Бошланғич синф ўқитувчиси фаолиятида мулоқот маданияти ва психологияси - Pedagogika - Referatlar

Бошланғич синф ўқитувчиси фаолиятида мулоқот маданияти ва психологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

147.5 KB

Ko'chirib olish

Бошлан ғич синф ўқитувчиси фаолиятида мулоқот маданияти ва психологияси Режа: 1. Дарс ҳамда дарсдан ташқари жараёнда ўқитувчи ва ўқувчилар ўртасидаги мулоқот, унга қўйиладиган талаблар. 2. Ўқув-тарбия жараёнида педагогик мулоқотни бошқариш услублари. 3. Ўқитувчининг ўқувчи билан бўлган мулоқатида ишонтириш ва таъсир этиш усулларидан фойдаланиш. 4. Педагоглар жамоасида муомала одоби.

Таянч тушунчалар: муомала, ишонтириш,маъқул қилиш, ҳамкорлик 1.Дарс ҳамда дарсдан ташқари жараёнда ўқитувчи ва ўқувчилар ўртасидаги мулоқот, унга қўйиладиган талаблар. Муомала категорияси умумий психология фанининг асосий категорияларидан бири ҳисобланиб, у ўз ичига шахслараро муносабатнинг энг муҳим механизмларини қамраб олади. Психология фанида муомала категорияси кенг маънода тушунилганда ҳамкорлик фаолиятининг ички алоқасини мужассамлаштириб, ўзаро таъсир ва ўзаро муносабатни акс эттириб, ижтимоий процессуал жубҳасини ифодалайди. Муомаланинг энг муҳим таркиби мулоқот саналиб, мотивацияда мотив қандай аҳамият касб этса, у ҳам худди шундай муҳим роль ўйнайди. Муомала - ҳамкорлик фаолиятининг эҳтиёжидан вужудга келиб чиқувчи, шахслараро мулоқот ривожланишининг кўп қиррали жараёнидир. Муомала қуйидаги таркибий қисмлардан ташкил топган:  Коммуникатив (бир томонлама ахборот ўзатиш). Муомала ўз ичига ҳамкорлик фаолиятининг қатнашчилари билан ўзаро ахборот алмашувни қамраб олган бўлиб, коммуникатив жабҳа сифатида тавсифланиши мумкин. Одамлар бир-бирлари билан мулоқотда киришиши жараёнида муомаланинг муҳим воситаларидан бири тилга ва нутқ фаоляитига бевосита мурожаат қиладилар.  Интерактив (икки томонлама таъсир) - мулоқотга киришувчиларни ўзаро таъсири, уларнинг нутқ фаолиятида нафақат сўз орқали фикр алмашинуви, балки ҳатти-ҳаракат ва ҳулқ атвори билан ўзаро таъсир ўтказиши тушунилади.  Перцептив (ўзаро бир-бирини идрок қилиши, англаши) бунда мулоқотга киришувчилар ўзаро бир-бирларини идрок қилиш жараёни намоён бўлади, яъни улардан бири иккинчисининг ишончига лойиқ, ақлли,

