Бугунги ўзбек романида дазр, тарих. замон масаласи - Pedagogika - Referatlar

Бугунги ўзбек романида дазр, тарих. замон масаласи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96 KB

Ko'chirib olish

Бугунги ўзбек романида дазр, тарих. замон масаласи Режа: 1. Романнинг жамият маънавий тараққиётида, инсон камолотида тутган ўрни, Аналитик қаҳрамонга эга бўлган романлар. 2. Тарихий ва ижтимоий воқелик узининг ҳақикяй ифодасини топган романлар. З. Тоталитар тузум иллатлари туб моҳияти очиб берилган романлар. 4. Роман жанридаги изланишлар: модернистик йўналишдаги романларнинг юзага келиши.

Сиртдан қараганда ҳозирги давр адабиёти зкспериментал адабиётдек таассурот қолдиради. Ҳақиқатан ҳам кейинги йиллар ячша шундай асарлар (Омон Мухторнинг «Кўзгу олдидаги одам», «Тепаликдаги хароба», «Ффу» романлари, Шоим Бўтаевнинг «К^уюлишдаги уй» қиссаси ва б.) вужудга келдики, уларнинг заиирида ётган адиблар ниятини махсус тайёргарликсиз англаш Кяйин. Чунки анъанавий услубда эмас,ғарбнинг модернистик абиёт деб аталмиш йуналишида ёзишган. Маълумки, бу тарздаги ,абиётда объектив олам, воқелик, инсон, унинг хатти-ҳаракати, у ^шаган ёки яшаётган жамият муҳити, мафкураси ёзувчининг тасвир бъекти бўлмай, балки инсоннинг уларга муносабати, тўғрироги, /Унинг тафаккур йуналиши асосий объект саналади. Китобхон бевосита қаҳрамон билан эмас, унинг тафаккури билан муносабатга киришади, қаҳрамон эса ёзувчи томонидан яратилган инсон эмас, табиий ҳаракати, шуури ила1 гўё ўзини- ўзи яратган (албатта, шартли равишда), ёзувчини ўз онг оқими йўналишига соладиган интеллектуал шахсдир. Лекин адабиётшунослик илмидан маълумки, инсонни бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга соладиган, эзғуликка ундайдиған, комил инеонга айлантирадиган нарса шакл, катта фалсафий тафаккур эмас, шу тафаккурнинг асос-заминида ётган моҳиятдир. Агар биз ҳозирги романларга шу моҳият нуқтаи назари бнлан ендашсак, улар шаклан янги бўлгани билан мазмунан асл ўзбек адабиёти анъана'ларини эслатади. Биз адабиетда инсоннинг бахти ва бахтсизлиги, бошига тушган кулфат ва фожиасига жамият айбдор деб шарҳлашга ўрганиб қолганмиз. Лекин жамият абстракт . нарса эканлигин, у инсон фаолияти орқали реаликка айланишини, саъй-ҳаракати туфайли юзага келишини, инсон манфаатлари учун ижобий ёки салбий роль ўйнан^и уни бошқарувчи инсонга боғлиқлигини уйлаб кўрмаймиз. Ҳатто мумтоз адабиёт^аги ' адолатли шоҳ образи талқинига дунёқарашнинг чекланганлиги деб унга қарши чиққанмиз. Антик дунё адабиётининг тамал тошини қўйган Эсхил, Эврипид, Софоклларнинг тақдири азалликғоясига ҳам қарши чиқиб, уни

