Fuqarolarni huquqiy tarbiyalashning pedagogik asoslari va huquqiy targ’ibot - Pedagogika - Referatlar

Fuqarolarni huquqiy tarbiyalashning pedagogik asoslari va huquqiy targ’ibot

Yuklangan vaqt:

29.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64.0361328125 KB

Ko'chirib olish

Fuqarolarni huquqiy tarbiyalashning pedagogik asoslari va huquqiy targ’ibot Reja : 1. Aholining siyosiy-huquqiy madaniyatini oshirishda huquqiy 2. tarbiyaning o ’ rni . 3. Ichki ishlar organlari xodimlari aholi oldida so’zga chiqishlarining pedagogik asoslari. 4. Axborot - psixologik xavfsizlik .

Aholining siyosiy - huquqiy madaniyatini oshirishda huquqiy tarbiyaning o ’ rni O ’ zbekiston Respublikasi mustaqilligini mustahkamlashning asoslaridan biri aholini siyosiy - huquqiy jihatdan savodli qilish , madaniyatini oshirish va huquqiy ongini shakllantirishdek eng dolzarb muammolarni hal qilishdir . O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining « Huquqiy tarbiyani yaxshilash , aholining huquqiy madaniyat darajasini yuksaltirish , huquqshunos kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish , jamotchilik fikrini o ’ rganish ishini yaxshilash haqida » gi (1997- yil 25- iyun ) farmoniga ko ’ ra , hokimiyat va ichki ishlar organlarining yuqori malakali huquqshunos kadrlarga bo ’ lgan ehtiyojini qondirish , zamonaviy bilimlar asosida huquqshunos xodimlarning kasbiy tayyorgarligini hamda ularni qayta tayyorlashni tubdan yaxshilash , shuningdek , huquqshunoslik sohasidagi ilmiy tadqiqotlarning saviyasini oshirish maqsadida Vazirlar Mahkamasining « Huquqiy ma ’ rifat targ ’ iboti markazini tashkil qilish va huquqiy adabiyotlarni aholiga yetkazib berishni yo ’ lga qo ’ yish to ’ g ’ risida » gi (1997- yil 22- iyul ) qarori aholining huquqiy savodxonligini oshirish va huquqiy madaniyatini shakllantirishda muhim qadam hisoblanadi . Bu borada O ’ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining « Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi » ayni vaqtida qabul qilingan hujjatdir . U aholining siyosiy - huquqiy savodxonligini oshirish va huquqiy madaniyatini shakllantirishga qaratilgan . Shaxsni huquqiy tarbiyalash muammosi bir qancha fanlarning , jumladan kriminologiya , jinoiy jazoni ijro etish psixologiyasi va kasbiy pedagogika fanining o ’ rganish obyekti hisoblanadi . Fuqarolarni huquqiy tarbiyalash – qonunni bilish , uni hurmat qilish , boshqalardan ham qonunga rioya qilib yashashni talab qiluvchi shaxslarni tarbiyalash , demakdir . Huquqiy tarbiya mohiyatiga ko ’ ra , maxsus tashkil etilishi yoki shaxsning o ’ zi huquqiy bilimlarini mustaqil ta ’ lim va mustaqil ish faoliyatida , eng asosiysi , hayotiy tajribalari asosida boyitib borishi mumkin . Maxsus tashkil etilgan huquqiy - tarbiyaviy jarayon shaxslarning huquqiy faoliyatini bir maqsadga yo ’ naltiradi .

Huquqiy tarbiyaning asosida qonunga rioya qilib yashash , uni hurmat qilish , shaxsda huquqiy madaniyatni shakllantirishdek muhim vazifa yotibdi . Huquqiy tarbiya asosan huquqiy targ ’ ibotga , huquqiy xabarga suyangan holda shakllanadi . Huquqiy tarbiya oila , bog ’ cha , maktab , o ’ rta maxsus va oliy o ’ quv yurtlarida hamda ishlab chiqarish jamoalarida shakllantirilib boriladi . Huquqiy tarbiyani maxsus huquqiy bilimlarga ega bo ’ lgan shaxslar , ya ’ ni huquqshunos nazariyachilar , amaliyotdagi huquqni muhofaza qiluvchi shaxslar olib borsalar maqsadga muvofiq bo ’ ladi . Huquqiy targ ’ ibot asosida huquqiy tarbiyaning elementlari mavjud . Shaxslarni huquqiy tarbiyalash faoliyati va uning samaradorligini oshirish quyidagicha olib boriladi : – ichki ishlar organlari xodimlarining huquqiy , o ’ quv - tarbiyaviy jarayonlarni tashkil qilishlarining shakl va usullarini aniq belgilash orqali ; – ichki ishlar organlari xodimlarining pedagogik mahoratini ilmiy asosda takomillashtirib borish orqali. Shaxslarni huquqiy jihatdan tarbiyalashda ichki ishlar organlari xodimlari uchun pedagogik jarayonning obyekti, predmetidan tashqari, uning kategoriyalarini bilish ham foydadan xoli emas. Ichki ishlar organlari faoliyatidagi pedagogik jarayonning maqsad va vazifalari haqida gapirganda, huquqiy tarbiyadagi pedagogik jarayon nima, degan savol tug’iladi. Huquqiy tarbiyaning pedagogik jarayoni tarbiyaning barcha kategoriyalari yig’indisidir. Huquqiy tarbiya keng va tor ma’nolarda tushuniladi. Keng ma’nodagi huquqiy tarbiya shaxsning oilada va bog’chada bilim olishi, o’qishi, o’zining huquqiy bilimlarini mustaqil boyitishi, umuman, o’z ustida mustaqil ishlashi orqali olinadigan huquqiy bilimlarining yig’indisidir. Tor ma’nodagi huquqiy tarbiya shaxsning yuridik o’quv yurtlarida oladigan huquqiy bilimlari yig’indisini bildiradi. Huquqiy tarbiya – shaxsning bir maqsad yo’lida, ongli ravishda jamiyat taraqqiyoti va siyosatidan kelib chiqib olib boradigan tizimlashgan ijobiy faoliyati. Shaxsning o’zini o’zi huquqiy tarbiyalashi

ongli ravishda, bir maqsad yo’lida, o’z fe’l-atvorida ijobiy huquqiy yo’nalishni shakllantirishidir. Bu ijobiylik davlat tomonidan belgilab qo’yilgan qonun- qoidalarga zid bo’lmasligi, eng asosiysi, axloq normalaridan chetga chiqmasligi kerak. Bu bilan shaxs o’zining xatti-harakatlarini boshqara olishi mumkin. Sharq xalqlarining hayotida shunday ijtimoiy omillar mavjudki, ular shaxsning turmush tarzini tartibga soladi, uni boshqaradi, bular – jamoatchilik fikri, an’analar, mish- mish gaplar, guruhlararo va shaxslararo munosabatlardir. Shaxslarning huquqiy jihatdan tarbiyalanishida huquqiy ong muhim ahamiyat kasb etadi, chunki har qanday huquqiy tarbiyaning asosida shaxsning huquqiy ongi yotadi, huquqiy ongning to’g’ri shaklanishi, shaxslarning axloqi va ruhiyatiga huquqiy pedagogik ta’sir ko’rsatadi. Bu omillarda shaxslarning qanchalik tarbiya ko’rganligi bilinadi va bunda shaxsning tarbiyaga moyilligi bor-yo’qligini aniqlash mumkin bo’ladi. Huquqiy targ’ibot va ta’lim ishlarini olib borishda ichki ishlar organlari xodimlari, ayniqsa, profilaktika nozirlari qo’yidagi omillarni hisobga olishlari kerak: 1) profilaktika nozirlari o’z hududlarida huquqbuzarliklarning ahvoli qay darajada ekanligini bilgan holda aholi o’rtasida huquqiy targ’ibot va tarbiya ishlarini olib borishlari; 2) jinoyatchilik va huquqbuzarlikka qarshi kurashishda fuqarolarning qay darajada faolligi va bu ishga qanchalik hissa qo’shayotganligi bilan qiziqib, o’rganib borishlari; 3) jinoiy jazoni o’tab qaytgan shaxslarning qonunga qay darajada rioya qilib yashayotganliklarini aniqlab, ularni o’z vaqtida ma’muriy nazoratga olishlari; 4) fuqarolarning arizalarini diqqat bilan o’rganib chiqib, tegishli choralarni ko’rib borishlari; 5) yangi, samarali qonunlar, qarorlar va normativ hujjatlarni hayotga o’z vaqtida tatbiq eta bilishlari; 6) o’z xizmat vazifalarini bajarishlarida qonunga qat’iy rioya qilishlari;

7) fuqarolar o’rtasida huquqiy mavzulardagi chiqishlarida o’zlarining notiqliklari, nutqlarining ravonligi bilan ajralib turishlari lozim. Lekin, shu bilan birga, aholining yashash, ishlash va dam olish joylarida operativ vaziyatga va aholining huquqiy ongiga ta’sir qiluvchi ba’zi bir omillar mavjud, bular: – o’sha hududda yashovchi aholining huquqiy savodxonligi va umumiy madaniyati darajasi; – o ’ sha hududda joylashgan oliy , o ’ rta maxsus o ’ quv yurtlari va muassasalarida olib boriladigan huquqiy targ’ibot va huquqiy tarbiyaning ahvoli; – o’sha hududdagi aholining bo’sh vaqtlari va madaniy dam olishining qay darajada tashkil etilganligi; – jamoat tashkilotlarida, madaniyat muassasalarida uyushtirilayotgan yoki uyushtirilgan huquqiy tarbiya va targ’ibot tadbirlarining ahvoli; – ichki ishlar organlari xodimlarining aholining yashash joylarida nosog’lom oilalar hamda tarbiyasi qiyin yoshlar bilan ishlashlari va ular bilan yakka tartibdagi ishlarni qay darajada yo’lga qo’yganliklari; – profilaktika nozirlari muayyan huquqbuzarlikka oid dalillar bilan aholi orasida chiqishlar qilishlari. Profilaktika noziri jinoyat sodir qilishda gumon qilinayotgan shaxslarning faoliyati bilan qiziqib, ular to’g’risida aholidan ba’zi bir ma’lumotlarni bilib oladi. U gumon qilinuvchilarning kimlar bilan aloqada bo’lishi, xulq-atvori, aholining jinoyat haqidagi xabarga munosabatlarini o’rganadi. Bugungi kunda huquqiy tarbiya va huquqiy targ’ibot ko’ngildagidek ketyapti. Ayniqsa, voyaga yetmaganlar o’rtasida olib boriladigan huquqiytarbiyaviy ishlarning susayib ketganligi, huquqiy tarbiya va targ’ibot ustidan nazoratning bo’shligi, aholini huquqiy bilimlar bilan ta’minlash yetarli darajada olib borilmayotganligi uchun ham mavjud muammolarning o’z yechimini topishi qiyin kechmoqda. Yoshlarning ko’plab huquqbuzarlik va

jinoyatlarni sodir etish holatlari, ayniqsa, giyohvandlik va ichkilikbozlikka berilish, diniy aqidaparastlik yoki turli zararli oqimlar, guruhlar ta’siriga tushib qolishlari kabi salbiy holatlar hali ham uchrab turibdi. Bunday muammolar va kamchiliklarni bartaraf etish, «voyaga yetmaganlarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, ularning nazoratsiz, qarovsiz qolishi hamda ular o’rtasida sodir etilayotgan huquqbuzarlik va jinoyatlarning kelib chiqish sabablari, shart-sharoitlarini aniqlash va bartaraf etish choralarini amalga oshirish, voyaga yetmagan yoshlarning ongini, tafakkurini shakllantirish va yuksaltirish, dunyoqarashini kengaytirish hamda huquqiy savodxonligini oshirish maqsadida ma’naviyat va ma’rifat ishlarini jonlantirish» 1 , davr talabidir. Huquqiy tarbiya orqali har bir shaxsning huquqiy ongi o’sadi va axloqida ijobiylik yuzaga keladi. Har qanday huquqiy tarbiya va huquqiy targ’ibot milliy g’oya va g’oyaviy-siyosiy tarbiyaga asoslanadi. Ichki ishlar organlari xodimlari zimmalaridagi huquqiy targ’ibot va huquqiy tarbiya ishlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishlari, nafaqat xodimlarning yuksak darajadagi huquqiy bilimlari, balki ularning g’oyaviy e’tiqodi, uyushganligi, intizomi, umumiy yuksak kasbiy tayyorgarlik holatlari bilan ham bog’liqligidan guvohlik beradi 2 . Huquqiy tarbiya ishlari hech qachon huquqiy axborotsiz olib borilmaydi, huquqiy axborot esa huquqiy bilimlar manbaiga suyangan holda olib boriladi va targ’ib qilinadi. Huquqiy targ’ibot turli vositalar orqali amalga oshiriladi, televideniye, radio va matbuot ana shunday vositalar hisoblanadi. Huquqiy targ’ibot mazmunga boy bo’lsa, hech qachon o’z kuchini yo’qotmaydi. Aholining huquqiy ongiga ta’sir qilishda huquqiy targ’ibot yangidan-yangi dalillarga asoslansa, uning dolzarbligi kuchayadi. Televideniye bugungi kunda, nafaqat huquqiy targ’ibot ishlarini olib borishda eng kuchli qurol, balki barcha 1 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг«Вояга етмаганлар ишлари бўйича комиссиялар фаолиятини такомиллаштириш ҳақида»ги қарори // Халқ сўзи. – 2000. – 28 сент. 2 Таджиханов У. Ички ишлар идоралари фаолиятида ҳуқуқий маданият ва қонунга итоатгўйлик. – Т., 1995. – 78-б.