фаросатли, тажрибали, юксак тайёргарликка эга инсон сифатида идрок ғилинади. Муомаланинг ҳар учала томонини бирликда яхлит олиб қараш, у ҳамкорлик фаоляитини ташкил қилишнинг усули ва унда иштирок этувчиларнинг муносабатлари тариқасида намоён бўлади. Касбий муаммони муваффақиятли ечиш мумкинки, қачонки ўқитувчи билан ўқувчилар (талаба) ҳамкорлик фаолиятига кириша олса, шахсни шакллантиришнинг мақсад ва вазифаларига ўзаро таъсир ва тушунувчи йўлга қўя олса шундагина педагогик муомала амалга ошади. Педагогик муомала - бу ўқитувчининг талабаларга таъсир ўтказиш усулларининг муайян тизимидир.  ҳамкорлик иштирокчиларнинг ўзаро ахборот алмашуви;  турлича коммуникактив воситалар ёрдамида ўқитувчи томонидан талабалар билан ўзаро таъсир ва ўзаро муносабатни ташкил қилиш;  муайян мақсадни дастурий асосда амалга оширишнинг режала ш тириш ва ўтказиш функциясини бажаради. Педагогик фаолиятда муомала биринчидан, ўқув фаолиятини яккаҳол бажаришнинг воситаси, иккинчидан тарбия жараёнини таъминлашнинг ижтимоий-психологик тизими, учинчидан таълим ва тарбиянинг муваффақиятини таъминловчи ўқитувчи билан талабаларнинг ўзаро муносабатининг муайян тизимини ташкил қилишнинг усули, туртинчидан талаба индивидуаллигини такомиллаштириш, истеъдодини қарор топтириш имконини берувчи жараён эканлиги, бешинчидан яккаҳол фаоляитнинг субъекти сифатида руёбга чиқариш асослидир. Педагогик муомала деганда ўқитувчи ва талабалар (ўқувчи) жамоасининг ўзаро таъсир малакаси, усули ва тизими англашиниб унинг моҳияти, ўзаро ахборот алмашиши, таълимий ва тарбиявий таъсир ўтказиш ўзаро тушунишга эришиш ва уни ташкил этиш тушунилади.

Муомала жараёнида унинг мақсадга мувофиқ амалга оширишни таъминлаш учун ижтимоий назорат ва ижтимоий қонун қоидалар муҳим аҳамиятга эга. Бу назоратда 3 та муҳим таъсир этиш воситаси иштирок этади: маъқулламаслик, қоралаш ва жазолаш . Муомалад талаба хулқи ижтимоий қонун қоидалар маромига зид келса, у ҳолда уни ҳатти ҳаракати қораланади, эътироз, танбеҳ, эслатиш каби воситалар билан таъсир ўтказилади. Муомала вақтида одоб, одоблилик муҳим аҳамиятга эга бўлиб, унинг муваффақиятли келишини таъминлайди. Унинг асосий вазифалари (ахборот алмашинув, ўзаро таъсир, ўзаро идрок қилиш) тўғри амалга оширишни идора қилиб туради. Ҳар бир фикр билдирилганда мулоқотдан қабўл қилинаёттани фаҳмлаб туриши ташқи кўринишлари, ўзгаришига эътибор бериш, ўзр сўраш, тавозе билан мурожаат қилиш эвазига муомала одоби ушлаб турилади. Муомала жараёнида бир ҳатти-ҳаракат ўйланмай билдирилган фикр, ортиқча имо-ишора одобсизликни келтириб чиқаради. Одобсизлик эса низоли вазият, қарама-қаршилик зиддиятли ҳолатни келтириб чиқаради. Бунинг натижасида муомала фикр алмашув ўзини вазифасини низоли вазиятга бушатиб беради. Педагогик муомалада психологик алоқа ўрнатиш алоҳида аҳамиятга эга, чунки талаба билан ўзаро муносабат, ҳурмат, ишонч негизида қурилади. Бунда ўқитувчи талабанинг ҳyқyқ ва мажбуриятининг унинг мактабда, жамоада, оилада бажарадиган роли нимада иборат эканлигини эътибордан четга чиқармаслиги лозим. 2. Ўқув-тарбия жараёнида педагогик мулоқотни бошқариш услублари. Психологияда раҳбарларнинг ўз жамоаси аъзолари билан муносабат техникаси таҳлил этилиб, турли типдаги ижтимоий-психологик портретлари ишлаб чиқилган. Раҳбарларнинг мулоқотни боқариш услублари: авторитар, демократик, либерал услуб тарзида берилган. Мана шу

