa o`rnatish, auditoriya e`tiborini qozonish, ekskursiya muvaffaqi-yatini ta`minlaydi, axborot uzatishda muhim shart hisoblanadi, eshituv-chilarga kerakli ta`sir o`tkazish va ularga zaruriy bilimlarni mustahkamlashga yordam beradi..

O'xshashlar

Nutq madaniyati va tеxnikasi

Nutq texnikasi va madaniyati

Nutq texnikasi va notiqlik madaniyati

O’qituvchi nutq texnikasi va madaniyati

Ijtimoiy pedagog va uning kasbiy sifati