инкор қилганмиз. Лекин ботинан ҳамиша бир нарсага тан бериб келганмиз ва ҳис қилганмиз. Яъни инсон тийнатидаги инсоний хусусиятлар - ҳаллоллик, диёнатлилик, иймонлик унинг тақдирида катта ижобий роль ўйнашини. Маълумки, бу ижтимоий масала ислом дини таъсиридаги адабиётнинг бош масаласи ҳисобланган. Бутунги кунда буни ҳақиқат эканлигини очиқчасига тан ола бошладик. «Ффу» романи асосида худди шу масала ётади. Адиб кечаги ўзи яшаган ҳаётга ва унинг ҳосиласига Шарқ фалсафаси нуқтаи назаридан ёндашиб, ўз қарашларини асослайди. Бу борада ўзининг ҳаётини бош қаҳрамони Мулла Тошпўлат ва унинг оиласи фаолияти тасвирида ишонтиради. , Маълумки, инсоннинг барча ҳаракати ҳам фаолият бўлмадди. Маълум бир инсоний эҳтиёж,; мақсад сари қаратилган ҳаракатгина фаолият саналади. Шойим Бўтаевнинг «қўрғонланган ой» романидаги образларнинг барча хатти-ҳаракати фаолиятдир. Чунки улар ёзувчи мақсадига буйсундирилган, Сиртдан қараганда ҳаҳрамонларйинг фаолияти билан боғлиқ воқеалар бир- бирига узвий боғламагандек туюлади. Шундан романни композицион арқоқ деб хулоса чиқар:уш мумкии, айрим адабиётшунослар. Лекин ундай эмас. Воқе«1ар ёзувчининг илгари сурган концепцияси - тафаккур йўналиши орқаки узвий боғланади. Демак, мазкур роман ҳам янги йўмалишда ёу Яъни тоталитар тузум пайтида ёзилган асарлар каби қаҳрамс фаолияти ҳукмрон мафкурага буйсундирилмаган, нутқ ироу этгирилмаган. Улар эркин ҳаракат қилишади, ўзи яшаган муҳт шароит, замоннинг хусусиятларини руҳиятларида мужассам этишади. Шундан улар фаолияти замирида етган ёзувчи концопциясини илгаб олиш қийин. Унинг учун фикрлаш даркор, Демак, тюман воқеалари . тафаккур элагидан ўтказилсагина адиб ниятй англашилади. Англаи эса. маънавият сари қўйилган қадамдир. Чунки юқорида айтганимиздек, тафаккурсиз маънавият юзага келмайди. Демак, асар инсонни комилликка ундайди, унинг аҳамияти ҳам ш/ндадир. Роман икки фаслдан иборат. Биринчи қисм :<Аввалги фасл», иккинчиси эса «Сўнгги фасл» деб номланади. Шойим Бўтаев бежизга романини шундай

фаслга бўлмаган. У биринчи фаслда оталар ҳаёти, турмуш тарзи, руҳияти билан кишини ошно қилса, иккинчи фасдда кечаги жамият тили билан айтганда, келажак авлод - ёшлар ҳаёти қаламга олинган. «Аввалги фасл»да фаолият кўрсатган қаҳрамонлар - Убайдулла чавандоз, Зокир булбул, Тиркаш бобо, Рашид боболс р табиатга жуда яқии кишилар. Улар Ўртақайнар қишлоги, унинг Рангон тогининг ҳар бир гиёҳини, ҳайвонот оламини беҳад севадилар за ардоқлашади. Улар табиат билан инсон қисмати куринмас рншталар орқали боғланганлигини ҳис қилишади, абадий қобилиятларига буйсунишади. Убайдулла чавондоз Рангон тоғларига оқ букан (сайғоқ) яна қайтиб келганини қишлоқ одамларига айтганда барча севинади. Чунки бу жониворлар бу ерни тарк этганига кўп йиллар бўлган эди. Уларсиз тоғлар ҳам бир гариб, рангсиз ҳолга тушиб қолганди. Ок бўканлар билан эзгулик қайтиб келди. Чунки ула^! шафқатскзлкк туфайли ўз маконларини тарк этганди. Ҳақиқатни идрок этишнинг уч хил йўли бор. Яъни нисбий, мутлоқ ва илоҳий билиш. Ҳақиқатнинг қайси гурини англаш кишининг тарбияси, билими ва тафаккурини қай даражалигига боғлиқ. Тоталитар тузум даврида фақат нисбий ҳақиқат, яъни коммунистик партиянинг «рости» англанди. Мутлоқ ҳақиқатни -давр, замон яратган ахлоқий қийматнинг туб моҳиятцга шуури етган киши таъқиб қилинди. Илоҳий ҳақиқат - яратганни Зилишга мутлоқ қуйилмади. Нисбий ҳақиқатни англатган, уни ўзлаидтирганларнинг йўлига эса шайтон аралашган. Бу йўл уларни борса келмас сари бошлади. Чунки шайтоннинг иши жаҳаннам қаркга бошлашдир. Лекин ҳаётда илоҳий ҳақиқатни англаганлар бор э(1,и. Романда бу каби ҳилқатлар Убайдулла чавондоз, Зокир Булбул, Тиркаш бобор, Рашид боболар тилида ўз ифодасини топган. Машҳур Колумбия ёзувчиси Габриель Гарсия Маркес «Шуни билингки, табиатнинг мувозанати бузилса, унда яшовчи инсон ҳам уз циёфасини йўқотиб қўяди» деган эди. Романда бу фикрнинг ҳақиқат эканлиги Муртазо фаолияти орқали асосланган ва киши шуурига сингдирйлган. У Ўрозмат