услубларни педагогик мулоқотда ўқитувчи раҳбарлиги услуби тарзида куриш мумкин. Авторитар услуб. Ўқитувчи гуруҳнинг фаолият йўналишини шахсан ўзи белгилайди, ким-ким билан ўтиради, ким билан ишлайди ўқитувчи ўзи ҳал қилади. Бундай услубда иш юритувчи ўқитувчи ўқувчилар ташаббусига йўл бермайди. Ҳамкорликнинг асосий шакли-буйруқ, кўрсатма, инстрУкция, огоҳлантириш. Ҳатто камдан-кам билдириладиган миннатдорчилик ҳам камситиш шаклида бўлади. "Сен бугун яхши жавоб бердинг. Сендан буни кутмовдим" каби. Демократик услуб. Ўқитувчи фаолият мақсадини ҳар бир ўқувчи онгига етказишга, иш боришини ҳал этишга ҳаммани фаол иштирок этишга ундайди. ўзининг вазифасини фақат назорат ва мувофиқлаштиришда эмас балки тарбиялашда деб билади, ҳар бир ўқувчи рағбатлантирилади, унда ўзига ишонч пайдо бўлади, ўз- ўзини бошқариш ривожланади. Демократик услубда бошқарувчи ўқитувчи болаларнинг индивидуал қобилият ва қизиқишларини ҳиcoбгa олиб вазифаларни оптимал тарзда тақсимлашга ундайди. Фаолликни рағбатлантиради, ташаббусин қувватлайди. Мулоқотнинг асосий шакли - илтимос, маслаҳат, ахборот тарзида бўлади. Либерал услуб. ўқитувчи жамоа фаолиятига аралашмасликка ҳаракат қилади, фаоллик кўрсатмайди, маслаҳатларга формал қарайди, турли таъсирларга тез берилади. Жавобгарликдан ўзини олиб қочади. Энг яхши услуб - демократик услуб. Миқдорий кўрсаткичлар авторитар услубдан кам бўлиши мумкин, лекин ишлаш ижтиёқи раҳбар йўғида ҳам давом этади. Ижодкорлик юқори бўлади, жавобгарлик ҳисси, ўз жамоаси учун фахрланиш ривожланади. Энг ёмон услуб - либерал услуб бўлиб, бунда ҳам иш кам бажарилади, ҳам сифат ёмон бўлади. Авторитаризм ўқитувчи етУкмаслигини, унинг ахлоқий ва сиёсий тарбиясизлигини, педагогик маданияти пастлиги билан характерланади.

Ўқитувчилар мактаб амалиётида ахлоқ тарбиясида қўллаши мумкин бўлган қуйидаги асосий педагогик услуб турлари мавжуд:  Тарбиявий мақсадни амалга оширишга демократик ёндошиш , тарбиявий ишлар натижасини ошкора муҳокама қилиш ва уни ўқувчилар билан биргаликда баҳолаб, келгуси режаларни тўзишни тақозо этади. Бу услуб педагог - ўқитувчи - ўқувчилар коллективи шахслараро муносабатларни эркинлик, демократик талаблар асосида шакллантириб, ўқувчиларнинг ташаббускорлиги, ўз-ўзини тарбиялаш ишига ижодий ёндашиш орқали барча психологик- идивидуал имкониятларини, қобилиятини руёбга чиқаришга замин яратади.  Ўқувчилар билан дўстона муносабат - педагогик услуб . У ўқувчи шахсини ҳурмат қилиш ва талбчанлик мезони асосида қурилган. Ушбу услуб асосида ўз фаолиятини ташкил этган педагог ҳар ўқувчининг келажагига умид билан қараши, унга индивидуал ёндошишга ҳаракат қилиши, жазо усулларини тартибсиз қўлламаслиги, ўқувчилар коллективи олдига истиқболли тарбиявий мақсад қўйишга интилиши лозим. Аслида бу услуб биз кўриб ўтган биринчи услубга утишга замин тайёрлаши, унга муқаддима бўлиши мумкин. Аксинча, ўқитувчи маълум педагогик моҳиятта эга бўлишга интилмаса, ўз фанидан билими саёз бўлса, шахслараро муносабатларга ижодий ёндошмаса, коммуниактив қобилиятини такомиллаштириб бормаса ўқувчилар уни "катта биродар", "консультант" сифатида аста-секин тан олмай қўйишади. Педагог ўзининг тарбиявий ишларини амалга оширишдаги етакчилик ролини йукотиб, ўқувчилар ҳурматини енгил йўл билан қозонмоқчи бўлган бачкана шахсга айланиб қолиши мумкин.  Педагогик муомала – масофа услуби . Бундан тажрибали педагоглар ҳам, фаолиятини энди бошлаган ёш ўқитувчилар ҳам фойдаланишига ҳаракат қилишлари мумкин. ўқитувчилар асосан педагогик талабга таянадилар: ўқувчилар олдига маълум тарбиявий мақсадларни қўйиб, уни бажарилиш жараёнини кўзатиш, хатоларини тўзатиш, баҳолаш билан