yangiliklarni aholiga manzur bo’ladigan shaklda yetkazib beradigan vosita hamdir. Turli mualliflarning huquqiy targ’ibotga turlicha yondashuvlarini ilmiy tahlil etib, huquqiy targ’ibot ommaviy-mafkuraviy ishning muayyan turidan iborat, degan xulosaga kelish mumkin. Huquqiy targ’ibot uchta – og’zaki, yozma, ko’rgazmali yo’nalishlarda olib boriladi. Uchala yo’nalish ham bir-birini mazmunan boyitadi va to’ldiradi. Huquqiy targ’ibot ishlari shaxslarning huquqiy bilimlarga bo’lgan qiziqishlarini o’rgangan holda olib boriladi. Shunday huquqiy normalar mavjudki, bu normalar aholiga ommaviy ravishda yetkaziladi. Bunday targ’ibot ishlari o’zining oldiga kimlarnidir huquqiy jihatdan tarbiyalashni maqsad qilib qo’ymaydi, balki huquqiy bilimlarni fuqarolarning barcha qatlamlari o’rtasida targ’ib qilish bilan birga, ularning huquqiy hissiyotiga ham ta’sir qiladi. Har qanday huquqiy targ’ibotning samarasini huquqiy targ’ibotning mazmuni belgilaydi. Huquqiy targ’ibot ishlari ommaviy ravishda, yakka tartibda va guruhlar o’rtasida tashkil etiladi. Ommaviy shakldagi targ’ibot aholining barcha tabaqalariga bir xil usulda ta’sir etadi, auditoriyadagi shaxslarning jinsi va yoshi hisobga olinmaydi. Auditoriyaning huquqiy xabarni qanday qabul qilishi ma’ruzachining notiqlik san’atiga, dalillarni joyiga qo’yib ishlatishi, huquqiy savodxonligi va tayyorgarligiga ko’proq bog’liq bo’ladi. Tinglovchi shaxslar huquqiy xabarni o’zlarining yashash, turmush tarzidan kelib chiqib qabul qiladilar. Auditoriyada o’tirgan turli tabaqadagi shaxslar oldida jonli chiqish qilish har qanday huquqshunosning qo’lidan kelavermaydi, notiq noto’g’ri chiqish qilsa yoki sal noto’g’ri huquqiy xabar bersa, albatta, auditoriyada aks-sado yuzaga keladi, notiqni auditoriyadan haydab chiqarish holatlari ham bo’lishi mumkin, amaliyotda, ijtimoiy turmush tarzimizda bunday holatlar ham uchrab turadi. Guruhlar o’rtasidagi huquqiy targ’ibot, o’z mohiyatiga ko’ra, ommaviy- huquqiy targ’ibotdan farq qiladi, chunki guruhlar o’rtasidagi huquqiy targ’ibotda auditoriyadagi shaxslar ma’ruzachiga bemalol, tortinmay savol berishlari mumkin, shuningdek, auditoriyadagi shaxslarni munozaraga undash, ma’ruzachining dunyoqarashini ularning dunyoqarashi bilan taqqoslash mumkin. Guruhlar

o’rtasida olib boriladigan huquqiy targ’ibotning yana bir o’ziga xos tomoni shundaki, bu guruhlarga huquqiy bilimlarga qiziqishlari bir xil bo’lgan shaxslar yig’ilishi mumkin. Masalan, jinoiy jazoni ijro etish joylaridagi shaxslar guruh- guruhga bo’linib olishlari va bir guruhning ikkinchi bir guruh bilan dunyoqarashlari to’g’ri kelmasligi oqibatida sodir etiladigan jinoyatlarning oldi olinishi mumkin. Shaxslar o’rtasida huquqiy targ’ibot ishlarini huquqshunoslar, tarbiyachilar, mahalla oqsoqollari, uchastka nozirlari olib boradilar. Yakka tartibda huquqiy targ’ibot ishlarini olib borish ikki yo’l bilan amalga oshiriladi: 1) bevosita huquqiy targ’ibot ishlari tashkil etiladi, bunda targ’ibotchi subyekt ataylab, maxsus huquqiy targ’ibot ishlarini olib boradi, bunday ishlarni amalga oshirishda psixologik aloqa va ziddiyatli holatlarga duch keladi; 2) huquqiy targ’ibot ishlari bilvosita olib boriladi, masalan, hayotiy voqea-hodisalarni gapirib berish orqali shaxslar huquqiy jihatdan tarbiyalanadi. Ichki ishlar organlarining xodimlari hududida sodir etilgan huquqbuzarliklar, jinoyatlar va ularning oqibatlari nimalarga olib kelganligi haqida gapirib, tushuntirib berish orqali har bir shaxsning huquqiy ongiga ta’sir etishi mumkin. Muomala usuli orqali olib boriladigan huquqiy targ’ibot subyekt shaxsning nutqi, bilim darajasi va muomala jarayonida qo’llaydigan huquqiy atamalar va ularga qanday izoh berishiga ham bog’liq bo’ladi. Huquqiy tarbiya va targ’ibotni yakka tartibda olib borishda profilaktika nozirga tushgan arizalar ham o’ziga xos xabar manbai hisoblanadi. Chunki oilasi tinchlik bo’lgan shaxs, agar o’z oilasi, qo’ni-qo’shnisidan ko’ngli to’q bo’lsa, hech qachon profilaktika noziriga shikoyat bilan murojaat qilmaydi. Yakka tartibda huquqiy targ’ibot ishlarini olib borishda profilaktika noziriga quyidagi omillar turtki bo’lishi mumkin: oilalarda qaynonalar va kelinlar o’rtasida janjallar sodir bo’lganda, erning xotinga yoki xotinning erga rashki

kuchli bo’lganda, oilalardagi yashash joylarining torligi va hokazo. Bunday holatlarda fuqarolar o’rtasida oila huquqi bo’yicha huquqiy bilimlar targ’ibot qilinsa, maqsadga muvofiq bo’ladi. Aholi o’rtasida huquqiy targ’ibot ishlarini olib boruvchi ichki ishlar organlari xodimlarini ikki toifaga, ya’ni kasbiy barkamol, o’z ishini yaxshi biladigan, kasbiy faoliyati jarayonida o’z bilimlarini mustahkamlab boradigan xodimlar va o’z ustida ishlamaydigan, bor bilimlari bilan cheklanib qolgan, favqulodda vaziyatlarda to’g’ri qaror qabul qila olmaydigan xodimlarga bo’lish mumkin. Birinchi toifa xodimlarning huquqiy targ’ibot va huquqiy-tarbiyaviy ishlarida muntazamlik, chuqur ma’no mavjud. Ikkinchi toifa xodimlarning faoliyati esa har qanday huquqiy targ’ibot va tarbiya ishlarining orqaga ketishiga olib keladi. Hozirgi kunda ichki ishlar organlarining ko’pgina xodimlari o’zlarining huquqiy savodxonligini oshirmay, o’z ustlarida ishlamay qo’ydilar. Huquqiy bilimlarini oshirish ustida muntazam ravishda ishlab boradigan xodimlar kam uchramoqda, ko’pchilik ichki ishlar organlarining xodimlari eski huquqiy bilimlari bilan qanoatlanib qolmoqdalar. Huquqiy targ’ibot va tarbiya ishlari joylarda huquqbuzarliklar kamaysa va aholi huquq normalariga rioya qilib yashasa, o’z samarasini beradi. Huquqiy targ’ibot ishlarini olib borishda ichki ishlar organlari xodimlari uchun ishontirish usuli eng kuchli va eng katta qurol hisoblanadi. Ishontirish usuli kasbiy pedagogikada o’ziga xoslikka ega bo’lib, shaxslar psixologiyasiga ta’sir etadi. Shaxs tarbiyaviy ishlarni olib borishda uning natijasini ko’ra bilishi kerak, agar tarbiyaviy ishlarning natijasi ko’rinmas ekan, tarbiyaviy faoliyatning hech qanday samarasi bo’lmaydi. Huquqiy tarbiya shaxs tarbiyasining tarkibiy qismlaridan biri bo’lib, tarbiyaning umumiy qonuniyatlariga bo’ysunadi. Shu ma’noda tarbiya jarayonining tarkibiy qismlari – aqliy tarbiya, axloqiy tarbiya, estetik tarbiya, mehnat tarbiyasi, jismoniy tarbiya bilan bir qatorda huquqiy tarbiya ham shaxs hayotida asosiy o’rinlardan birini egallaydi.

Huquqiy tarbiya huquqiy ongni, qonunlarga itoatkor xulq-atvor ko’nikmalari va odatlarni shakllantiruvchi, tizimli, tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning aniq maqsadga qaratilgan birgalikdagi faoliyatidir. Huquqiy targ’ibot shaxslarning huquqiy ongini oshiradi, qonunlarga itoatkorlik ruhida tarbiyalash uchun xizmat qiladi. Umuman, ong huquqiy, siyosiy, ma’naviy omillar bilan belgilanadi. O’z navbatida, huquqiy ongning ham o’ziga xos tarkibiy elementlari mavjud, ular quyidagilardan iborat: – huquqni bilish; – huquq haqidagi tasavvur; – amaldagi huquqqa bo’lgan munosabat; – huquqqa qo’yiladigan asosiy talablar; – huquqiy ko’rsatmalarning ijro etilishga bo’lgan munosabat. Huquqiy targ’ibot olib boruvchi shaxslar avvalo qonunlarning mohiyatini tushunib yetishlari, so’ngra targ’ib qilishlari kerak. «Targ’ibot» lotin tilidagi «propaganda» so’zidan olingan bo’lib, «tarqatish» degan ma’noni bildiradi va keng ma’noda oladigan bo’lsak, shaxsning shakllanishiga bevosita ta’sir etadigan tushuncha sanaladi. Ichki ishlar organlari xodimlari, shuningdek, sudyalar, prokurorlar, nazariyotchi olimlar huquqiy targ’ibot va tashviqot jangchilari hisoblanadilar. Huquqiy targ’ibotning mohiyatiga nazar soladigan bo’lsak, birinchidan, huquqiy targ’ibotning mazmunini davlatimizdagi qabul qilingan qonunlar tashkil qiladi. Ikkinchidan, huquqiy targ’ibot qonunlarimiz va ularning mohiyatini keng omma orasida yoyishni nazarda tutadi. Huquqiy targ’ibot huquqiy tarbiya bilan chambarchas bog’liq bo’lib, aholining barcha qatlamlari orasida amalga oshiriladi va joylarda qonunchilikka so’zsiz rioya qilishga undaydi. Huquqiy tarbiyaning asosiy maqsadi – shaxslarni jinoyat sodir etishdan qaytarish, ularga qonun, jinoyat, jazo nima ekanligini, jinoyatning oqibatlari nimalarga olib kelishini tushuntirish, ular ongida qonunlarimizga hurmat, uni

buzmaslik, aksincha, hamma vaqt qonunlarga qat’iy amal qilish, huquqiy bilimlarni takomil-lashtirib borish bilan birga, qonunbuzarliklarga nisbatan murosasizlikni o’rgatishdan iborat. Bu esa komil insonni tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Huquqiy tarbiyaning obyekti alohida olingan shaxs, guruh yoki jamoa bo’lishi mumkin. Huquqiy tarbiyalash tarbiyaning turli usullar, masalan, o’qitish, tashviqot, yakka tartibdagi tarbiyaviy ishlar orqali amalga oshiriladi. Yuridik sohada huquqiy tarbiyaning quyidagi shakllari mavjud: huquqiy ta’lim, huquqiy targ’ibot, huquqiy tashviqot. Ularni amalga oshirishda turli shakllardan: og’zaki, yozma, ommaviy axborot vositalari orqali tarbiyalash va hokazolardan foydalanish mumkin. Shaxsni huquqiy jihatdan tarbiyalashning shakllari va usullari har xil bo’lishi mumkin, lekin maqsad bitta. Huquqiy targ’ibotning eng ko’p qo’llanadigan usuli og’zaki usuldir, chunki og’zaki huquqiy targ’ibot barcha qatlamdagi shaxslarga, yoshi, jinsi, kasbidan qat’i nazar, bir xilda yetkazib beriladi. Shuningdek, ko’rgazmali vositalar orqali aholining huquqiy ongiga yetkazib beriladigan qonunqoidalar ham mavjud Masalan, yo’l harakati xavfsizligi qoidalari asosan belgilar orqali ommaga yetkaziladi. Huquqiy targ’ibot huquqiy tarbiyaning boshqa shakllaridan ajralib qolgan emas, balki huquqiy tarbiya butun jamiyatimizda mavjud bo’lgan tarbiyalarning mazmunini to’ldiradi. Ichki ishlar organlari xodimlari aholi oldida so’zga chiqishlarining pedagogik asoslari Muomala va notiqlikni san’at darajasiga ko’tarish uchun eng avvalo psixologiya va mantiq fanlarini puxta egallash lozim. Mantiq fikrlash qonunlarining usul va vositalarini o’rgatuvchi fan hisoblansa, psixologiya ana shu usul va vositalardan unumli foydalanish va shaxsga ta’sir etish texnikalarini o’rgatuvchi fanlar sirasiga kiradi. Ma’lumki, ichki ishlar organlari xodimlarining o’zaro va fuqarolar bilan bo’ladigan munosabatlari IIVning tegishli nizom, buyruq va ko’rsatmalari bilan qat’iy tartibga solingan. O’zbekiston Respublikasi IIVning 2011-yil 4-iyunda qabul qilingan «O’zbekiston Respublikasi ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb madaniyati haqida»gi qo’llanmani tasdiqlash to’g’risida»gi

96-sonli buyrug’ida: «Xodimlarning o’z hamkasblari bilan so’zlashish odobi va muomalasi xodimning xizmatdoshlar orasidagi nufuzini belgilaydi. Xodim xizmatdoshlari bilan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat va tengdoshlariga ehtirom tarzida samimiy so’zlashadi. O’zaro muloqotda kamtar, muloyim, bosiq, vazmin va samimiy bo’ladi. So’zlarni aniq, ravon va tushunarli talaffuzda, shoshilmasdan, ifodali bayon etadi. Hamkasblari va boshliqlariga ularning unvonini aytib murojaat qiladi. Rahbarlar tomonidan berilgan topshiriqlarni diqqat bilan tinglaydi. Boshliqlari va o’zidan katta unvondagi xodimlar bilan munosabatda o’zini vazmin tutadi » 3 , deyilgan. Bu talablarni bajarish har bir xodimning burchi va kasbiy madaniyatining asosi ekanligini unutmaslik lozim. Ichki ishlar xodimi nutqida har bir so’z mantiqan asoslangan taqdirdagina uning ta’siri kuchli bo’ladi. Nutqni to’g’ri ifodalash uchun fikrlar aniq va bir- biriga izchil bog’langan bo’lishi lozim. Fikr yuritilayotgan mavzudan chetga chiqmaslik zarur, fikr tiniq, mazmunida mantiqiy ziddiyatlar va mujmal gaplar bo’lmasligi kerak. Ichki ishlar organlari xodimlarining mantiqiy fikrlash usullariga solishtirish (taqqoslash), tahlil (analiz), sintez, movhimlash (abstraksiyalash), umumlashtirish kabilarni kiritish mumkin va ularning nutq faoliyatini to’g’ri tashkil etishdagi o’rni juda muhimdir. Solishtirish (taqqoslash) usuli yordamida xodim taqqoslanadigan buyum, narsa, hodisa va voqea haqidagi fikrlar uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan belgilarni aniqlaydi. Tahlil (analiz) mantiqiy usul bo’lib, uning yordamida xodim ishga tegishli buyum, hodisa, voqea va jarayonlarni fikran qismlarga bo’lib, xususiyatlarini va muhim belgilarini ajratadi. Tahlil asosida ajratilgan qismlar sintez usuli yordamida fikran birlashtiriladi va bir butun holga keltiriladi. 3 Ўзбекистон Республикаси ички ишлар идоралари ходимларининг касб маданияти ҳақидаги қўлланма. –Т., 2011. – 7-б.

