Гўдаклик ва мактабгача ёшнинг психологик хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59.5 KB

Ko'chirib olish

Гўдаклик ва мактабгача ёшнинг психологик хусусиятлари Режа: 1. Гўдакликдаги психологик ривожланиш асослари ва хусусиятлари 2. Илк болалик ёши тавсифи 3. Болалар ва катталар. Бола шахси шаклланишининг дастлабки босқичи 4. Боланинг мактабгача ёшда ривожланишининг психологик хусусиятлари

$1. Гўдакликдаги психологик ривожланиш асослари ва хусусиятлари Чақалоқлик (туғилганидан бошлаб бир-икки ойликкача). Бола кўпчилик жониворларнинг боласига қараганда анча ожиз туғилади. У нисбатан чекланган хулқ-атвор, ташқи оламга мослашишнинг муқаррар- рефлектор шакллари жамғармасига эга бўлади. Ту\ма хулқ-атвор шаклларининг камлиги бола кучсизлигини эмас, кучини ташкил этади – у деярли чексиз ақлий ривожланиш, хулқ-атворнинг янги шаклларига эга бўлишнинг янги тажрибаларини ўзлаштириш имконига соҳиб бўлади. Чақалоқ ривожланишининг фарқли хусусиятлари шуки, унинг анализаторлари фаолияти соматик (жисмоний) ҳаракатларга қараганда тезроқ шаклланади. Шу асосда муносабат рефлекси ривожланади ва хилма-хил шартли рефлектор алоқалари шакллана бошлайди. Чақалоқлик даври охири ва гўдакликнинг бошланишида «тетикланиш комплекси» - катталарнниг пайдо бўлишига муносабат билдириш пайдо бўлади. Гўдаклик да (бир-икки ойликдан бир ёшгача) гўдак тўлалигича катталарга боғлиқ бўлади (уни овқатлантиришади, ювинтиришади, йўргаклашади, ағдариб қўйишади, қўлга олишади, сайр қилдири-шади, аллалашади, гапиришга, юришга ўргатишади ва ҳ.к.). ²аётининг биринчи йили сўнгига келиб гўдак айрим сўзларни тушунади ва илк сўзларни айта бошлайди. Тасодифан одамлар даврасидан чиқиб қолган инсон боласи ўз ривожланишида инсоний имкониятлар даражасигача кўтарила олмайди. Фақат ижтимоий муҳит ва таълим натижасидагина болада инсонларча ҳис қилиш ва фикрлашга қодир шахсият шаклланади. Гўдаклик сўнгида болалар катталарга тақлид қила бошлайдилар. Мақсадли ҳаракат ва тақлид интенсив ривожланаётган интеллектдан (ақлий фаолиятдан) далолат беради. Бола ҳаракат жараёнида, ўзининг ва бошқаларнинг ҳаракатларига тақлид қилиб, фикрлашга ўрганади.$

2. Илк болалик ёши тавсифи Илк болалик ёши (бир ёшдан уч ёшгача) . Кўпчилик психологлар туғилгандан вояга етгунга қадар инсоннинг психологик ривожланиш йўлининг ўртаси 3 ёш деб ҳисоблашади. Уч ёшли бола ўз-ўзига хизмат қила олади, атрофдаги одамлар билан ўзаро муносабатга киришишни билади. Бунда у оғзаки мулоқот қилишни билади, унда хулқ-атворнинг энг оддий шакллари шаклланади. Бола уч ёшда етарлича фаол ва атрофдагиларга тушунарлидир. Унинг характери ва темпераменти хусусиятлари аллақачон намоён бўла бошлайди. Л.Н.Толстой шундай дейди: Беш ёшдан то менгача – бир қадам, Туғилишдан беш ёшгача – абадиятдир. ²омиладан туғилишгача – гирдобдир, Йўқликдан ҳомилагача – мавҳумликдир. Боланинг психик ривожланишига тўғри юришга ўрганиш сезиларли таъсир кўрсатади. Локомоция («локо» - жой, «моция»-ҳаракат) дастури ҳали шаклланмаган, шунинг учун бола доимо мувозанатини йўқотади. ²аракатлана олиши қобилияти туфайли бола ташқи дунё билан нисбатан эркинроқ ва мустаҳкамроқ мулоқот қилиш даврига кириб келади. Мушак ҳисси масофани ҳисоблаш ва буюмларнинг макондаги жойлашувини аниқлаш мезонига айланади. Боланинг психик ривожланишига предметлар ҳаракати сезиларли таъсир кўрсатади. Нарсалар, предметлар моҳияти бола томонидан болалик даврида эгалланади. Болалик охирида (ҳаётнинг учинчи йилида) янги фаолият турлари (расм чизиш, куйлаш, ҳайкалтарошлик, лойиҳалаштириш) юзага кела бошлайди. Предметли фаолиятда белгиланган таасссуротларнинг тўпланиши бола нутқининг ривожланиши учун асос бўлиб хизмат қилади. Фақат сўз ортида реал дунё образлари тургандагина бу сўзнинг ўзлаштирилиши муваффақиятли кечади. Агар бола, маълум бир сабабга кўра, бу ёшда нутқ