машғул бўладилар. Бундай педагоглар укитаётган синфларда тарбиявий мақсадлар номигагина амалга оширилади, тарбиявий тадбирлар ўқувчиларда ҳатти-ҳаракат мотивлари, ривожланиш эҳтиёжларини шакллантирмайди. Нари борса, синф ўқувчилари аҳлоқий билимларни ўзлаштириб олишлари мумкин. Лекин бу хил билимлар амалиётда кам қўлланилади.  қўрқувга асосланган услуб . Бундан одатда ёш, тажрибасиз ўқитувчилар фойдаланишга ҳаракат қиладилар. Ушбу услуб асосан тақиқлашга таянади. Болалар фаоллиги, ташаббускорлиги инкор этилади. Бу услуб мактаб ислоҳоти манфаатларига мутлақо мос эмас.  Устамонлиқ қилишга ҳаракат қилиши услуби. Уни одатда маълум билимларга эга бўлмаган, педагог сифатида ўзига ишончи йук, синфда ўқувчилар коллективини бошқара олишга кўзи етмаган айрим ўқитувчилар қўллашга ҳаракат қиладилар. Аммо ўқувчилар эртами-кечми бу найрангбозликнинг охирига етадилар. Бунинг олди олинмаса синфда тарбиявий ишларга жиддий путур етиши мумкин. ўқувчилар ҳурматини қозонишга интилиш педагогик мақсад бўлибгина қолмай, балки тарбия мақсадларини амалга ошириш воситаси ҳамдир. Ўз-ўзидан кўриниб турибдики, биринчи ва иккинчи педагогик услублар тарбиявий фаолиятда яхши самара беради; учинчи, туртинчи ва бешинчи педагогик услублардан педагоглар иложи борича ўзларини ҳалос қилишлари керак. Ўқитувчининг талабаларга таъсир ўтказиш самараси унинг принципиаллиги ва талабчанлиги ўз аксини топади. Бундан ташқари у ўзига, ҳам ўта талабчан бўлмоғи, шахсий намунаси билан табиий равишда обру, эътибор қозонмоғи лозим. Муомала жараёнида ва ҳамкорлик фаолиятида ўқитувчининг талабаларга таъсир ўтказиш натижасида уларда:  ўз-ўзини ва ўзгаларни ҳурмат қилиш; ўз-ўзини ва бошқалар фаолияти, хулқини баҳолаш;