Mavhumlash (abstraksiyalash) usulida xodim ishga tegishli narsa, hodisa, voqea va jarayonlarning muhim xususiyatlarini fikran qismlarga ajratadi va ikkinchi darajalilarini chetlashtiradi. Umumlashtirish usul yordamida xodim ishga tegishli jinsdosh narsa, hodisa, voqea va jarayonlarning umumiy xususiyatlarini fikran birlashtiradi. Ushbu usullardan unumli foydalangan holda fikr yuritish har bir xodimni o’z sohasi yo’nalishida olib borayotgan xizmatini to’g’ri tashkil etishi va o’z fikr- mulohazalarini mantiqan izchil bayon etishiga asos bo’ladi. Ichki ishlar organlari xodimlari fuqarolar bilan tushuntirish ishlarini olib borishda quyidagi usullardan foydalanishlari maqsadga muvofiq. 1. Ko’rsatish – idrok etilayotgan predmet bilan bevosita tanishishning eng sodda usuli. Xodim o’z nutqini ko’rgazmali qurol bilan asoslasa, fikri fuqarolar ongiga chuqur yetib borishiga erishadi. Masalan: yo’l-patrul xizmati xodimlari, yong’in xavfsizligi, profilaktika inspektorlari va boshqa xizmat xodimlari fuqarolarga u yoki bu masalada tushuntirish ishlarini olib borishida ko’rgazmalilik usulidan foydalanishi maqsadga muvofiq bo’ladi. 2. Tasvirlash – fikr yuritilayotgan u yoki bu voqeaning belgilarini birma-bir sanab ko’rsatish. Tasvirlash sodir etilgan jinoyat tafsilotlarini to’g’ri tahlil qilishiga yordam beradi. 3. Aqliy xulosa – u yoki bu turdagi muhokamalardan hukm chiqarish. Aqliy xulosaning uch turi mavjud: deduktiv, induktiv va analogiya. Deduktiv xulosada fikr umumiydan xususiyga, induktiv xulosada fikr xususiydan umumiylikka, analogik xulosada esa fikr xususiydan xususiyga qarab boradi. Mazkur xulosa chiqarish usullari tergovchi uchun jinoyat ishini ochida tusmollar tuzishda muhim hisoblanadi. 4. Isbot, ishontirish, dalillash har bir fikrning muhim belgisidir. Har qanday mantiqiy dalil uch qismdan iborat bo’ladi: tezis, asos (dalil yoki sabab), muhokama.

Isbot tezisining haqiqatligini asoslab berish uchun bir qancha zarur qoidalarga rioya etish zarur: – tezis aniq va ravshan ta’riflangan bo’lmog’i lozim; – isbotning boshidan oxirigacha tezis aynan bir xil bo’lishi kerak; – tezisni mustahkamlash uchun keltirilgan dalillar shubhadan xoli, chin dalillar bo’lishi shart; – dalillar tezis uchun yetarli asos bo’lishi kerak; – dalillar rostligidan qat’i nazar, mustahkam qayd etilishi kerak. Ushbu mantiqiy va psixologik qoidalarni bilish har bir ichki ishlar xodimi uchun zaruriy element hisoblanadi. Buni egallash uchun esa til, ya’ni grammatika qoidalarini, mantiq va psixologiya fanlarini yaxshi bilish kerak. Bundan tashqari, ichki ishlar organlari xodimlari nutq so’zlagandan bir qator qoidalarga amal qilishlari kerak bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi IIVning 2011-yil 4-iyuldagi «O’zbekiston Respublikasi ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb madaniyati haqidagi qo’llanma» e’lon qilingan 96-buyrug’ining 23-bandida shunday deyiladi: « Har bir xodim fuqarolar bilan samimiy munosabatda bo’lishi, ularning murojaatini diqqat bilan eshitishi, vakolati doirasida ko’rib chiqishi va masalasini hal qilishga intilishi zarur. Fuqarolar tomonidan sodir etilgan huquqbuzarliklarning qonunga zidligini tushuntiradi hamda qonunda belgilangan chorani qo’llash masalasini hal etadi». Xuddi shu buyruqning 29-bandida esa, « ichki ishlar idoralari xodimi aholi bilan aloqani mustahkamlab, takomillashtirib boradi. Ichki ishlar idoralari xodimi degan yuksak nomni yodda saqlagan holda, xizmat vazifasiga doir ish yurituvi davomida hamda insoniylik burchini bajarish vaqtida fuqarolardan turli ko’rinishdagi hadya va sovg’alarni olmaydi va xizmat aytmaydi» 4 , deb ta’kidlab o’tilgan. Yuqorida qayd etilganlarga asoslanib, ichki ishlar organlarining xodimlari bir qator qoidalarga qat’iy amal qilishlari lozim. Bu qoidalar orqali har qanday auditoriyani, mehnat jamoasi va turli toifadagi 4 Ўзбекистон Республикаси ички ишлар идоралари ходимларининг касб маданияти ҳақидаги қўлланма. – Т., 2011. – 9-б

shaxslarni o’ziga jalb qila olish va ular bilan munosabatga kirishish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Umuman, har qanday targ’ibot, jumladan huquqiy targ’ibot bilan shug’ullanuvchilar quyidagi qoidalarga e’tibor qaratishlari zarur: 1. Har doim erkin so’zlashga intiling, so’zlashdan oldin hayajonlanmaslikka harakat qiling. Chunki, erkin so’zlagan odam hayajonlanmaydi. 2. Nutq so’zlashdan oldin puxta tayyorgarlik ko’ring. Yaxshi tayyorgarlik a’lo nutq garovidir. Nutq qisqa bo’lsin, shunda unga tayyorlanish imkoniyat ko’payadi. 3. Har qanday nutqning davomiyligi 20 daqiqadan oshmasin. Undan oshib ketsa, zerikarli bo’ladi. 4. Gapirib o’ylamang, balki o’ylab gapiring. 5. Ko’proq tinglang, shunda ko’p narsani bilib olasiz. Tinglay olish ham san’at. «So’z – kumush, sukunat – oltin» naqliga amal qiling. 6. O’zingizda qat’iyatni shakllantirish uchun ko’proq mashq qiling. Eng avvalo o’z yaqinlaringiz, hamkasblaringiz olida nutq so’zlab ko’ring. 7. Biror-bir joyda nutq so’zlaydigan bo’lsangiz kamroq ovqatlaning, chunki ko’p ovqatlanish fikrlashni susaytiradi. 8. Omma oldida so’zlashdan oldin uning taxminiy ssenariysini rejalashtirib olgan yaxshi. Ammo tashqi ta’sirlarni ham inobatga olish zarur. Masalan, nutq so’zlaganingizda sizga tasodifan savol berishlari mumkin. Shuning uchun gapirayotgan gapingizdan qanday xulosalar chiqishi mumkinligini oldindan anglab oling. 9. Siz qanday auditoriyada nutq so’zlashingiz mumkinligini oldindan bilganingiz ma’qul. Chunki, ularning yoshi, kasb-kori, yashash joyi, ehtiyojlarini oldindan bilish nutqingizning jonli chiqishiga asos bo’ladi. 10. Har doim reglamentga rioya qiling. Buning uchun nutqingizni keng va tor shakllarini o’ylab qo’yganingiz ma’qul. Bunda ko’proq statistik

ma’lumotlar va kam ishlatiladigan murakkab terminlardan foydalanishga harakat qiling. 11. Shuni yodda tutingki, har qanday nutqning boshi, o’rtasi va oxiri bo’ladi. Eng asosiysi, siz nutqingizni qanday tugatish haqida o’ylang. 12. Siz notiqsiz, birinchi jumlani va nutqning xulosa qismini o’ylashga majbursiz, qolgan gaplarni o’z yo’nalishida bog’lab ketaverishingiz mumkin. 13. Rasmiy hujjatlarni, notanish matnlarni o’qib berishingiz mumkin. Nutqning boshqa turlari esa o’qilganlarni mustahkamlaydi. Ya’ni yuqorida ko’rsatilgan matnlardan tashqari qo’shimcha nutq matning yozish shart emas Chunki yozgan matningiz gapirishingizni qiyinlashtiradi. Tajribasiz notiq yozilganlardan nimanidir tushirib qoldirishdan qo’rqib, battar xatoga yo’l qo’yishi mumkin. 14. Ommaviy tadbirlarda nutq so’zlashdan oldin tashqi ko’rinishingizga e’tibor bering. Iloji boricha dadil, vazmin va qomatni tik tutib gapirishga harakat qiling. 15. Siz gapirganingizda hayajonlansangiz aslo qo’rqmang, har qanday aqlli odam omma oldiga chiqqanida hayajonlanishi tabiiy, siz hayajonni so’zlarga, emotsiyaga o’tkazishga harakat qiling va ma’ruzangiz emotsional va jozibali bo’lishiga intiling. 16. Juda qattiq hayajonlanish zararli. Undan qochish kerak. Chiqish qilishdan oldin yaxshi narsalar haqida o’ylang va nutq mazmunidan o’zingizni chalg’iting. Auditoriya haqida o’ylab vahima qilmang. Agar buni ilojini topa olmasangiz yoki chalg’ish yordam bermasa, qo’llaringizni yelka kengligiga qo’yib, barmoqlaringizni buking. So’ngra sakrab, bir qancha harakatlar qilib, orqaga chalqaying. Agar buni ham ilojini topa olmasangiz oyoqlaringiz barmoqlarini kuchli harakat qildiring. 17. Nutq oldidan va gapirayotgan paytingizda suv ichmang, suv yuragingizga keraksiz yuk bo’ladi va ovozingizni bo’g’adi. Chiqish qilish oldidan keraksiz gaplardan gaplashmang.

18. Gapirish vaqti kelganda tashqi ko ’ rinishingizni to ’ g ’ rilab , dadil qadamlar bilan nutq so ’ zlash lozim bo ’ lgan joyni egallang . 19. Ustingizdagi kiyim - kechaklaringiz keng yoki o ’ ta tor bo ’ lmasin , poyafzalingiz oyoqlaringizni siqib qo ’ ymasin , galstugingiz bo ’ yningizni bo ’ g ’ ib qo ’ ymasin . Liboslaringizdagi kenglik va torlik erkin gapirishingizga va o ’ zingizni erkin tutishingizga xalaqit beradi . 20. O’zingizni to’g’ri tuting, yelkangizni biroz buring. Iyagingizni biroz ko’tarib boshingizni to’g’ri tuting. Oyoqlaringiz yelka kengligida bo’lsin. Qo’llaringizni qorin ustida siqib ushlamang, buklamang, barmoqlaringizni chalkashtirmang, qo’llarni orqaga qilmang, cho’ntakka tiqmang, oyoqlaringizni chalishtirmang. 21. Notiq qotib turmasligi, qo’llarini erkin tutishi, gapirayotgan paytda qo’llarini silkitmasligi, juda qotirib gavdaga yopishtirib ham turmasligi lozim. Gapirish tempini, ovozini mazmunga qarab o’zgartirib turishi kerak. Nutq yumshoq va ishonchli bo’lishi, lekin juda cho’zilib ketmasligi kerak. 22. Gapirayotganda og’izni me’yorida ochib gapirish, me’yorida nafas olish va chiqarish lozim. Ovozni auditoriyaning katta-kichikligiga qarab moslash, o’ta baland ovozda qichqirib gapirmaslik kerak. 23. Ovozni yuqoriga va pastga yo’naltirmang, tinglovchilarga to’g’ri yo’naltiring. 24. Imkoni boricha mikrofondan foydalanmang, mikrofon auditoriyadagilar bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’lanishga xalaqit qiladi. 25. Auditoriyaga tabassum bilan yuzlaning, ular diqqat bilan sizga qaramoqda. Ularga kuchli nazar va xushkayfiyat bilan boqing. 26. Oz fursat jimlik saqlang. Agar shovqin boshlansa, jimlikni cho’zing va birdan auditoriyaga qattiq nazar tashlang. 27 Nutqingizni yumshoq va yengil qilib boshlang. Kuchli zarb bilan boshlamang, bo’lmasa nutqingizni yakunlashga kuchingiz yetmay qoladi, tinglovchilarning ham toqati toq bo’ladi.

28. Gapirayotganingizda unutmang, nimani yozsangiz ham sig’diraveradigan qog’ozga emas, sizni eshitishni istagan odamlarga murojaat qilyapsiz 29. O’zingizni tutib, ishonch bilan gapirsangiz sizni hamma zavq bilan tinglaydi. 30. Temp oralig’ini saqlagan holda baland ovozda gapiring. Keng va muhim ma’lumotni qisqa vaqtga sig’dirishga urinmang. Shoshib gapirgan notiq ma’lumot berishdan qo’rqadi va minbardan tushirib yuborishlarini kutadi. 31. Gapirayotgan vaqtingizda auditoriyani kuzating. Tinglovchilarning diqqati sizga qaratilgan. Biroq nutqingiz davomida bir shaxsga hadeb murojaat qilavermang, chunki har bir tinglovchi qaysi nuqtaga qarayotganingizni, kimga qarab gapirayotganingizni kuzatib turibdi. 32. Katta auditoriyadan qo’rqmang, kichik auditoriyadan qo’rqing. Auditoriya qancha katta bo’lsa, ishontirish shuncha oson bo’ladi. 33. Ortiqcha gapirmang. Notiq nimaniki gapirsa, omma shuni gapiradi, nimani o’ylasa, shuni o’ylaydi. Shuning uchun notiq nima gapirishini hamisha o’ylab gapiradi. Lekin u nimani o’ylasa, hammasini gapira olmaydi. Gapirib ulgurmaydi. 34. Iloji boricha qisqa gapiring, nutqning ommabop jaranglashi tinglovchilarning butun borlig’iga ta’sir qiladi. Ayni damda tinglovchilar aytilayotgan narsalarning o’zlari uchun eng kerakli ekanligini anglaydi. 35. Iloji boricha adabiy tilda gapirishga odatlaning, chet el so’zlaridan imkon darajasida kamroq foydalanishga harakat qiling. 36. Bir so’zni qayta-qayta takrorlashdan qoching, bu yomon illat. 37. Nutqingizni so’z bilan emas, jumla bilan bezashga odatlaning. Jumlalar bir-biriga mantiqan bog’lansin. Boshlagan jumlangizni yakuniga yetkazing. Gapirayotgan jumlalaringizning uzun-qisqaligini auditoriya va xonaning kengligiga qarab tuzing. Auditoriya qancha katta binoda bo’lsa,

gapirayotgan jumlalaringizning o’rtacha uzunligi shuncha qisqa bo’lishi kerak. 38. Nutqda so’z va jimlikning (pauza) o’rni galma-galdan almashinib turishi kerak. Jim turish so’z va jumlaning tuzilishiga vaqt ajratish demakdir. Jim turishda auditoriyaning sizning fikrlaringizga berayotgan bahosini anglaysiz. Ammo to’g’ri kelgan joyda tinimsiz jimlik ham yarashmaydi. Jimlik auditoriyadan javob kutayotgan pay-tingizda kerak. 39. Ommabop nutq ohangga bog’liq, ohang jumlalarga a’zo bo’lgan so’zga sayqal beradi. Nutq mazmuniga notiqning munosabatini belgilovchi ohang tabiiy va ishonchli bo’lishi kerak. Ohangni hech qachon jumlalar oxiriga surmang. 40. Notiq ommabop nutq so’zlayotganda o’zini bulbulday his etmasligi kerak. Siz odamlarning foydasiga gapiryapsiz, o’zingizni ko’z- ko’z qilish uchun emas. Shuning uchun hamma vaqt nutqingiz ustida ishlang, uning auditoriyaga ta’sirini kuzating. Odamlarning ma’lum guruhi sizni qo’llashqo’llamasligini aniqlang. Ular sizga e’tiborli yoki parishonxotir, qiziqib eshityapti yoki ahamiyat bermayapti, do’stona yoki zo’rma-zo’raki tinglayotganini kuzating. Notiq gapirayotganda auditoriyada nima bo’layotganini ko’rib turishi lozim va o’z vaqtida auditoriya holatini izga solib turish kerak. 41. Agar auditoriyada shovqin ko’tarilsa, ovozingizni baland- latmasdan, aksincha, pasaytiring yoki jimgina auditoriyaga diqqat bilan qarang. 42. Zaldagi qochiriq gaplardan qo’rqmang. Nutq so’zlayotganingizda diskussiyaga yo’l qo’ymang. Mo’ljaldagi gaplaringizning hammasini aytishingiz shart. Nutq davomidami yoki undan keyinmi, sizga berilgan savollarga javobni aniq, tushunarli, qisqa qiling, to’liq javob berish shart emas.