ривожланиши учун зарур шарт-шароитдан маҳрум бўлса, унда йўқотилган имконият ўрнини тўлдириш охир-оқибат жуда мураккаб бўлиб қолади, чунки бу ёш нутқ ривожига нисбатан сензитив (сезгир)дир: айнан мана шу пайтда нутқ ўзлаштирилиши анча самарали кечади. Илк болалик ёши – болада фаол нутқ шаклланиши давридир. Бир ярим ёшгача бола 30-40 тадан 100 тагача сўз ўзлаштиради, иккинчи йил охирида бола 300 тагача, учинчи йил охирида эса 1500 тагача сўз ишлатади. Нутқ ривожланиши она тилининг товуш хусусияти ва грамматик тузилишини эгаллашни тақозо этади. Дастлаб бола нутқни сўзнинг умумий ритмик-мелодик (тезлик, оҳанг) тузилишини илиб олиш йўли билан қабул қилса, иккинчи йил охирига келиб у она тилининг барча товушларини фонематик қабул қиладиган бўлади ва шу асосда луғат ва сўзларни тўғри талаффуз қилишни ўрганади. Фаол нутқнинг шаклланиши боланинг бутун психик ривожланиши учун асос бўлиб хизмат қилади. Илк болаликдаги ақлий ривожланиш. Болалик аввалида бола атрофидаги предметлар хусусиятини, предметлар орасидаги энг оддий алоқаларни илғайди ва улардан фойдалана бошлайди. Бу предметли фаолият, оддий элементар ўйин шакллари, расм чизиш, нутқни эгаллаш билан боғлиқ равишда рўй берувчи кейинги ақлий ривожланиш учун асос бўлади. Болаликда ақлий ривожланиш асосини болада шаклланаётган идрок этиш ва фикрлаш ҳаракатларининг янги турлари ташкил этади. Бу ёшда автодидактик, ўзи ўргатувчи ўйинчоқлар (матрёшкалар, қутичалар, кубчалар, мозаика ва бошқалар) болани тез ривожлантиради. Кўриш билан бирга болаликда эшитиш орқали қабул қилиш ҳам ривожланади. Айниқса фонематик эшитиш жадал ривожланади. Одатда, иккинчи йил сўнгида болалар она тилининг барча товушларини қабул қилади. Бироқ фонематик эшитишнинг мукаммаллашиши кейинги йилларда ҳам рўй беради.

Фикрлаш ривожи учун воситали ҳаракатлар жуда муҳим. Восита боланинг предмет дунёсига таъсир қилишига хизмат қилади. Бола энг катта тажрибани катталар билан нутқий мулоқот натижасида қабул қилади. ²аётнинг учинчи йилида бола ақлий ривожланишида муҳим силжиш содир бўлади – онгнинг белгили (ёки рамзий) функцияси шакллана бошлайди. У бир объект ўрнини босувчи сифатида бошқа бир объектдан фойдаланиш имкониятидан иборат. Бунда предметлар билан эмас, балки уларнинг ўрнини босувчилар билан ҳаракат амалга оширилади. Турли белгилар ва уларнинг тизимидан фойдаланиш – инсон психикасининг ўзига хос энг характерли хусусияти. Белгиларнинг ҳар қандай тури (тил, математика рамзлари, сурат ва мусиқада моҳирона ифодаланган дунё ва ҳ.к.) одамлар орасидаги мулоқот учун хизмат қилади, предмет ҳамда ҳодисалар вазифасини бажаради ва англатади. Эрта ёшда белгили функция дастлаб амалий фаолият билан боғлиқ равишда ривожланади ва фақат кейинчалик сўзлардан фойдаланишга ўтилади. Бола ва катта ёшдаги одам. Онтогенезда катталар билан мулоқот болаларда бирданига пайдо бўлади, анча кейин эса боланинг тенгдошлари билан муносабат ўрнатилади. 4. Болалар ва катталар. Бола шахси шаклланишининг дастлабки босқичи Дастлаб бола бутунлай катталарга боғлиқ бўлади. Тенгдошлар билан ўзаро муносабатлар кўп жиҳатдан катталарнинг бола билан ўзаро муносабати хусусиятига боғлиқ. Катталарга эргашиб болалар ўзини исми билан атай бошлайдилар. Иккинчи йил охирига келиб ўзини исми билан чақириш «мен» кишилик олмоши билан алмашинади. «Мен» тизими – эрта болаликда (Л.И Божович) пайдо бўлувчи марказий ҳодисадир. Бола ўзини катталардан ажратишни ўрганади, ўзига нисбатан мустақил «мен» сифатида муносабатда