ўз-ўзини назорат ва ўзгаларни назорат қилиш; ўз-ўзини бошқариш (ҳам билиш фаоляитида, ҳам хулқ атворда);  ўз-ўзини такомиллаштириш ва янги фазилатларни эгаллаш шаклланади. Дўстона муомала талаба билан ўқитувчи ўртасидаги билимларни пухта ўзлаштиришни таъминлайди ва мУкаммал шахсий фазилатларни таркиб топтиришга хизмат қилади. Педагогик жараёнда содир бўладиган муомала одоби муаллимнинг аҳлоқий маданияти, тарбияланганлик даражаси акс этади. Муаллимнинг педагогик касб эгаси сифатида ўзига ўз касбига, ўқувчиларга бўлган муносабати унинг мулоқотида яққол намоён бўлиши мумкин. Педагогик жараёндаги алоқалар тизимида ўқитувчи билан ўқувчи ўртасидаги муомала - муносабатлар катта ўрин эгаллайди. Бу жараёнда бола инсоният асрлар давомида тўпланган билимларни ахлоқий тажрибани эгаллаб олади. Муаллимлик педагогик жараёнда етакчи кишидир. Унга ёш авлодни ўқитиш ва тарбиялаш вазифаси юклатилган. Шунинг учун ҳам ўқитувчига, унинг ахлоқий сифатлари хулқига, ўқувчилар билан муомаласига нисбатан алоҳида, юксак талаблар қўйилади. Муаллим ҳаётга эндигина кириб келаётган баркамол шахс сифатида шаклланаётган инсонлар ёш болалр билан мулоқотда бўлади. Болалар таълим тарбия жараёнида умуминсоний ва миллий ахлоқ нормаларини ўзлаштиради. ўқувчи муомала одобини асосан ўқитувчи тимсолида англаб олади. Педагоглар жамоасида ўқитувчилар ўртасидаги муомала муносабатлар инсонпарварлик, ихтиёрийлик тамойилларига асосланади. Улар одатда икки хил бўлиб бири расмий, иккинчиси норасмий муомала дейилади. Расмий муомала муносабатлар ўзбекистон Республикасининг қонунлари, директив ҳужжатларига асосланади. Норасмий муомала педагогик этиканинг қонунларига (ўқитувчи одобининг) асосланади

ва жамоанинг ҳар бир аъзоси томонидан ихтиёрий равишда бажарилади. Муомала одоби психологик қонуниятлар, одоб нормалари, қоидалари, талаблари педагоглар жамосаининг фикри асосида бошқарилади. Ёшларга таълим-тарбия бериш бир кишининг иши эмас, унинг педагоглар жамоаси бажаради. Таълим тарбиядан кўзда тутилган мақсадга эришиш учун мактаб, ўқув юртининг бутун жамоаси, ҳамма ўқитувчилар - бирлашиб ҳаракат қилишлари лозим. Ҳар бир муаллимнинг ҳатти-ҳаракати, хулқи, муомаласи педагоглар жамоасининг мақсади талабларига мос бўлмоғи керак. Жамоанинг айрим ўқитувчига таъсири педагоглар жамоасида шаклланган муомала одоби, муносабатларига боғлиқ. Ҳар бир боланинг тарбияси учун масъулиятнинг бирлиги педагоглар жамоасининг ўқувчига нисбатан талаблари ҳам бир хил бўлишини тақозо этади. Бу ўқитувчи одобининг қонуниятларидан биридир. Дарсда ўқувчиларнинг интизоми педагогик жамоадаги муомала одоби, ахлоқий муносабатлар даражасини кўрсатади. Мактабда ўқув интизомини сақлаш бутун педагоглар жамоасининг иши. Педагоглар жамоасида ўзаро ёрдам ва ишончнинг мавжудлиги муомала одобига риоя қилиш педагоглар жамоасининг мақсадга ўқитувчиларнинг ахлоқий савиясига боғлиқ. Педагоглар жамоасида ўзаро муомала муносабатлар коллегиаллик ва якка бошчиликка, интизомни coқлaшга асосланади. Педагогик жамоада соғлом ақлий руҳий муҳит мавжуд бўлса, ахлоқий норма ва йўл-йўриқлар бажарилибгина қолмасдан балки улар ҳар бир муаллимнинг эътиқодига одатига айланади. Педагоглар жамоасининг шахс ва коллектив учун фойдали ишларига асосланган таъсир натижасида муаллимнинг маънавий қиёфасида чуқур сифат ўзгаришлари содир бўлади. Ижтимоий бурчни тўғри англаш, хулқни тўғри баҳолай олиш одатда шаклланади, жамоада ўзаро муомала яхшиланади. Педагоглар жамоасидаги муомала муносабатлар бу оддий дўстлик ва қўшничилик эмас, балки умумий иш учун жавобгар жамоа аъзоларининг масъулиятли боғланишларидир. Педагоглар жамоасида ижодкорлик муҳити муомала одобини шакллантиришнинг муҳ«им шартидир. Муомала одобининг шаклланшида