43. Har qanday nutqning yakuni dadil va mustahkam bo’lsin. Yakunlovchi ohangda ovozni ko’tarib, kerakli gaplarning hammasini aytganingizni sezdiring, auditoriyaning diqqat-e’tibori uchun minnatdorchilik bildirishni unutmang. Notiq nutqi mantiq qoidalariga muvofiq bo’lishi uchun quyidagi talablarga javob berishi lozim: – nutq aniq, ravshan bo’lishi; – nutqda fikr (bayon) izchilligi saqlanishi; – nutq jarayonida fikrda ziddiyat bo’lmasligi; – fikrlar dalillar asosida bo’lishi kerak. Mazkur talablar rasmiy mantiqning to’rt asosiy qonuni: e’tirof qonuni, qarama-qarshilik qonuni, uchinchisini inkor etish qonuni va yetarli asos qonuni bilan chambarchas bog’liq. Siz mana shu yuqorida sanab o’tilgan mantiqiy-psixologik qoidalarga har doim ham amal qila olmasligingiz mumkin. Ammo har doim yodingizda bo’lsin: odamlar sizni kiyimingizga qarab kutib oladi va aqlingizga, ya’ni gap-so’zingizga qarab kuzatadi. Ma’lumki, har qanday nutqiy faoliyat avvalo og’zaki nutq orqali amalga oshadigan jarayon hisoblanadi. Og’zaki nutq esa ikki ko’rinishda sodir bo’ladi. Birinchisi, oddiy so’zlashuv , ikkinchisi esa adabiy til normalariga qat’iy amal qilgan holda adabiy so’zlashuv nutqi ko’rinishida bo’ladi. Oddiy so’zlashuv sheva ta’sirida bo’lgan kundalik so’zlashuvning o’zi. Bu so’zlashuvda nutq bazasini adabiy til tashkil etmaydi. Adabiy so’zlashuv nutqi adabiy til madaniyatiga, adabiy til normalariga asoslanib nutq so’zlashdir. Adabiy tilda so’zlash adabiy tilda yozishga nisbatan ancha murakkab kechadi. Buning sabablari quyidagicha: og’zaki nutqda albatta shevaning ta’siri bo’ladi, juda bo’lmaganda notiqning talaffuzida seziladi; og’zaki nutqda yozma nutqqa nisbatan o’ylash, fikr yuritish imkoniyati, vaqti kam bo’ladi. Chunki og’zaki nutq tezkor jarayon, boshni qashlab o’tirishga vaqt yo’q; og’zaki nutqda talaffuz, ohang, imo- ishora vositalaridan foydalansa bo’ladi; og’zaki nutqning muvaffaqiyatli chiqishi

notiqning kayfiyatiga, sog’ligiga, auditoriyadagi vaziyatga juda bog’liq; notiq so’zlayotganda o’z nutqiga yozma nutqidagidek yetarli e’tibor bera olmaydi. Shuni ham esdan chiqarmaslik kerak-ki, matn asosida nutq so’zlashning ijobiy va salbiy tomonlari bor. Ijobiy tomoni notiq o’z fikrlarini oldindan o’ylab tayyorlagan matnga asos qilib oladi, fikrlarining mantiqan birligini ta’minlaydi. Faktik va fikriy xatolarga yo’l qo’ymaydi. Salbiy tomoni esa tinglovchilar nazarida bilimsizday, fikr yuritishni eplay olmaydiganday ko’rinadi. Notiq va tinglovchilar o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik ancha susayadi. Matnsiz nutq so’zlash notiqning xotirasi o’tkirligi, matn mazmunini chuqur o’zlashtirib olganini ko’rsatadi. O’ziga ishongan notiqgina matnsiz nutq so’zlay oladi. Bu notiqning mazkur san’atni mukammal egallab olganligidan, bu sohada u erishgan mahoratdan darak beradi. Axborot-psixologik xavfsizlik Hozirgi vaqtda deyarli barcha davlatlar axborot sohasida tadrijiy rivojlanish va turli xil tazyiqlar mavjud bo’lgan sharoitda uning amal qilishi uchun shart- sharoitlar yaratish bo’yicha faoliyatni kuchaytirdilar. Shuning uchun XXI asr – axborot texnologiyalari asri deb bejiz aytmayaptilar. Shu o’rinda Akinavada 2000- yil 22-iyulda jahonning rivojlangan 8 mamlakati tomonidan imzolangan Global axborot jamiyati xartiyasini eslash maqsadga muvofiqdir. Mazkur xartiya yangi asrda jahon hamjamiyati rivojlanishining muhim omili bo’lib axborot- kommunikatsiya texnologiyalari hisoblanishidan yaqqol dalolat beradi. Ilmiy texnika taraqqiyoti insoniyat va jamiyat moddiy ehtiyojlarini qondirish uchun ulkan imkoniyatlar yaratdi. Yangi texnologiyalar jamiyat a’zolari turmushini istalgan mahsulot bilan ta’minlash, sanoat, xizmat sohasini jadal rivojlantirish uchun shart-sharoit yaratish imkonini beradi. Kishilar o’rtasida xabar yetkazishni ta’minlashga qodir hisoblash texnikasi, axborot-aloqa tizimi, Internet tizimi, shuningdek boshqa axborot texnologiyalari inson va jamiyat hayoti hamda faoliyatida axborotning ahamiyatini keskin oshirib yubordi. Hozirgi kunda ijtimoiy-texnikaviy rivojlanish bilan ijtimoiy-siyosiy rivojlanish o’rtasida mutanosiblik mavjud bo’lgan jamiyatgina har tomonlama

uyg’un rivojlanishi mumkin. Shuning uchun har qanday jamiyat o’zining ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va boshqa axborotga bo’lgan talab hamda ehtiyojini to’liqroq qondirishga intiladi. Yuqorida aytib o’tilganidek, bugunga kelib ilmiy-texnikaviy, ishlab chiqarish, ijtimoiy rivojlanishning miqyosi mazkur sohalarda to’plangan va almashinayotgan axborotlar, ularning almashinish sur’ati va o’zlashtirilish tezligi bilan belgilanadi. Mana shuning uchun ham mazkur muammolarni o’rganishda axborotning shakli va mohiyati; axborot xavfsizligini ta’minlash; ochiq axborot tizimlarining o’ziga xosligi; shaxs, jamiyat va davlat axborotpsixologik xavfsizligini ta’minlash manbalari va turlari; axborot sohasida milliy xavfsizlikni ta’minlashning ahamiyati va tamoyillari; OAV va axboriy qarama-qarshilik; axborot-psixologik xavfsizlikni ta’minlashda asosiy yo’nalish va usullar; ochiq axborot tizimlarida shaxsning o’z-o’zini himoya qilishi; jamoatchilik fikri va jamiyat axboriy- psixologik xavfsizligi; O’zbekiston OAVlari va jamiyatning psixologik xavfsizligi kabi mavzularini oydinlashtirish talab etiladi. Ochiq axborot tizimlari (OAT)ga axborot agentliklari, gazeta va jurnallar, jurnal tarzidagi nashrlar, boshqa nashr mahsulotlari, radio, televideniye, audio va video mahsulotlar kiradi. Internet, matbuot xizmati, jamoatchilik bilan aloqalar, davlat, jamoatchilik va boshqa tashkilotlar va muassasalar, reklama agentliklari tuzilmalar ham shular jumlasidandir. Vaqtli matbuot, axborot tarqatishning audio va video vositalari, axborot agentliklari, internet-jurnalistika OAVlari hisoblanadi. OAV axborot tarqatishning asosiy qismini tashkil etadi. Axborot moddiy dunyoning organizmda yoki organizmlar jamoasida aks etgan hamda ular tomonidan atrof-muhit o’zgarishlariga moslashish uchun foydalaniladigan moddiy dunyo obyektlarining aksidir. U ma’lumotlar, xabarlar shaklida namoyon bo’ladi. Ma’lumotlar moddiy dunyo obyektlari aksi natijada hosil bo’ladi. Xabarlar esa boshqa xabar yetkazish uchun yuzaga keladi. Ochiq axborot tizimlarida «xabar» atamasi kishilar, ijtimoiy guruhlar, umuman, jamiyat qurshab turgan olamda mo’ljal topa bilishi uchun ijtimoiy

ahamiyatga ega xabar ma’nosini beradi. Shuningdek, muayyan jamiyatning ijtimoiy tabiatini belgilab beradigan ma’naviy qadriyatlarni qaror toptirish uchun xizmat qiladi. Jamiyatning axborot xavfsizligi uning ma’naviy, iqtisodiy, siyosiy sohalariga, madaniy qadriyatlariga, insonlar xulq-atvorini ijtimoiy tartibga soluvchilarga, axborot infratuzilmalariga va bular yordamida uzatilayotgan xabarlarga zarar yetkazish mumkin emasligidan iboratdir. Davlatning axboriy xavfsizligi predmeti axborot va jamiyat axborot infratuzilmalaridan tashkil topgan jamiyat ishlarini boshqarishni bajarish bo’yicha davlat faoliyatiga zarar yetkazish mumkin emasligidan iborat. Tazyiq o’zaro munosabatlar obyektlari o’rtasidagi qarama-qarshiliklarni obyektlardan birining salbiy tomonga kuch bilan o’zgartirish kiritish maqsadida zarar yetkazish yo’li bilan hal etish usulidir. Milliy manfaatlarga tazyiq deganda, mamlakat milliy manfaatlarini amalga oshirishga to’sqinlik qiluvchi milliy qadriyatlar va milliy turmush tarziga xavf tug’diruvchi shart-sharoitlar majmui tushuniladi. Axborot sohasidagi milliy manfaatlarga tazyiq deganda, axborot sohasida va manfaatlarni amalga oshirish bo’yicha faoliyatda milliy manfaatlar obyektlariga zarar yetkazish xavfini tug’diruvchi shart-sharoitlar majmui anglashiladi. Ya’ni axboriy faoliyat sohasida inson va fuqaro huquqiy mavqeini amalga oshirishga, axborotlar, axboriy infratuzilmaga, shuningdek, mazkur obyektlar bilan bog’liq milliy manfaatlarni amalga oshirish bo’yicha faoliyatga zarar yetkazish tazyiqidir. Axborot sohasida shaxs va jamiyat manfaatlariga tazyiq deganda, inson va fuqaroning ochiq axborotga ega bo’lishi, qonun bilan taqiqlanmagan faoliyatni amalga oshirishda foydalanishga bo’lgan huquqini cheklash tushuniladi. Bular esa shaxsiy xavfsizlik ma’naviy va aqliy rivojlanishni ta’minlovchi axborotlar hisoblanadi. Bundan tashqari, individual, «vertual axborot» maydonini, uning ruhiy faoliyatga ta’sir etish texnologiyalaridan foydalanish imkonini shakllantirish

hisobiga jamoatchilik ongini chalg’itish imkonini kengaytirish shaxsning manfaatlariga bo’lgan eng xavfli tajovuz hisoblanadi. «Axboriy qurol»ni tarqatish va bu sohada «qurollanish poygasi»ni kuchaytirish ham axborot sohasidagi davlat manfaatlari uchun xavf manbai hisoblanadi. Bunday xavflar davlat siri hisoblangan, boshqa maxfiy axborotlardan iborat bo’lgan ma’lumotlarga qonunga xilof ravishda ega bo’lishdan iboratdir. Bularning oshkor bo’lishi, shubhasiz, davlat manfaatlariga zarar yetkazadi. Axboriy qarama-qarshilik – auditoriyaga dunyodagi biror hodisaga nisbatan munosabatda bo’lishga o’z qarashlari, fikrini tiqishtirish hamda qarshi tomon g’oyasi va nuqtai nazarini inkor etish roli bilan ta’sir etishga intilish. Axboriy psixologik kurash – boshqa mamlakat yoki mamlakatlarda mavjud ijtimoiy tuzumni bo’shashtirish, jamiyat axloqini izdan chiqarish, rivojlanish milliy dasturiga putur yetkazish, shuningdek, o’z qadriyatlari va turmush tarzini to’g’ridan-to’g’ri eksport qilish maqsadida axborot xizmati va qo’poruvchilik bilan shug’ullanuvchi xizmatlarning o’zaro hamkorligi. Topshiriq – individning e’tibor qaratishiga, munosabat bildirishiga, jumladan kelayotgan axborotga ham psixologik jihatdan tayyor ekanligi. Psixologik jihatdan topshiriq u yoki bu qarorga kelish yo’lida shakllanadi. Bunda muayyan holat bilan unga bog’liq bo’lgan turli faktorlar hisobga olinadi. Omma ongiga u yoki bu qadriyatlarning psixologik jihatdan ta’sir ko’rsatishida axboriy vositalaridan foydalanish – axborot manipulatsiyasi yoki axborot ishlatib maqsadga erishish hisoblanadi. Bunda ko’pchilik o’zi anglamagan holda, hatto o’zlarining manfaatlariga zid bo’lsa ham ta’sir qilish manbaiga, obyektiga aylanganliklarini bilmaydilar. Axborot (lotincha «informatio» – tushuntirmoq, bayon etmoq) zamonaviy fan va siyosatning asosiy tushunchalaridan biri bo’lib, dastlab kishilar tomonidan og’zaki, keyinroq yozma yoki boshqa shakllarda uzatilgan ma’lumot. XX asrning o’rtalaridan boshlab insonlararo, insonavtomat, avtomat-avtomat o’rtasidagi ma’lumot hamda hayvonlar va o’simliklardagi signal almashinuvi, hujayradan- hujayraga muayyan belgilarning uzatilishi va shu kabilarni anglata boshladi.