бўла бошлайди, яъни унда ўзини англашнинг бошланғич шакли пайдо бўлади. Ривожланишдаги муваффақиятлар бола хулқ-атворини ўзига хос тарзда ўзгартиради. Катталар аввалгидек етакчи ўрин тутса-да, бола ўз амалий ҳаётининг тор муҳити ва у қадар катта бўлмаган имкониятлари доирасида катталар ёрдамисиз ҳаракат қилишга интилади. Янги тенденциялар бола фаоллигини («мен ўзим») кучайтиради ва катталар билан янги муносабатларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Бу давр танқидий давр («уч ёш танглиги, кризиси») деб аталади, яъни катталар болалар билан муносабатда янги қийинчиликларга дуч кела бошлайдилар. Бунда бола ўзининг негативизми ва қайсарлиги билан бардош бериб бўлмас даражага етиши мумкин. Уч ёш танглиги ўткинчи ҳодиса, лекин унинг натижаси – бошқалардан ўзини ажрата билиш, бошқа одамлар билан ўзини таққослаш боланинг психик ривожланишида муҳим қадамдир. Катталардай бўлишга интилиш фақат ўйин шаклидагина нисбатан тўлиқ ечимини топиши мумкин (фақат ўйинда бола дўконга бориши, тушлик тайёрлаши, ракетада космосга уча олиши мумкин). Шунинг учун ҳам уч ёш танглиги боланинг ўйин фаолиятига ўтиши билан ҳал этилади. 4. Боланинг мактабгача ёшда ривожланишининг психологик хусусиятлари Мактабгача болаликда (3 ёшдан 7 ёшгача) организмнинг жадаллик билан вояга етиши давом этади. Айниқса, иккинчи сигнал системаси жадал ривожланади. Болада оддий мажбуриятлар мажмуи пайдо бўлади. Болада тенгдошлари билан маълум бир муносабатларнинг юзага келиши, «болалар жамияти»нинг шаклланиши мактабгача ёшнинг муҳим хусусияти бўлиб ҳисобланади. Мактабгача ёшдаги боланинг бошқа одамларга ички позицияси ўз «мен»и ва ўз ҳаракатлари аҳамиятини тобора

англаб бориши, катталар дунёсига, уларнинг фаолияти ва ўзаро муносабатига катта қизиқиши билан характерланади. Мактабгача ёшдаги боланинг ривожланиши ижтимоий вазияти хусусиятлари унга хос бўлган фаолият турлари, айниқса, сюжетли-ролли ўйинларда акс этади. Зарур билим ва қобилиятларсиз катталар дунёсига яқинлашишга уриниш болани унинг учун имкони бўлган ўйин шаклига олиб келади. Бола ривожланиши учун мактабгача муассасалар тизими, айниқса, боғча яхши шароит яратади. Амалиёт шуни кўрсатадики, психик ривожланиш ва мактабда ўқишга тайёргарлик даражаси болалар боғчасида тарбияланган болаларда боғчага бормайдиган болаларга нисбатан юқори. Мактабгача ёшда сенсор идрок, айниқса, кўриш ва эшитиш орқали қабул қилиш сезиларли ривожланади. Бола онгли равишда расм чизади ва мусиқий фаолиятда иштирок эта бошлайди. У унга қандай сурат ёки мусиқа ёқишини, қайсилари ёқмаслигини айтиши мумкин. Бироқ у ҳали мусиқани тўлиқ ва дифференцияланган ҳолда қабул қилмайди. Мактабгача ёшдаги бола ривожланишида бу ёшнинг асосий фаолият тури бўлиб ҳисобланган ўйин жуда муҳим аҳамиятга эга. Ўйин ўзининг барча тур ва кўринишларида (сюжетли, ролли, қоидали, нутқий, бадиий, мусиқий ва бошқалар) боланинг жисмоний, эшитиш, ақлий, эстетик ривожланишига фаол ёрдам беради.

Адабиётлар 1. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 20 жилд. Т., 1987-2003. 2. Антология педагогической мўсли Узбекистана /Сост. С.Р.Раджабов, К.Х.Хашимов и др. М., 1974. 3. Апраксина О.А. Методика музўкального воспитания в школе. М.,1983. 4. Бабанский Ю.К. Оптимизация учебно-воспитательного процесса. М., 1982. 5. Белобородова В.К., Ригина Г.С., Алиев Ю.Б. Музўкальное восприятие школьников. М., 1975.

O'xshashlar

Укув ва меҳнат фаолиятининг психологик хусусиятлари

Спорт фаолиятининг психологик хусусиятлари

Таълим олувчилар шахси ва фаолиятининг психологик хусусиятлари

Мактабгача талим ёшдаги болаларнинг психолог хусусиятлари

Коллеж педагоги шахсининг психологик хусусиятлари