жамоат ташкилотларининг роли катгадир. Улар муаллимнинг обрусини ошириш жамоат ишлариша фаол қатнаштириш йўули билан ўқитувчининг ахлоқий ва педагогик маданияти, масъулиятини оширишга кўмаклашади. Муаллим ҳар бир сўзини ўйлаб гапириши, бошқаларнинг, касбдошларининг сўзи, фикри, мулоҳазаларини тинглаб билиш ҳам педагогик жамоада ўзаро муомала муносабатларини яхшилашга хизмат қилади. 3.Ўқитувчининг ўқувчи билан бўлган мулоқатида ишонтириш ва таъсир этиш усулларидан фойдаланиш. Педагогнинг тутган йўли. Агар ўқитувчи ўқувчиларга нисбатан муайян ҳолатда турсагина (бу ҳолат уларнинг ёшига қараб турлича бўлади) педагогик таъсир кўрсатишни муваффақиятли амалга ошира олади. Мазкур ҳолат ўқувчилар билан муомала соҳасида ўқитувчининг асосий йўл- йўриғидан иборат бўлиб, у ўқувчиларнинг психологик ва ёш хусусиятларига монанд бўлади. ўқувчилар ёшига мувофиқ равишда ўқитувчи ҳолати (тутган йўли) нинг ўзгариш мезони - бу ўқувчилар жамоасига нисбатан ташқи ҳолатдан маълум даражада ички ҳолатга ўтиш, ўқувчиларга бевосита таъсир кўрсатишнинг камайиши ва бевсита таъсирнинг ортиши жамоани бошқариш вазифаларининг бир қисмини ўқувчиларни ўз-ўзини бошқариш органларига бериш, ҳар бир бола шахсининг ички оламига кўпроқ таъсир кўрсатишига ўтишдир. Турли ёшдаги ўқувчиларнинг муомаласига таъсир кўрсатиш субъекти бўлган ўқитувчи тутган йўлнинг умумлаштирилган тавсифини қуйидагича тасаввур қилиш мумкин. қуйи синфларда ўқитувчи ташкилотчи бўлиб майдонга чиқади. (Тўзувчи, таъсис этувчи). Педагогнинг кичик ёшдаги ўқувчилар ҳаётига таъсир кўрсатишининг асосий мазмуни уни ташкил этиш зарурати билан белгиланади. Кичик ёшдаги ўқувчилар жамоаларида талабчан ва қувноқ тарбиячи бўла оладиган болаларнинг фаол ижодкорлик билан тўла ҳаётини ташкил