Ijtimoiy hayotga tatbiq etadigan bo’lsak, axborot kishilar, predmetlar, faktlar, hodisalar, jarayonlar va shu kabilar haqidagi ma’lumotlar majmuini anglatadi. Axborot resurslari – muayyan (kutubxona, arxiv, fond, ma’lumotlar banki kabi) axborot tizimlaridagi alohida hujjatlar va hujjatlar majmui. Axborotlashuv jarayoni jamiyatdagi iqtisodiy hamda ijtimoiy-madaniy o’zgarishlarga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. G’arb sotsiologlari fikriga ko’ra, axborotlashgan jamiyat: – texnika sohasida ishlab chiqarish, iqtisodiyot, ta’lim va maishiy hayotga axborot texnologiyalarining keng joriy etilishi; – iqtisodiy hayotda axborotning tovarga aylanishi; – ijtimoiy hayotda axborot turmush, hayot darajasi o’zgarishining asosiy omiliga aylanishi; – siyosiy sohada keng miqyosda fikr almashishga zamin yaratuvchi xilma-xil axborotlarni erkin olishga yo’l ochilishi; – madaniyat sohasida axborot almashinuvi davr ehtiyojlariga javob beradigan normalar va qadriyatlarning shakllanishi bilan xarakterlanadi. Ayni paytda axborotlashgan jamiyat: – uyda ishlashning kengayishiga, transport harakatining kamayishiga va buning oqibatida tabiatga tushadigan «yuk»ning keskin qisqarishiga olib keladi; – ish kunining qisqarishi , odamlarning uyda ko ’ proq bo ’ lishiga , oilaviy muhitning barqaror bo ’ lishiga zamin yaratadi ; – keyingi yuz yilliklarda kishilar shahar yashash va ishlash uchun eng qulay makon, degan xulosaga keldilar. Axborotlashuv jarayoni esa, qishloqdan turib ham butun olam bilan muloqot qilish, eng obro’li tashkilotlarda ishlash, shahar aholisi bahramand bo’layotgan madaniyat yutuqlarini istifoda etish imkonini yaratadi. Bu esa, o’z navbatida, nisbatan osuda va tinch bo’lgan, tabiatga yaqin qishloqlarga qaytish yoki u yerda doimiy qolish uchun zamin yaratadi;

– masofaviy ta’lim bilim olishning eng qulay shakliga aylanish barobarida, aholining keng qatlamlari uchun hatto eng elitar oliy o’quv yurtlari eshiklarining ochilishiga zamin yaratadi. Sodda qilib aytganda, ma’lumotlilik ko’p darajada insonning xohish-irodasiga bog’liq bo’lib qoladi. Mutaxassislar fikriga ko’ra, bugungi kunda jamiyatda aynan axborotni olish, unga yo’l topish sohasida keskin bo’linish, tabaqalashuv sodir bo’lmoqda. Iqtisodiy, siyosiy, madaniy-ma’rifiy va boshqa sohalardagi axborotlar ta’sirlashuvi ijtimoiy hayotning mazmunan boyishi, takomillashuvining muhim omili hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, bugungi kunda axborot almashinuvi insoniyat taraqqiyotining muhim shartiga aylandi, deyish mumkin. Shubhasiz, zarur axborotlarga ega bo’lish davr talabi. Biroq, bugungi kunda shaxs, ijtimoiy guruh, millat, jamiyat va davlatning o’zi haqida axborotlarni tarqatishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Buning ikki asosiy jihati mavjud. Birinchidan, masalan, Internet tarmog’i imkoniyatlari kengayib borayotgan hozirgi davrda undan mamlakatimizning jahon hamjamiyatida tutgan o’rnini mustahkamlashda keng foydalanish mumkin. Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganlaridek, «bu borada ishni to’g’ri tashkil etish uchun Internetdan samarali foydalanish, uni o’zimizning ma’lumotlar bilan to’ldirish kerak... Bizning zaif tomonimiz shundaki, Internetda O’zbekiston bilan bog’liq ma’lumotlar juda kam. Nega deganda, bizda bu jarayonning texnikasi va texnologiyasi talab darajasida emas, milliy qadriyatlarimiz, tarix va merosimiz, bugungi fan, san’at va adabiyotimizning eng yaxshi namunalarini Internetga kiritish dasturi ishlab chiqilmagan» 5 . Ikkinchi muhim jihati shundaki, yurtimiz hayotiga doir ayrim noxolis, tor doiradagi manfaatlardan kelib chiqib tarqatilayotgan ma’lumotlarga javoban axborotlarni global miqyosda targ’ib-tashviq etish tashqi axborot xurujlariga 5 Каримов И. А. Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. Т. 13. – Т., 2005. – 301–302-б. 2 Ko‘rsatilgan manba. – 304-b.

qarshi o’ziga xos qalqon vazifasini bajaradi. Bu esa, turli geosiyosiy manfaatlar doirasidagi axborot xurujlari ta’sirini kamaytirish va milliy axborot makoni xavfsizligi ta’minlanishining muhim sharti hisoblanadi. Buning uchun kishilarda axborot iste’moli madaniyatini yuksak darajada shakllantirishga erishish zarur. Shundagina ma’lumotlarga ko’rko’rona ergashish, ularni noto’g’ri talqin etishning oldi olinadi. Eng muhimi esa, axborot iste’moli madaniyatiga ega inson, jamiyat, xalq va millat g’arazli manfaatlar doirasidagi geoxabarlar ta’siriga tushib qolmaydi. Albatta, axborot iste’moli madaniyatining shakllanishi murakkab jarayon bo’lib, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida tizimli ravishda sa’y-harakatlarni olib borishni taqozo etadi. Axborot iste’mol madaniyati ham madaniyatning boshqa shakllari kabi bir qator funksiyalarni bajaradi. Kommunikativ, regulyativ (tartibga solish), axborot, aksiologik (baholash) kabi funksiyalar shular jumlasidandir. Biz tahlil etayotgan muammo doirasida axborot iste’moli madaniyatining aksiologik funksiyasi alohida ahamiyatga ega. Masalan, Internet orqali juda ko’p ijobiy ma’lumotlar bilan birga, Sharq madaniyatiga, xususan, kishilarimiz xulqu odobiga salbiy ta’sir etuvchi axborotlar ham uzatilayotgani, tabiiyki, kishilarimiz, ayniqsa, yoshlarimizning g’oyaviy tarbiyasiga salbiy ta’sir etishi mumkin. Axborot iste’moli madaniyatini shakllantirish orqaligina bunday ta’sirlarning oldini olish mumkin. Shuningdek, «biz ba’zan G’arb madaniyati to’xtovsiz kirib kelayotgani haqida taassuf bilan gapiramiz. Bu shunday kuchli oqimki, unga qarshi chiqish juda mushkul. Buning faqat bitta yo’li bor. U ham bo’lsa, Internetga o’zimizga mos bo’lgan ma’lumotlarni o’z vaqtida kiritishdan iborat. Hamma gap mazkur resursdan kim va qanday maqsadlarda foydalanishida» 2 . Shaxs, jamiyat va davlat manfaatlari, jamoatchilik fikri va mamlakat ma’naviy yuksalishiga axborotning tahdidi. Axborot tahdidi shunday universal xarakterga egaki, uning barcha sohalarga: shaxs dunyoqarashiga, jamiyat barqarorligiga, davlat tinchligiga, jamoatchilik fikrini chalg’itishga va oxiri oqibatda har bir mamlakatning ma’naviy, siyosiy, iqtisodiy, madaniy yuksalishiga ham jiddiy salbiy ta’sir qilish imkoniyati bor. Chunki axborotning jamiyat,

tashkilot, oila, shaxs ongiga kirib kelishi uncha ham ko’zga tashlanmaydi. Ijobiy va salbiy axborotni farqlash, yaxshi ma’lumotni o’zlashtirish va zararlisini rad etish uchun inson ongi rivojlangan, uning o’zi esa mustahkam irodaga ega bo’lishi zarur. Har qanday mamlakat aholisining asosiy qismi esa bunday imkoniyatga ega emas. Shuning uchun axboriy-psixologik barqarorlikka birinchi o’rinda axborot tarqatuvchilar, ya’ni davlat tuzilmalari xizmatchilari, jurnalistlar, pedagoglar, jamoat tashkilotlari xodimlari va boshqalar ega bo’lishi shart. Bu haqda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov: «Ma’rifatparvarlik biz uchun ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q, yo’qotmaydi ham. Aql-zakovatli, yuksak ma’naviyatli kishilarni tarbiyalay olsakkina, oldimizga qo’ygan maqsadlarga erisha olamiz, yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topadi. Agar shu muammoni yechmasak, barcha toat- ibodatlarimiz bir pul: taraqqiyot ham, kelajak ham, farovon hayot ham bo’lmaydi» 6 , degan edi. Axborot – psixologik ta’sir vositasi sifatida. Inson uchun axborot eng ta’sirchan vosita, chunki uning ongi bor. Mantiqiy isbot, qolaversa, axborot yetkazishning eng oddiy usullari shu qadar katta kuchga egaki, unga hech kim hech narsani qarshi qo’ya olmaydi. Shuning uchun targ’iboti haddan tashqari kuchli mamlakatning aholisi fanatiklarga o’xshaydi. Masalan, Gitler davridagi nemis byurgerlari bunga yaqqol misol bo’la oladi. Insonning tabiati shunday yaratilganki, u axborotni qabul qilmasdan, uni tushunishga harakat qilmasdan yashay olmaydi. Har bir odam ma’lumotni ko’radi, eshitadi, o’qiydi va, eng muhimi, doimo, uzluksiz ravishda, kecha-yu kunduz unga yetib boradigan axborotning ta’sirida yashaydi. Shuning uchun axborot yordamida kimgadir ruhiy ta’sir qilmoqchi bo’lganlarga o’sha odamning psixologiyasi, agar ushbu inson axborotni o’ylamasdan qabul qilaversa, ko’maklashadi. Shaxs axborot-psixologik xavfsizligiga tahdidning manbalari va umumiy tavsifi: tashqi va ichki tahdid, uning tuzilishi hamda mohiyati. 6 Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси – халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. – Т., 2000. – 23–24-б.

Yuqorida aytganimizdek, shaxs tomonidan axborotni qabul qilishning hal etuvchi mezoni bu insonning ongliligidir. Mazkur ongdan foydalanib, mantiqiy isbot yordamida odamga xohlagan, eng noma’qul g’oyani ham «to’g’riligini» isbotlash mumkin, bu qiyin emas. Buning uchun dalillarni ustalik bilan tanlab, isbotlash jarayonini yaxshi tuzish kifoya. Demak, axborot-psixologik xavfsizlikka tahdidning birinchi manbai insonning o’zidir. Undan tashqari, boshqa manbalar ham bor. Ular, eng avvalo, tashqi va ichki tahdidlar sirasiga aholini axborot bilan ta’minlashning huquqiy va iqtisodiy asoslari yetarli emasligi, fuqarolik jamiyati institutlari rivojlanmayotganligi va fuqarolarning davlat va nodavlat tashkilotlariga murojaatlari javobsiz qolib ketishi, axborot bozori qanday rivojlanishi davlat tomonidan nazorat qilinmasligi, fuqarolar davlat tuzilmalari faoliyati haqida yetarli axborot ola olmasligi hamda yuqori tashkilotlar tomonidan qabul qilingan qarorlar ularga tushuntirib berilmasligi va boshqalar kiradi. Shaxs ruhiyatining bioijtimoiy tabiati, uning xususiyati, shakllanishi va boshqariluvi, kishining shaxsiy tavsifi va axborot-psixologik xavfsizlik tahdidi tizimida uning ahamiyati. Inson ruhiyati bioijtimoiy tabiatga ega ekanligini ko’pchilik bilsa-da, bu holatga va bundan kelib chiqadigan oqibatlarga uncha ham e’tibor berilmaydi. Bioijtimoiy tabiat esa inson xulqi va ongi uchun yetakchi omil. Demak, keng auditoriya bilan ishlash jarayonida psixologiya qonunlarini bilmasdan samarali faoliyat ko’rsatib bo’lmaydi. Inson psixologiyasining negizini biologik fazilatlar tashkil etadi, odatda biologik jihatdan tinch bo’lgan oddiy odam ijtimoiy sifatlarga ega bo’lishga qodir. Zigmund Freyd, Karl Yung kabi faylasuf- psixologlar isbotlab bergani bo’yicha, inson ongining fundamentini ongsiz biologik xususiyatlar (shaxsiy va jamoaviy ongsizlik) tashkil etadi. Shunday ekan, axborot xavfsizligi sohasida ixtisoslashayotgan mutaxassislar buni e’tiborga olishlari zarur. Masalan, har bir insonning xulqi, nuqtai nazari va pozitsiyasi turli axborot yordamida har xil boshqarilishi mumkin. Siyosatshunoslar yoki jurnalistlar bir voqeani, bitta faktni shunday talqin qila oladiki, undan keng auditoriya ijobiy yoki

salbiy xulosa chiqarishi odatiy hol bo’lib qolgan. Shunday ekan, axborot- psixologik xavfsizlik tahdidi tizimida faoliyat ko’rsatadigan O’zbekiston OAV ular uchun eng muhim omillar bo’lgan tezkorlik va haqiqatgo’ylik prinsiplari asosida ish olib borishlari nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. Jamiyat axborot-psixologik xavfsizligiga tahdidning manbalari. Bunday manbalar ko’p, ularning asosiy qismi shaxs axborot-psixologik xavfsizligiga tahdidning manbalari tarkibida keltirildi. Qo’shimcha ravishda butun jamiyat va millatga xavf solayotgan manbalarni keltirish mumkin, masalan, millatchilikni, shovinizmni, imperiyaviy tafakkur, mafkuraviy ekspansionizm va boshqa shu kabi illatlarni qo’zg’atuvchi davlatlar, tashkilotlar va shaxslardir 7 . Axborotda hududiy munosabatlar: axborot olish hududini ta’minlash; shaxsiy hayot va oila siri, sirli yozishmalar daxlsizligini ta’minlash. Eng avvalo aytish kerakki, axboriy xurujni hududiy jihatdan oltita asosiy turga ajratish mumkin: 1) umumsayyoraviy (bir qutbli, ya’ni «odnopolyarn ы y» dunyoni tashkil etishga harakat qiluvchi davlatlar tomonidan amalga oshiriladi); 2) qit’aviy (Osiyo yoki boshqa qit’aga nisbatan); 3) regionli (o’zaro chegaradosh, masalan, Markaziy Osiyo mamlakatlariga nisbatan); 4) davlat (O’zbekiston)ga nisbatan; 5) mintaqaviy (masalan, Farg’ona vodiysi); 6) mahalliy (viloyat, shahar, tumanga nisbatan). Tabiiyki, har bir davlat o’z axborot hududini o’zi tashkil etadi. Boshqa davlat tomonidan ushbu mamlakat hududida intensiv ravishda axborot tarqatish axboriy xuruj hisoblanadi, bunday harakat ushbu davlatni o’z axboriy makonini haqli ravishda himoya qilishga undaydi. Himoya qilinadigan sohalarga davlat va jamiyat manfaatlaridan tashqari, shaxsiy hayot daxlsizligini, oilani asrash va sirli yozishmalarni asrash ham kiradi. Axborot-psixologik xavfsizlikni shaxsga ta’sir etuvchi vosita va usullari. Axborotni qabul qilish, qayta ishlash, tarqatish mexanizmlari, jamiyatdagi transformatsiya va uning qaytalanishi. Axborot-psixologik xavfsizlikning shaxsga 7 Qarang: Пахрутдинов Ш. Тараққиётга таҳдид: назария ва амалиёт. – Т., 2006. – 73-б.