ака билан Фотима аянинг ёлғиз фарзанди. Уйдаги иноқлик, ота-онанинг бир-бирига бўлган меҳри уни шафқатли, андишали, одамларга, табиатга ўта» меҳрли, шафқатсизликдан нафратланадиган қилиб тарбиялади. 'Ҳатто кап-катта булганда ҳам, ' қўшниси Исмат жўжахўроз сўйганда, «Амакижон, товуқни қуйиб юборинг!» - деб ялинган. Хулоса қилиб айтганда, роман инсон қалбида она табиатга нисбатан меҳр уйғотади, унга руҳан яқинлаштиради, қаҳрамонлари қисматида инсониятни ислом ва эътиқодга даъват этади, инсон аслида табиат фарзанди эканлигидан огоҳ қилади, инсон ва табиат муаммосининг янги қирраларини очиб беради. Муҳими, езувчи янгича мазмунга янгича шаклни уйғунлаштира олган. Дббос Саиднинг «Беш кунлик дунё» романида масала эмас, одамлар, тасвирланади, уларнинг ташвиши, қисмати, тақдири, фожиаси қаламга олинади, зоҳирий дунёси дунёси ва ботиний олами очиб 6ер;йлади. Бизнингча, бу энг муҳим масаладир. Ахир жамики катта нарсалар, забт этиш йўлидаги саъй-ҳаракат ва интилишлардан мақсад одамни одам бўлиши, одамларпча яшаши эмасми? Албатта шундай. Демак, охир-оқибат жамики уринишлар инсон масаласига бориб тақалади. Романга Рауф Парфининг шеъридан «Банданга гў-зим бер, ер бер, имон бер» парчаси эпиграф қилиб олинган. Бу, ўз навбатида, ёзувчининг концепциясини, романнинг мотивини белгилайди, Роман сюжети чизиғини бош қаҳрамон Анвар фаолияти билан боглиқ бўлган воқеалар ташкил қилади. Мазкур воқеалар орқали турфа одамлар ва уларнинг тақдирлари, Анварнинг оиласи ҳаёти тасвирида эса оддий ўзбек оиласининг турмуш тарзи ўз ифодасини топган. Мазкур оила аъзолари ва улар билан муносабатда бўлган кишилар хатти-ҳаракати воситасида эса жамият ва инсоний иллатлар очиб берилган. Анварнинг касби журналист. Ўн йилдан бери республиканинг нуфузли газеталарининг бирида ишлайди. Лекин тўгри сўзлиги, софлиги, ҳар бир нарсага адолат билан ёндашишга уриниши баъзи бир ҳамкасбларига