ta’sir etuvchi vosita va usullari aslida ko’p, lekin an’anaviy ravishda ular uchta asosiy turga bo’linadi: davlat yetkazadigan, OAV va norasmiy muloqotdagi axborot. Norasmiy axborot – shaxsning mahalla, ish joyi, o’rtoqlari, transport vositalarida, jamoat joylarida eshitgan ma’lumoti. Insonning axborot bilan ishlashi bir nechta asosiy bo’g’inni tashkil etadi, ular quyidagidan iborat: 1) ma’lumotni qabul qilish, anglab olish va eslab qolish; 2) axborotni anglash va eslab qolish jarayonida, materialni qabul qiluvchining bilimi va psixologiyasidan kelib chiqqan holda, qayta ishlash va yangilangan axborotni xotirada saqlash; 3) axborotni tarqatish. Har bir bosqichning o’z qoidalari bor va ularga rioya qilmagan odam ushbu faoliyatda inqirozga uchrashishi aniq. Axborotni qabul qilish eng oddiy narsa, lekin bu yerda ham, agar eshitish, ko’rish yoki o’qib olish uchun yetarli sharoit bo’lmasa, keng omma ma’lumotni tushunmaydi va eslab qola olmaydi. Axborotni anglashga kelsak, auditoriya vakillari turli ijtimoiy qatlamlarga tegishli bo’lishi tufayli ular barcha axborotni eslab qola olmaydi, shuning uchun xorijiy shovvoz jurnalistlar o’z xabarlarini iloji boricha sodda, qisqa va aniq tarzda uzatishga harakat qiladi, materialning asosiy g’oyasini esa bir necha marta takrorlaydi. Ular har bir fuqaro eshitgan yangiligini o’zi yashaydigan sharoitga qiyoslab tushunishini juda yaxshi biladi va uzatiladigan ma’lumotlarni aynan ushbu talabga moslashtirib tarqatadi. Shuning uchun axborot xavfsizligi sohasidagi mutaxassislar yuqorida keltirilgan qonuniyatlarni e’tiborga olib ishlashlari zarur. Axborotni tarqatish mexanizmi esa katta tizim orqali amalga oshiriladi, bular matbuot, radio, televideniye va internet. Bu haqda biz keyingi ma’ruzada to’xtalamiz. Shaxs axborot-psixologik xavfsizligiga tahdidning shakllanish omillari, uning ta’sir doirasi kengayishi. Zamonaviy bosqichda shaxsning axboriy- psixologik xavfsizligiga tahdidlarning ko’lami ancha keng bo’lib, ular ichida asosiylar deb quyidagilarni keltirish mumkin: birinchisi, shaxs qadr-qimmatini poymol qilmaslik, fikr va so’z erkinligi, adabiy, badiiy va ilmiy ijod erkinligi; ikkinchisi, shaxsiy hayotning daxlsizligi, shaxsiy va oilaviy sir himoyasi;

uchinchisi, ommaviy axborot vositalari erkinligi, har bir kishi ularda qonun doirasida o’z fikrini ayta olishi. Mutaxassislarning kuzatishlariga ko’ra, OAVda fuqarolar o’z fikrlarini erkin aytishlari davlat uchun xavfli emas, odamlar esa ularning so’zini boshqalar ham eshitishini xohlaydi va shunga intiladi; to’rtinchisi, ma’naviy qadriyatlarga, xalqning urf-odatlari, jamiyatning madaniy merosiga kimdir tomonidan hujum qilinishi. OAV axborot-psixologik urushni olib borish vositasi sifatida. Afsuski, ayrim OAV bugungi kunda shunday vositaga aylanganlar. Ushbu urushda OAVning o’rni va rolini aniqlash uchun eng avvalo axboriy-psixologik urush ma’nosini anglab olish zarur. «Axborot urushi» iborasining asoschisi fizik olim Tomas Ron hisoblanadi, 1976-yilda u axborotni harbiy kuchlarning eng zaif bug’ini deb ta’riflab, ushbu masalaga barcha davlat miqyosidagi mas’ul kishilarning e’tiborini qaratdi. Shundan beri mazkur iboraning ahamiyati kundan kunga ortib kelmoqda. Bevosita axborot urushi ta’rifiga quyidagi iqtibosni keltirmoqchimiz: «Axborot urushi deb, ijtimoiy, siyosiy, etnik va boshqa tizimlarning moddiy yutuqqa ega bo’lish maqsadida bir-biriga ochiq va yashirin maqsadli axboriy ta’sirlarga aytiladi. Shu bilan bir qatorda axborot urushi deb yanada raqib ustidan axboriy hukmronlikka erishish va shuning evaziga unga moddiy, mafkuraviy yoki boshqacha zarar yetkazish uchun davlatning harbiy kuchlari, hukumati hamda xususiy tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladigan tadbirlar va operatsiyalar majmuasiga aytiladi» 8 . Turli OAV (televideniye, radio, davriy matbuot) ning o’ziga xos psixologik ta’siri. Har bir OAV auditoriyaga o’ziga xos ta’sir etish kuchiga ega. Internetgacha ularning ichida eng samaralisi televideniye edi, chunki u tomoshabinga uch yo’l bilan, ya’ni tasvir, ovoz va mantiq orqali axborot yetkazadi. Shuning uchun televideniye ommaviy ravishda tarqalganidan keyin besh-o’n yil ichida besh yuz yillik tarixga ega bo’lgan matbuotdan uzib ketdi. 8 Qarang: Манойло А.В., Петренко А.И., Фролов Д.Б. Государственная информационная политика в условиях информационно-психологической войны. – М., 2006. – С. 203.

Radio ham katta kuchga ega, chunki u ovoz va mantiq orqali ta’sir ko’rsatadi. Uning afzalligi – jonli ovoz yordamida auditoriya bilan muloqot qilish, bunday usul axborot manbai bilan tinglovchi o’rtasidagi masofani yo’qotadi. Inson ovozi, uning yurakdan chiqishi, undagi hayajon va samimiylik radioning imkoniyatini keskin oshiradi. Psixologik ta’sir texnologiyasi. Yuqori texnologiya va ommaviy kommunikatsiya. Psixologik ta’sir inson axborotni qabul qilish yo’llari bilan bog’liq: ko’rish, eshitish, ta’mini bilish, hidini sezish, qo’l bilan tegish, fikrlash va hokazo. Axborot xavfsizligi masalasiga kelganda psixologik ta’sir ko’proq OAV yordamida amalga oshiriladi, shu bois ular mutaxassislar tomonidan tinmay mukammallashtirilmoqda. Natijada rivojlangan mamlakatlar matbuot, radio va televideniyening barcha imkoniyatlarini o’zida mujassamlashtirgan Internetdek yuqori texnologiyaga ega bo’ldilar. Internet ommaviy kommunikatsiya ta’sirini eng baland pog’onaga ko’tardi. Saytga joylashtirilgan ma’lumot bir zumda butun dunyo bo’yicha tarqalib ketadi. Uning adadi (tiraji) esa cheksiz. OAVning roli Internetgacha ham kuchli bo’lgan, endi esa ularning ta’siri tasavvur qilib bo’lmaydigan darajaga yetdi. OAVdan tashqari Internet reklama, ma’lumotlar yetkazish, elektron pochta xizmatlarini ham bajaradi. Eng qulayi shundaki, Internetda ma’lumot juda ko’p, u arzon va o’ta tezkor. Axborot urushini aniqlash. Axborot urushi tarkibi: psixologik, elektron va dezinformatsion; axborot hujumi va uning turlari (to’g’ridan-to’g’ri, aylanma), axborot tizimining ishdan chiqishi. Axborot urushining ta’rifini biz yuqorida keltirgan edik. Ushbu fikrni davom ettiramiz. Axborot urushining xususiyatlari quyidagilardan iborat: birinchidan, axborot qurolini ishlab chiqish unchalik ham qimmat emas va bu ishni turli soha mutaxassislari bajarishi mumkin; ikkinchidan, chegaralarning nisbiyligi: davlatlar, qonuniy va noqonuniy harakatlar, harbiy va noharbiy janglar o’rtasida va hokazo; uchinchidan, hujumning oldini olishning ilojsizligi; to’rtinchidan, zararni hisoblab chiqishning murakkabligi; beshinchidan, harbiy bloklar, birlashmalar tuzish qiyinligi va hokazo.

Axborot quroli, uning o’ziga xosligi, zamonaviy dunyoda uni qo’llash imkoniyati va ko’lami. Axborot qurolining keng va tor ma’nolari bor. Keng ma’noda axborot quroli raqibni kerakli yo’nalishda fikrlashga undaydigan, uning nuqtai nazarini o’zgartirishga qodir bo’lgan va kerakli axborot yordamida amalga oshiriladigan harakatlar. Tor ma’noda axborot quroli raqibning axborot zaxiralari ustidan nazoratni ta’minlaydigan va uning telekommunikatsiyalari tizimlariga zarar yetkaza oladigan texnikaviy usullar va texnologiyalar. Demak, axborot quroli – raqibning axborot va boshqaruv tizimlariga ta’sir etuvchi maxsus moslama va vositalar. Tabiiyki, axborot texnologiyalari rivojlangan mamlakatlar tomonidan bunday quroldan foydalanish imkoniyatlari juda keng. Axboriy qarama-qarshilikning maqsadi, vosita va shakllari, uni nazorat etish, jamiyatning umumiy holatiga keltiradigan psixologik zararlari. Axboriy qarama-qarshilikning maqsadi – dunyoviy (global) axborot maydonida milliy manfaatlar himoyasini ta’minlash. Mazkur maqsadga erishish esa turli mamlakatlar tomonidan turlicha amalga oshiriladi: texnologik kuchli davlatlar hukmronlik qilishga intiladi, rivojlanayotgan davlatlar esa o’zini himoyalashga harakat qiladi. Ikkala tomon ham o’ziga qulay keladigan usullardan foydalanadi. Ommaviy kommunikatsiya – xorij OAVda axborot ekspansiyasidan himoyalanish, fikrlash va o’zini tutish vositasi sifatida. Xorijiy OAV ekspansiyasidan himoyalanish uchun eng qulay choralardan biri – mahalliy OAV. O’zbekiston sharoitida buning uchun milliy gazeta, radio va televideniyemizning imkoniyatlari bor, faqat ulardan samarali foydalanishimiz zarur. Bunda bosh omil va mustahkam fundament milliy istiqlol g’oyasidir. Jamoa ruhiyati va uning o’ziga xos xususiyatlari. Axborot manipulatsiyasi, uning maqsad va vazifalari, qoida, usul va shakllari. Jamoatchilik fikriga ta’sir etuvchi axborotning ijtimoiy fenomeni. Ommaviy auditoriyaga psixologik ta’sirning usul va shakllari. Alohida bir odamning ruhiyati jamoa ruhiyatiga teng emas, albatta. Eng qizig’i shundaki, jamoa ruhiyatida ongsizlik darajasi balandroq. «Um xorosho, dva luchshe (bir aql yaxshi, ikki aql yanada yaxshi)» degan rus maqoli OAV xabarlarini ommaviy qabul qilinishiga to’g’ri kelmaydi. Ommaviy

taassurotda OAV tomonidan aytilgan gaplarga birdan ishonish, vahimaga tushish, salbiy informatsiyaga ko’proq berilish kayfiyatlari ancha kuchli. Buni Karl Yung «jamoaviy ongsizlik» («kollektivnoye bessoznatelnoye») deb ta’riflagan va bugungi kunda ushbu psixologik kategoriyani topib, uni isbotlab berilgani Yungning buyuk kashfiyoti deb hisoblanadi. Umuman olganda, axborot-psixologik xavfsizlik tushunchasi qanday paydo bo’ldi? Uning hayotiyligi, insoniyat taqdiriga daxldorligi nimada? Ana shunday savol tug’ilishining o’zi muammoning dolzarbligini va o’ta keskinligini ko’rsatadi. Bizningcha, axborot-psixologik xavfsizlik tushunchasi quyidagilarda namoyon bo’ladi: Birinchidan, axborot-psixologik xavfsizlik – bevosita inson ruhiyatiga ta’sir o’tkazish orqali uni o’z aqidalaridan, muqaddas ideallaridan, e’tiqodidan ayiradigan buzg’unchi g’oyalardan asrash. Demak, axborotpsixologik xavfsizlikka ehtiyoj, eng avvalo, bevosita inson va jamiyat, inson va davlat, shaxs va uning daxlsizligi, millat va milliy qadriyatlar, jumladan urf-odatlar, an’analar, tarixiy va madaniy meros, avlodlar vorisiyligi, millatning istiqboli bilan bog’liq bo’lgan qadriyatlarga ma’naviy-ruhiy ta’sir, buzg’unchi g’oyalar va tajovuzkor mafkuralarning mavjudligidan kelib chiqadi. Ikkinchidan, axborot-psixologik xavfsizlikka rioya qilinmasa, unga nisbatan ta’sirchan choralar ko’rilmasa, buzg’unchi g’oyalar milliy qadriyatlarni barbod etish orqali tarixan mavjud bo’lgan xalqlar va millatlarni genotsidga olib kelishi muqarrar. Uchinchidan, tig’iz axborotlashgan jamiyatda axborot orqali zamonaviy ruhiy ta’sir texnologiyalarining tobora rivojlanib borayotganligi shaxs va jamiyat tafakkurining shakllanishiga u yoki bu tarzda kuchli ta’sir o’tkazadi. Jamoatchilik fikrining qay darajada shakllanganligiga, jamiyatning siyosiy ongi, huquqiy bilimlari saviyasi, ma’naviy-ma’rifiy darajasiga qarab jamiyat taraqqiyotga yoki tanazzulga yuz tutishi muqarrar. To’rtinchidan, ijtimoiy fikrni shakllantirishda axborotning ta’siri, axborot texnologiyalaridan foydalanish usullari va vositalarining tobora kengayib