ёқмайди. Айниқса, ' Миркарим Пирриев, Садриддин қурбонқулов, Туҳфа, бош муҳаррир Шариф Юнусовга. Буларнинг энг пасткаши Пирриев. Унинг қандай шахс эканлиги Анвар билан истеъдодли ёзувчи, лекин ҳаётга очиқ кўз ила қарагани т>'файли жамиятда ўз ўрнини топа олмаган Ҳаким Мансур ўртасида кечган суҳбатда ойдинлашади: «Ишдан бўшаб кетишимга шу Пирриев сабаб бўлди. Алдам-қалдам ишлар билан шугулланишаётганини бетига айтсам, дарров квраб етказибди-да. ахам! -Гапирманг, у билан бирга ўқиганман. Унинг қандай инсон экаяини беш қўлдай биламан, - асабий тарзда столни чертишнй қўймасди Ҳаким Мансур. ~Ўз манфаати йўлида отасидан ҳам кечвораднган кимса. Мек сизга бир воқеани айтиб берайин», Бу воқеадан шу нарса маълум бўлдики, у ижарага уй ахтариб, кўчама-кўча изғиб юрганда, Ҳаким Мансур ўз ижара уйига олиб келади. Уй соҳибасипинг эри кесилиб кетган, эри ҳам, ўзи ҳам яхши одамлар бўлган. Пирриев бир кун ичиб келиб ана шу аёлга ташланади. бу қилмиши учун Ҳаким Мансут> урганда, унинг бир бармоғини тишлаб олади. Мана шундай кимса газетада коммунистик ахлоқ бўлимини бошқаради. Бу жамиятниш маънавият дунёсининг таназзулидан далолатдир. Бош муҳаррир Шариф Юнусов эса уйда узатиладиган қизи бўлишига қарамай, ўз ходимаси Туҳфа билан дон олишади. Уларга Садриддин ўз уйини бўшатиб беради. Пирриев кабилар эса унинг кўз-қулоғи. Бу ҳолни Анвар кўриб қолганда, менинг тўғримда бўлмагур игво тарқатибди, деб ўз қилмшйининг олдини ола бошлайди. Унинг хотини Барнохон Анварнинг аяси Собира ая тикнан кўйлагига пул олмагани учун бу сафар ҳам боришни истайди. Анвар бир нарсага ҳайрон. Ўзларини ниҳоятда олижаноб, ҳалол кўрсатиб юрадиганларнинг аксарияти фосиқ шахслар. Лекин шундайларнинг ошиғи олчи. Амал курси ҳам ўшаларники. Ҳаким Мансур,' Анварга ўхшаган халқ манфаатини, Ватан тақдирини кузлаб иш тутадиган соф, ҳало кишилар эса бундайларга тобе. Анвар ҳайрон бўлгандек,

китобхон ҳам унинг моҳиятини англаб оли/лга қийналади. Мулоҳазага берилади. Фикрлаш борасида бу нарс.а ойдинлашади. Кечаги жамиятимиз фосиқлар маконига айланган жамвят экан. Пиримқул қодировнинг «Она лочин видосиь романи киши маънавий оламини бойитиш орқали ўз ҳаёт йўлини тўгри белгилашга имкон тугдиради, Бу нарса эса, -ўз навбатида, жамиятнинг инсонийлашувига, демократиянинг янада кучайигаига асос ҳам бўлади. Чунки халқи комил бўлган жамиятдагана здолат ва инсон манфаатларига йўналтирилган қонун ҳукм суради, Демак, роман инсон камолотига хизмат қилади. Хўш! Асарнинг бундай ижобий таъсир кучи нималарда кўринади? Биринчидан, тарихий воқелик инсон фаолияти, кисматидан айри ҳолда эмас, балки чамбарчас, боглиқ ҳолда тасвирланганлигида. Иккинчидан, инсон изтиробларига сабабчи бўлган впзиятнинг келиб чиқиш сабабини тахлил қилиш борасида бизга таниш бўлган сиймоларнинг - Шоҳруҳ Мирзо, Гавҳаршодбегим, Улуғбек, Ҳус?анн Бойқаро, Алишер Навоий, Абулқосим Бобур, Абусаид Мирзо, Ёдгор Мирзо, Алоуддавла, Абдулатиф ва бошқа қатор тарихяй шахсларнинг қандай инсонлар эканлиги инкишоф қилинганлигида ва уларга нисбатан аввалги мафкуравий қарашларга аник,лйк кмритиб, олдиши тасаввурларни тўзғитиб юборганида. Учинчидан, инсоний изтиробга дучор қилган воқеалар моҳиятини очиб бериш борасида шахснинг ботиний дунёсини кўрсатишда. Тўртинчидан, энг муҳими, одамийлик, маънавиятнинг замини, илдизи илмда эканлигини ҳаётий шахслар тимсолида ўз исботини топганлигида. Асарнинг бу фазилатларини китобхон воқеалар оламида англаб олади. Бунга у мушоҳада қилиш орқали эришади. Чунки ёзувчи тарихий воқеликка бўлган ўз нуқтаи - назарини оғзаки баён қилмаган, романнинг сюжет чизиғи замирига сингдирган. Асар воқеаларини шу тарзда қуриш ёзувчи маҳоратидан далолатдир. Маълумки, темурийзодаларнинг кўпчилиги жўмард шахслар .бўлиб етишган. Бунда Бибихонимнинг хизмати катталиги тарихдан маълум.

Лекин бундай хизматни Сароймулкхонимдан сўнг Гавҳаршод бегим зиммасига тушганлигини жамоатчилик билмасди. қайтага бу ўринда нохуш фикрлар юрарди. Бадиий асарлардаги талқинларни ўқиган китобхон наҳотки Шоҳруҳ Мирзодек шахснинг завжаси, Улуғбекдек алломанинг онаси шундай деб ҳайрон бўларди. Пиримқул қодиров мазкур асари билан олдинги шубҳаларни тарқатиб юборади. Зукколикнинг белгиси билимдон, зеҳни ўткирлик билангина белгиланмайди, балки фикр нури билан инсон тийнати орқали унинг ниятини ўқиб олиш, юз бериши мумкин бўлган воқеани олдиндан и1 англ.аб отшш ила намоён бўлади. Бу хусусият Бибихонимда борлигани билардик, мазкур асар орқали Гавҳаршод бегим ҳам шундай хусусиятга эга аёл бўлганлигини биламиз. Маълумки, инсон ўз даври одамларидан андоза олади, ўз навбатида, улардан ўз қиёфасини қидиради, худди шунинг оқибатида ўзини янада яхшироқ англашга интилади. Бунга бадиий ижод, яъни ҳаётни ' кенгроқ эпик кўламда ичдан тасвирлаш хусусиятига эга бўлган романлар имкон беради. Кейинги йилларда юзага келган романларда шундай ҳол кўриняпти. Уларда воқеалар бевосита тасвирланмасдан, шахс тафаккури призмасидан ўтиш орқали ва ўй-хаёллар, тасаввурлар - онг оқими орқали фикр моҳиятй иддизи сари йўналтириляпти. Бутунги романларнинг янги тамойиллари худди ана шундадир.Хуршид Дўстмухаммаднинг «Бозор» романида бозор тимсоли инсон хаётининг рамзи сифатида номоён бўлади . Ёзувчи ўзига хос махорат Билан хаёт хақидаги фалсафий қарашларини чиройли бадий тимсоллар пардасига ўраган холда тасвирлашга интилган. Ромфннинг асоаий қахрамони идиал шахс. У ичмайди, чекмайди, фахш ишларга қўл урмайди. Асар бошидан охиригача Фозилбекнинг уйланиши Билан боғлик муаммоларга алоқадор воқэалар тавсилотидан иборат. Ёзувчининг мАқсади эса икки киши жисмидаги рухни бирлаштиришдир Ёзувчи Фозилбекни фозиллик, донолик ва зукколикнинг тимсоли қилиб яратар экан, унинг жуфти халолини марифат ва қадиратнинг, инсон қадр қимматининг бадий тимсоли сифатида

гавдвлвнтиради .Романда Фозилбек ва қадриянинг оила қуриши рамзий маьнода хаётдаги адолат, инсоф халоллик. Марифат каби фазилатларнинг,эзгу туйғуларнинг умри боқийлигига ишорадур. Хаётий хақиқатни қисқа тасвирлврда берв олганлиги адибнинг бадий тафаккур кулами кенглигидан далолат беради Роман бошидан охиригача бозор, яни хаёт ва инсон тақдирини кузатиш асносида тасвирлвр Билан йўғрилган бўлиб, унда рухий туйғулар тасвири бир меёрда чизилган ва адиб бадий нияти ўз ечимини топган.

Адабиётлар: 1.Адабий турлар ва жанрлар. Т., «Фан», 1991. 2.Ҳ.Каримов. Инсон ва давр. Т., «Фан», 1992. З.А.Каттабеков. Тарих сабоқлари. Т., 1985. 4.И.Мирзаев. Насримиз бадиий олами. Т., 1991. 5.У.Норматов. Романнинг янги йуллари. «Ёзувчи» газетаси, 1997 й 4 июн.

O'xshashlar

Бугунги кунда педагог-олимлар

Тарих ўқитишнинг оғзаки услуби

Тарих ўқитишнинг кўрсатмали услуби

Тарих укитишда техника воситаларидан фойдаланиш

Хозирги замон анъанавий таълими