borayotganligini nazarda tutsak, axborot-psixologik xavfsizlik muammosi yana ham keskinlashadi. Beshinchidan, mazkur atamaning mohiyati shundaki, u inson, jamiyat tushunchalari doirasidan chiqib, yaxlit insoniyat, butun kishilik taqdiri bilan bog’liq bo’lgan global masalalarni ham qamrab oladiki, natijada hozirgacha mavjud bo’lgan global muammolarning eng tajovuzkori, eng buzg’unchisi yoki aksincha, eng tashabbuskori bo’lib qolishi muqarrar. Bu holat xalqaro siyosatda, davlatlararo, mintaqalararo muammolarni hal etishda buyuk davlatchilik shovinizmi avj olishi mumkin bo’lgan holatlarda yana ham xavfliroq mohiyat kasb etadi. Bu ko’proq an’anaviy siyosiy muvofiqlashtirish tajribalaridan kengroq foydalanishni taqozo etadi. Ya’ni sharqona munosabatlar ilmi, mulohazalilik, mushohadalilik, har qanday voqea va hodisalarga aql-idrok yo’rig’i bilan yondashish tamoyili ustuvor bo’lmog’i lozim. Axborot siyosatini tig’iz axborotlashgan jamiyat shakllanayotgan bir paytda hozirgi zamonaviy talablardan kelib chiqib yangilash, modernizatsiyalash zarur. Axborot orqali yuzaga kelgan psixologik mojarolar sharoitida davlat axborot siyosatining vazifasi jamiyatni salbiy axborot-psixologik xurujdan ishonchli saqlash, qat’iy himoya qilish mexanizmini yaratish bilan belgilanadi. Har bir yangi axborot-psixologik mojaro himoya qilinayotgan jamiyat uchun yangi tahdidlarni keltirib chiqarishi ham mumkin. Demak, tahdid qancha ko’p bo’lsa, qo’rquv, hadik va ishonchsizlik shuncha ko’payadi. Ana shunday ma’naviy, ruhiy, ijtimoiy vaziyatdan kelib chiqib, jamiyat kayfiyatini muvofiqlashtirib, yo’naltirib, boshqarib turish muhim ahamiyat kasb etadi. Oltinchidan, axborot-psixologik xavfsizlik tushunchasi ma’lum bir xalq, millat, mamlakat hayotida jiddiy ijtimoiy xavf tug’dirishi mumkin bo’lgan zamonaviy axborot texnologiyalari imkoniyatlaridan tinchlik va barqaror taraqqiyot yo’lida unumli foydalanish, uni boshqarish, har qanday ijtimoiy- iqtisodiy manfaatlarga siyosiy tus bermaslik usullardan foydalanishni taqozo etadi. Bizning nazarimizda axborot-psixologik xavfsizlik bevosita siyosiy mojarolarning oldini olish, eng avvalo, insonning o’zini o’zi tushunishi va

fuqarolararo munosabatlarni yuksak ma’naviy-ma’rifiy mezonlar asosida shakllantirish, axborot qurolidan zamonaviy insonparvar tafakkurni, ijodkorlik ruhini, yaratuvchilik qobiliyatini, bunyodkorlik imkoniyatlarini shakllantirishni taqozo etadi. Axborot-psixologik xavfsizlik tushunchasi ana shu tarzda ma’naviyaxloqiy mezonga aylanadi. Erkin shaxs va ozod kishilik jamoasi bo’lgan fuqarolik jamiyati sharoitida axborot-psixologik xavfsizlikning o’ziga xos tizimlari shakllanmog’i lozim. Bu bevosita OAV faoliyati va unda xizmat qiladigan axborot oluvchi, saqlovchi va tarqatuvchi xodimlarning siyosiy saviyasiga, kasb mahoratiga va eng muhimi, fuqarolik pozitsiyasiga, jamiyat ishiga daxldorlik tuyg’usiga bog’liq. Zotan, axborot-psixologik xavfsizlikni ta’minlashning bosh mezoni va asosiy tayanchi – millatparvarlik, vatanparvarlik, fidokorlik tuyg’usi! Albatta, axborot-psixologik xavfsizlikni ta’minlashning o’ziga xos asoslari bor. Bular: birinchidan , tashkiliy-texnik jihatdan ta’minlanganlik. Zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan yetarli darajada qurollanish; ikkinchidan, mustahkam moddiy-moliyaviy asoslarga ega bo’lish. Axborot-psixologik xavfsizlikni ta’minlashga xizmat qiladigan soha xodimlarining moddiy manfaatdorligini oshirish; uchinchidan, zamonaviy axborot texnologiyalarini boshqaradigan, undan samarali foydalana oladigan, zamonaviy bilimlarga ega bo’lgan, har tomonlama keng fikrlaydigan qobiliyatli kadrlarni tayyorlash. Demak, axborot xuruji tobora avj olib borayotgan, yakka tartibda har bir fuqaro, har bir inson ongiga kuchli ta’sir o’tkazayotgan, keng miqyosda olganda esa jamiyat taraqqiyoti va millat taqdirini hal qilishga qodir bo’lgan, global miqyosda esa butun insoniyat hayotini kafolatlaydigan, uning taraqqiyoti yoki tanazzulini belgilashga qodir bo’lgan tig’iz axborot tizimini boshqarish, tartibga solish, undan foydalanish me’yorlarini ishlab chiqish hozirgi zamonning eng dolzarb muammolaridan biridir. Shaxs ongida g’oya va fikrning paydo bo’lishi. Mafkura va psixologik xavfsizlik muammolari. Jahon hamjamiyatining mustaqil O’zbekistonni tan olishi,

davlatimizning keng tashqi siyosiy va iqtisodiy faoliyati o’zbek xalqining ma’naviy qadriyatlari va imkoniyatlari tiklanishiga, o’zini boshqa xalqlar orasida to’la huquqli millat sifatida anglab yetishiga keng imkon yaratmoqda. Tobora kengayib borayotgan xalqaro aloqalar jahon madaniyatini yanada chuqurroq bilish, umuminsoniy qadriyatlardan bahramand bo’lish uchun qulay zamin yaratmoqdaki, bu, o’z navbatida, o’zbek xalqining turli faoliyat sohalarida iste’dodi rivojlanishiga, uning tadbirkorlik va kirishimlilik, bir necha chet tillarni va kompyuter texnologiyalarini tez o’rganib olish kabi iqtidori ro’yobga chiqishiga, xorij mamlakatlariga borish, ular bilan aloqalar o’rnatish, dunyo standartlari bo’yicha oliy o’quv yurtlarida tahsil olish imkonini berdi. Ana shu aloqalar tufayli milliy mehmonnavozlik va saxovat an’analari yanada rivojlandi. Aloqalarning kengayishi haqiqiy ma’naviy va madaniy qadriyatlarni munosib baholash imkonini berdi. Hozirgi yoshlar ham, ularning otaonalari ham uchragan kinoni ko’rib, duch kelgan maza-matrasi yo’q kitoblarni o’qib ketayotgani yo’q. Ataylab yurtimizga olib kelinayotgan G’arbning sun’iylashtirilgan san’atidan, «keng iste’mol»dagi madaniyatidan norozilik bizning xalq bilan bo’layotgan deyarli barcha uchrashuvlarimizda sezilib turibdi. Bunday mahsulotning ilgarigi «man etilgan ne’mat»ga xos «lazzati», jozibadorligi deyarli qolmagan. Hozirgi kunda xorijning madaniy qadriyatlaridan foydalanishga ancha jiddiy va tanlab yondashish ehtiyoji kuchayib bormoqda. Lekin ochiq ommaviy axborot vositalari orqali tinimsiz ma’lumotlar quyulib kelayotgan sharoitda ongi hali shakllanib ulgurmagan farzandlarimiz uchun tahdid ham, ataylab uyushtirilayotgan mafkuraviy tajovuzlar ham bor. Darhaqiqat, davlatimiz rahbari ta’kidlaganidek, «milliy g’oya va istiqlol mafkurasi haqida gap borar ekan, biz nihoyatda keng qamrovli, murakkab, serqirra, insoniyat tarixida aniq va mukammal ifodasi, tugal namunasi hali-hanuz yaratilmagan tushunchalarni o’zimizga tasavvur qilishimiz kerak, deb o’ylayman. Bu tushunchalar Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi kabi yuksak g’oyalarning ma’no-mazmunini teran anglab yetishga xizmat qiladi. Bu mafkura xalqni xalq, millatni millat etadigan, uning sha’nu sharafi, or-nomusi, ishonch-

e’tiqodini ifodalaydigan, jamiyatimizning o’ziga xos taraqqiyot yo’li, turmush tarzi, tub manfaatlariga tayangan holda muttasil rivojlanib, takomillashib boradigan g’oyalar tizimidir». Davlatimiz rahbarining ko’rsatmalari va istiqbolli g’oyalaridan kelib chiqib, hozirgi murakkab sharoitda xalqimiz, avvalo, o’sib-unib kelayotgan yosh avlodimiz ongi va qalbida mafkuraviy immunitet hosil qilish muhim ahamiyat kasb etgan vazifalardan biridir. Bu ishni bamisoli niholga mevali daraxt kurtagini payvand qiladigan usta bog’bondek noziklik va mehr bilan, oqilona yo’l tanlash orqali amalga oshirish lozim. Ochiq axborot kommunikatsiya tizimida insonning axborot tahdidlarini baholash va xavfsizlikni ta’minlash imkoniyatlari. Shaxs turli mafkuraviy tahdidlardan qanday saqlanishi mumkin? Ushbu masalaga oydinlik kiritish uchun avvalo «egotsentrizm» tushunchasiga izoh berish darkor. «Egotsentrizm» lotincha «ego» – men va «centrum» – doira markazi so’zlaridan olingan bo’lib, o’z fikr- o’ylari, manfaatlari doirasida qotib qolgan insonning atrof-muhit va odamlarga oid o’z bilimlari va o’zgalarga munosabatini o’zgartira olmasligini bildiradi. Psixologiyada egotsentrizmning bir qancha turlari mavjud. Ular bilishga oid, axloqiy, kommunikativ va boshqalarga biror ma’lumot berish jarayonida ularning fikri bilan hisoblashmaslik, ularni mensimaslikdir. Nazarimizda, zamonaviy informatsion xurujlar mualliflarida aynan shu kabi egotsentrizm kuzatiladi va ular o’zlariga o’xshash faqat o’z manfaatinigina ko’zlaydigan avlod ongini qamrab olishga harakat qiladi. Shuning uchun ham shaxsga psixologik himoya zarur. Psixologik himoya bo’lishi uchun esa shaxsda mustaqil fikr bo’lishi lozim. Demak, bugun ta’lim muassasalarida ta’lim olayotgan, lekin ming afsuski, o’z mustaqil fikriga ega bo’lmaganlar bilan ishlashda quyidagilarga e’tibor qaratish kerak: birinchidan, xulq-atvordagi xatoliklar eng avvalo noto’g’ri fikrlashning oqibati bo’lgani uchun talabalarning negativ fikrlash tarzi sxemasini o’zgartirish; ikkinchidan, fikrlash tarziga ta’sir ko’rsatish uchun pedagoglar o’zlarining tushuntirish usullarini, tarbiya metodlarini o’zgartirishlari lozim. Ya’ni, ilgari

yuqori tonda, direktiv ohangda, «katta roli»dagi talaba bilan muloqot qilgan pedagog, endi kerak bo’lsa, «tengma-teng», demokratik ohangda, bosqichma- bosqich xatti-harakatlarni birgalikda tahlil etishga o’tishlari; uchinchidan, o’quvchi-talabaning o’z-o’zini idrok qilishini, o’ziga beradigan bahosini o’zgartirish, ya’ni talabani ijobiy ishlarga yo’naltirish orqali o’ziga bo’lgan qarashini o’zgartirishga erishish; nihoyat, shunday vaziyat yaratish lozimki, o’quvchi ijobiy tajriba orttirsin, ya’ni o’ziga, oilasiga yoki sinfdosh do’stlariga, maktabiga manfaati tegib, olqish olsin. Buning uchun ularni jamoat ishlariga keng jalb etish amaliyotini kengaytirish, bu ishdan manfaatdorligini oshirish lozim. Demak, ta’lim va tarbiya jarayonida har bir pedagog yoshlarning mustaqil fikrlashlari uchun sharoit yaratishi kerak, aks holda uning ongi tayyor shablonlar, stereotiplarga shu qadar o’rganadiki, oxir-oqibat ular har qanday bid’at yoki yot g’oyalarga ergashib ketaveradigan bo’lib qoladi. Darsni tashkil etishning noan’anaviy usullariga keng yo’l ochish, mashg’ulotlarda o’quvchilar bilan interfaol muloqotni tashkil etish ularning miyasi yaxshiroq ishlashi, qiziqishlari ortishi va mustaqil fikrlashlariga yordam beradi. Psixologik manbalardan yana shu narsa ma’lumki, yoshlar mustaqil fikrlashlari uchun ta’lim jarayonining o’zida joriy etilgan tartiblarda byurokratiyani minimallashtirishga erishish kerak. Chunki eski ta’lim tizimi o’qituvchining aytganini, u yozgan ma’ruza matnini aynan ko’chirib yozib kelish, aytib berishni talab qilardi. Bu holat miyani avtomatik tarzda ishlashiga, zombi kabi yodlangan bir xil qolipda bo’lishiga o’rgatadi. Bunday miyada albatta o’ziga xos vakuum hosil bo’ladiki, bu vakuumga keyinchalik boshqa yot g’oya va tushunchalar juda tez singadi, chunki miya deyarli tormozlangan bo’lib, har qanday boshqa xabar uning miyasiga oson kirib oladi. Turli axborot-psixologik vaziyatlarda shaxsning ijtimoiy xulqi. Psixologik himoya tushunchasi. Ochiq axborot kommunikatsiyasi jarayonida yoshlar ongiga ta’sir etayotgan yot g’oyalarga qarshi himoya vositalarini ishlab chiqishdan avval yoshlarning ijtimoiy xulqida ko’zga tashlanadigan eng muhim holatlardan biri –

tashvishlanish, nimadandir cho’chish va shu tufayli ijtimoiy munosabatlardan o’zini olib qochishga intilish hislari namoyon bo’lishini o’rganish kerak. Chunki, agar psixologik himoya holatining mohiyatidan kelib chiqadigan bo’lsak, bu shaxs ichki kechinmalarini ifodalovchi shunday holatki, unda odam ichki ruhiy mo’tadillikni asrash uchun o’zidagi xavotirlanish, qo’rquv va hadiksirashlarini bosishga, ulardan xalos bo’lishga intiladi. Psixologik himoya shaxsni turli salbiy ta’sirlardan asrashga, psixologik diskomfortni bartaraf etishga xizmat qiladi. Shunday holatlarda odam shaxslararo munosabatlarda o’zini boshqacharoq tutadigan bo’lib qoladi. Psixologlar himoya mexanizmlariga odatda quyidagilarni kiritadilar: – ochiq his-kechinmalarni bosish, ko’tarmaslikka urinish; – rad etish, ya’ni noma’qul ma’lumotni ochiq rad etish, qo’shilmaslik; – proyeksiya – o’zidagi hissiyot va kechinmalarni tashqi obyektlarga ko’chirish orqali paydo bo’lgan holatning sabablarini tashqaridan qidirishga moyillik; – identifikatsiya – o’zini axborot egasiga o’xshatish, uning o’rniga o’zini qo’yish orqali qadriyatlarni rad etish yoki tanqidsiz o’zlashtirish; – regressiya – ilgari hayotida, masalan, yoshligida bo’lib o’tgan qaysidir voqeaga qaytish, ularning yaxshi va ma’qullarini yana xotirada tiklash va xulqda qaytarish orqali o’zida psixologik himoya yoki oqlovni tashkil etish: – yolg’izlanish – jamiyatdan o’zini olib qochish, o’zidagi o’zgarishlarni boshqalarga bildirmaslikka intilish (ayrim talabalar o’qishga bormay qo’yadilar); – ratsionalizatsiya – mulohaza va fikr yuritish orqali o’zida himoya instinktlarini hosil qilish;

– konversiya – muloqotdagi qandaydir to’siqlar yoki baryerlarni olib tashlash uchun kutilmagan usullarni qo’llash, masalan, xavotirli informatsiyani yumor bilan almashtirish yo’li. Shaxsning ma’naviy-axloqiy takomili, o’zini o’zi himoya qilish va boshqarish imkoniyatlari. Ochiq axborot xurujlari vaziyatida shaxsning o’zini o’zi himoya qilishini boshqarishda ayrim jihatlarga alohida e’tibor berish lozim. Avvalo, har bir inson uchun mustaqil fikr zarurligini ta’kidladik. Mustaqil fikrga ega bo’lgan insongina o’ziga nisbatan qaratilgan yaxshi yoki yomon ma’lumotning mohiyatiga yetishi va unga nisbatan adekvat reaksiya ko’rsatishi, himoya mexanizmlarini ishga solishi mumkin. Ikkinchidan, yoshlar turli yot va bemaza axborot xurujlariga berilmasligi uchun biz ularda milliy g’ururni tinmay tarbiyalashimiz va bunda har bir fan predmeti va tarbiyaviy muloqotlardan oqilona foydalanishimiz zarur. Masalan, 2006-yilning o’zida nishonlangan qator tantanalar, jumladan Ma’mun Akademiyasi va uning nima uchun aynan O’zbekiston hududida tashkil etilganligiga yoshlar e’tiborini qaratish va ularni ochiq fikr almashinuviga chorlash ularda milliy g’ururni uyg’otadi. Milliy g’ururning ahamiyati shundaki, bunday sifati bor inson boshqalarga qul bo’lishni xohlamaydi, jumladan axborot xurujlariga tobe bo’lmaydi. Uchinchidan, milliy g’ururi bor insonda imon, insof va diyonat tushunchalarini shakllantirish mumkin. Chunki inson qalbi bilan bog’liq bu qadriyatlar Internet va ochiq axborotlar olamida adashtirmaydigan «kompas» vazifasini o’taydi. Hozirgi zamonda «Internet» shunday o’rmonki, unda kompassiz yurib bo’lmaydi. To’rtinchidan, oliy o’quv yurtlarida professor-o’qituvchilarning obro’- e’tibori, ular aytadigan har bir so’zning aniq mo’ljalli bo’lishini ta’minlash zarur. O’qituvchi axborot qanday bo’lishidan qat’i nazar, u qabul qiluvchi insonning izmida bo’lishi, uning manfaatiga xizmat qilishi kerakligini, buning uchun yovuz niyatli, yot g’oyalarni targ’ib etuvchilarning asl niyatlarini, ular sa’y- harakatlarining oqibati nima bilan tugashini ochiq aytishi lozim.

Shunday qilib, axborot xurujlariga qarshi turishning psixologik yo’llarini har bir talaba ongiga singdirish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun quyidagilarni yodda tutish lozim: 1) aslida ataylab ta’sir etishga mo’ljallangan xabarni shaxs darrov qabul qilmaydi. Chunki , birinchidan , unda ilgaridan psixologik himoya mavjud , ikkinchidan , har qanday yangi narsaning singib ketishida muayyan axborot to ’ siqlari ham bo ’ ladi ; 2) bunday sharoitda «uchinchi shaxs ta’siri» (effekt tretyego litsa) ro’y beradi. Buning ma’nosi shuki, shaxs «bu xabarga hamma ishonaversin, menga ta’sir qilmaydi» deb o’ylaydi, lekin shunday fikrlashi orqali ma’lum ma’noda u axborot ta’siriga tushib qolgan bo’ladi. Yuqoridagi fikrni o’zi uchun har ehtimolga qarshi xayolidan o’tkazadi; 3) ishontiruvchi chaqiriqlarga, masalan, reklama orqali yetkazilayotgan xabarlarga yosh bolalar juda o’ch bo’ladi va aynan ular ota- onani ko’ndiradi. 90% onalar aynan reklama qilingan mahsulotlarni bolalariga olib beradi. Xuddi shunday «Internet»ga ulanish, uyida zamonaviy kompyuterga ega bo’lish fikri ham bolalardan chiqadi, bunga ota-onani ko’ndiradilar ham. Shu ma’noda yoshlar eng himoyalanmaganlar toifasiga kiradi; 4) xabarning asl maqsadi aslida ma’lumot berish emas, balki ishontirish ekanligini tushunish kerak. Odamning ma’lumotlilik darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, uning turli xabarlarga ishonqiramay munosabatda bo’lishi ham yuqori bo’ladi. Lekin xabarga ishonqiramay qarashimiz uni qabul qilish yoki qilmasligimizni bildirmaydi. Agar biz ochiqchasiga yoshlarga «bu axborot manbaiga ishonmanglar, ular ataylab yolg’on ma’lumot bermoqda» desak, bu narsa ularning shu axborotni qabul qilmasliklarini kafolatlamaydi. Lekin «ogohlantirilgan odam qurollangan, muhofazali bo’ladi» degan tamoyildan kelib chiqib, birinchi ogohlantirishdan so’ng, yana o’z fikrimizni faktlar bilan asoslasak, ulardagi immunitet kuchliroq bo’ladi. Lekin shuni nazarda tutish lozimki,

ogohlantirish muddati ham rol o’ynaydi. Masalan, eksperimentlarda bir hafta avval ogohlantirishning ta’siri uzoqroq muddatdan ko’ra kamroq ekanligi ma’lum bo’lgan yoki uyda xoli, komfort sharoitda qabul qilingan ta’sir bilan odamlar orasida, ko’pchilikning ichida yomon xabarni qabul qilish farqlanadi, chunki yolg’iz uydagi ta’sir skeptizmni kuchliroq namoyish etishi kuzatilgan. Ikkinchi tomondan, bevosita axborotni qabul qilish arafasidagi ogohlantirishlar qarshi argumentlar ishlab chiqish vaqtini kamaytiradi, undan sal avvalroq ogohlantirish esa inson miyasida ma’lumotni qayta ishlashga imkon beradi. 5) tanish narsalar haqida ma’lumotga ega bo’lgan odamni ishontirish tezroq amalga oshadi. Lekin samarali taktikalardan biri – axborot kanallari orqali berilayotgan ma’lumotlar ortiqchasiga jamiyat manfaatlariga zid ekanligi, ularning adolatsiz, xudbinlarcha uzatilayotganligi, nimalaridir qonunga xilof ekanligini qayd etishdir. Ya’ni, tarbiyachi, o’qituvchining ochiq tarzda o’z noroziligini bayon etishi, targ’ibotchi fikriga qarshi chiqishidir. Ta’lim bilan qamrab olinmagan aholiga ziyolilar orqali sog’lom g’oyalarni yetkazish usullari. Milliy g’oya mamlakatimizda istiqomat qilayotgan salkam 30 million aholiga maqsad-muddaolari, istiqbolda tinch va farovon yashashiga kafolat beruvchi kuch bo’lib, u millatni millat, xalqni xalq etib birlashtiruvchi kuchli omildir. Bugungi kunda milliy g’oya, milliy mafkura targ’iboti bilan keng jamoatchilik shug’ullanmoqda, ayniqsa, ta’lim tizimida bir qator ilmiy manbalar, darsliklar yaratilib, o’quv jarayonlarida qo’llanilmoqda va yoshlarni o’z Vataniga sodiq, mard, fidoyi, yuksak ma’naviy fazilatlar egasi bo’lishga undamoqda. Lekin mamlakatimizda ta’lim tizimi bilan qamrab olinmagan aholiga ham milliy g’oyani singdirish zarurati bor. Ta’lim bilan qamrab olinmagan aholi ongida milliy g’urur, vatanparvarlik, yurtga sadoqat, xalq ishiga kamarbastalik xislatlarini shakllantirishning samarali mexanizmlarini ishlab chiqish muhim vazifalardan biridir.

Ma’naviy-ma’rifiy targ’ibotni oila, mahalla, keng jamoatchilikka axborot tarmoqlari, notiqlik klublari, jamoat tashkilotlari orqali uzatish mumkin. Bizning ijtimoiy xulq-atvorimiz, xatti-harakatlarimiz dunyoqarashimiz bilan belgilanadi. Targ’ibot va tashviqot ham ta’lim-tarbiyaning bir ko’rinishidir, agar u to’g’ri targ’ib qilinsa, insonlarni buzg’unchi g’oyalardan asraydi, ularning dunyoqarashlarini o’zgartiradi. Ijtimoiy so’rovlar orqali jamoatchilik fikrini o’rganib, ularning bildirgan fikr-mulohazalari asosida mafkuraviy targ’ibotni olib borish mumkin. Jamoatchilik fikrini o’rganayotganda asosan uchta omilga ahamiyat berish kerak. Birinchi omil – so’rovda ishtirok etayotganlarni mazkur so’rovdan ijtimoiy manfaatdorligi, ikkinchi omil – bahsmunozaraga sabab bo’ladigan vaziyat, uchinchi omil – ishtirok etayotganlarning mazkur fikrga nisbati aniq fikrlari bo’lishi kerak. Targ’ibot va tashviqotning samarali vositalaridan biri ommaviy axborot vositasidir . Ommaviy axborot vositalari keng jamoatchilikka tez va kuchli ta’sir eta oladi. Chunki har bir oila ommaviy axborot vositalari xabarlaridan foydalanadi va insonlarning ma’lumot olish manbai bo’lgan bu vosita orqali xalqimizga milliy g’oyalarni singdirish qulayroqdir. Biz har kuni ishonarli ma’lumotlarga boy bo’lgan xabarlarga duch kelamiz, ulardan unchalik muhim bo’lmagan qismi ham ta’sir etishi mumkin. Biror-bir xabar, g’oya insonning xulq-atvorini o’zgartirishi uchun psixologik ta’sir etishning olti bosqichi amalga oshishi lozim: 1) xabar, g’oya auditoriyaga berilishi; 2) berilgan xabar, fikr auditoriyaning diqqatini jalb qilishi; 3) auditoriya xabar, fikrning mohiyatini tushunishi; 4) berilgan xabardan yangi g’oya sifatida xulosa chiqarish; 5) yangi g’oyani yodda saqlab qolish; 6) yodda saqlangan g’oyani o’zining xulq-atvorida qo’llay olish kerak. Urf-odatlar, milliy qadriyatlarimiz orqali ham xalqimizga milliy g’oyani targ’ib etish mumkin. O’zbek oilalarining o’ziga xos milliy qadriyatlari mavjudki,

bu odatlar yer kurrasining hamma yerida ham topilavermaydi Masalan, oddiy ovqatlanish madaniyatini olaylik, hamma oila a’zolari jam bo’lgandan so’ng dasturxonga taom tortiladi. So’ng taomga birinchi bo’lib oilaning kattasi buva, buvi, ota ketma-ketligida qo’l uzatiladi. Oddiy kundalik davom etadigan bu jarayonda ham kattalarni hurmat qilishga, sabr-qanoatli bo’lishga undaladi. Axborot xavfsizligini masalasida jamoatchilik fikrini shakllantirish jarayonlarida milliy mentalitetni o’zgarayotgan zamon mantig’iga muvofiq ravishda o’zgartirish masalasiga ham alohida e’tibor qaratish lozim. Prezidentimizning «Tafakkur» jurnali bosh muharririga bergan intervyusi hamda «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati majlisida so’zlagan nutqlari va boshqa chiqishlarida yosh avlod tabiatida shijoat, tashabbuskorlik, yangilikka intilish singari fazilatlarni shakllantirish xususida to’xtalgan edilar. Bu esa millat mentaliteti tarkibida mustaqillik, individual rivojlanishga erisha bilish xususiyatlarini rivojlantirishni ham tabiiy ravishda taqozo etadi. Axborot xavfsizligini ta’minlash, mafkuraviy ta’sirdan ogohlik masalasida faoliyat dasturlarini ishlab chiqish va joriy etish zarurati kun tartibiga chiqadi. Xullas, mamlakatimiz Prezidenti xalqimizni ozod va obod jamiyat barpo etish ishlariga qat’iy azmu qaror, shijoat bilan kirishishga da’vat etmoqda. Buning uchun esa ko’pgina masalalar yechimi o’zimizga bog’liq ekanligini teran anglamog’imiz, yeng shimarib, g’ayrat bilan ishga kirishmog’imiz lozim. Axborot-psixologik xavfsizlikni ta’minlashdan maqsad quyidagilardan iboratdir: – xalq, fuqaro, ijtimoiy guruhlar va siyosiy elita ruhiyatiga ta’sir o’tkazishning oldini olish; – geosiyosiy raqiblar tomonidan siyosiy elita doirasida va xalq orasida axborot idrok qilinishini manipulatsiya qilish harakatlariga qarshi turish; – axborot makonida (global, regional, MDH davlatlari orasida) milliy qarashlarni, maqsadlarni tatbiq eta olish;

– O’zbekiston jamiyatini milliy xavfsizlikning muhim muammolariga munosabatini doimiy monitoring qilib borish (ijtimoiy fikr diagnostikasi); – diniy-madaniy sohada tazyiq o’tkazmoqchi bo’lgan davlatlar ekspansiyasiga qarshi tura olish. Axborot-psixologik xavfsizlikni ta’minlash vazifalari va yo’nalishlari. O’zbekiston Respublikasining axborot-psixologik xavfsizligini ta’minlash sohasida yuzaga kelgan vaziyat zudlik bilan quyidagi vazifalar yechimini talab qilinadi: – ushbu sohada davlat siyosatining asosiy yo’nalishlarini va bu siyosatni amalga oshiruvchi mexanizmlar va tadbirlarni ishlab chiqarish; – axborot-psixologik xavfsizlikni ta’minlash tizimini yaratish va takomillashtirish; – ushbu soha dasturini yoki konsepsiyasini ishlab chiqish. Keltirilganlardan xulosa shuki, hozirgi kunda shiddat bilan rivojlanayotgan axborot texnologiyalari davrida har xil salbiy informatsion xurujlardan o’zimizni o’zimiz himoya qilishimiz kerak bo’ladi. Zero, ogohlik davr talabidir.

Foydalaniladigan adabiyotlar : 1. M . N . Muminova , M . A . Maksumova « Kasbiy etika va etiket », uslubiy qo ’ llanma , T .,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

O'xshashlar

Kasb-hunar pedagogikasining huquqiy- me’yoriy asoslari

Oilada barkamol insinni tarbiyalashning pedagogik texnologiyasi

Pedagogika fanining predmeti, uning ichki ishlar organlari faoliyatida tutgan o’rni

Pedagogik texnologiyaning asoslari

Pedagogik maxorat asoslari