этиб, улар орасида ўзаро хайрихохлик, ғамхурлик вазиятини, завқли вазиятни вужудга келтира оладиган тарбиячилар катта обру - эътибор қозонадилар. Болалар катта ёшдаги бундай кишиларни ўз дўстлари деб қабўл қилишга майилдирлар. Бу энг яхши муносабат бўлиб, у тарбиячининг ташкилий вазифаларни ҳал этишини осонлаштиради. Ўсмирлар укийдиган синфларда ўқитувчининг ҳолати раҳбар деган сўз билан ифодаланиши мумкин. У кўрсатувчи, мураббий, бошловчи, сифатида иш кўради. Педагогларнинг ўсмирларга таъсир кўрсатишининг асосий мазмуни уларнинг фаолиятига раҳбарлик қилиш зарурати билан белгиланади, бу фаолият ўз-ўзини ташкил қилишнинг кўпроў улушини ўзига қамраб олади. Бу эса ўқитувчининг таълим-тарбия жараёнининг раҳбари сифатида ўқувчиларга қўядиган талаблари мазмунини белгилаб беради. ўсмирлар педагогик талабларни онгли ва сидқидилдан бажаришлари учун талаб мавзусига нисбатан ўқитувчи ва ўқувчининг бир хил йўл тутиши зарурдир, у билиш нуқтаи- назаридан қизиқарли бўлиши ёки амалий жиҳатдан фойдали бўлиши зарур, ёхуд жамоа фаолият жараёнини қулайлаштириш учун зарурдир, акс-ҳолда талаб самарасиз бўлиб қолади. Катта ёшдаги ўсмирларга нисбатан ўқитувчи ҳомий ёки тарбиячи ҳолатида туради. Бундай ҳолат шуни тақозо қиладики, ўқитувчи фаолиятининг шундай соҳаларида, яъни бевосита аралашув кам самара берадиган соҳаларда ўқувчиларнинг ўзаро ҳаракатларига алоҳида эътибор бериш лозим, бу эса педагогдан катта ёшдаги ўсмирларга ўзига хос ҳомийлик қилишни талаб этади, бу аввало уларнинг бу соҳадаги аҳволи яхши бўлиши ҳақида бевосита ғамхурликни ўз ичига олади. Шу муносабати билан ўқитувчиларнинг ўқувчилар билан муносабати характери кўп жиҳатдан педагогларнинг катта ёшдаги ўсмирларнинг ўзига хос бўлган катта бўлишга интилишдан иборат ёш хусусиятини қанчалик ҳисобга олишига боғлиқ. Ўқитувчи ўқувчиларнинг катта бўлиб қолганлигини эътироф этишмагач, уларнинг бир қисми ўқитувчилар билан ўзларининг чинакам

қиёфаларини яшириб муомала қила бошлайдилар. Улар баъзан ўқитувчиларга маъқул тарзда ўзларини тутишга интиладилар. Шундай қилиб, тарбияланувчиларда мослашувчанлик ва носамимийлик каби хусусиятлар шаклланниши учун замин яратилади. Бу эса ўқитувчининг ўқувчиларга таъсирини қийинлаштиради, уларни тўлқинлантираёттан муомалаларни ҳал қилишга ёрдам кўрсатиш, яъни ҳомийлик позициясини руёбга чиқариш имкониятидан маҳрум этади. Юқори синфларда ўқитувчининг ҳолати консультант, яъни муайян соҳада маслаҳатлар берувчи мутахассис сўзи билан ифодаланиши мумкин. ўқувчиларга таъсир кўрсатиш мазмуни ўқитувчи уларнинг фаолияти билан боғлиқ равишда берадиган тавсиялар билан белгиланади. Ўқитувчи билан ўқувчи объектив равишда турли авлод вакиллари ҳисобланадилар. Ҳар бир янги авлод олдинги авлодларга нисбатан бир мунча янги шароитда ҳаётга кириб келади. ўқувчиларнинг ўзлари ҳам авлоддан- авлодга ўзгариб борадилар. Бунинг оқибатида ҳар бир янги авлод ота меросини пассив равишда эмас, балки фаол равишда ўзлаштирадилар. Бу ўзгартириш катта авлодлар билан доимий мулоқотда бўлгандек содир бўлади. ўқитувчи юқори синф ўқувчилари билан мулоқот йўли билан муомала қилганда утмиш ғоявий меросининг муҳим аҳамиятини тасдиқлаб бориши лозим. Бундай ҳолда у кенг муаммолар бўйича маслаҳатчи бўлиб қолади ва юқори синф ўқувчиларига самарали таъсир кўрсатиш имкониятига эга бўлади. Ишонтириш ва маъқул қилиш. Ишонтириш фақат ўқитувчи билан мулоқотга эмас балки бошқа ҳолларда ҳам ўқувчига таъсир қилади. (ўртача қобилиятли, секинлик билан иш қилувчи ўқувчи борган сари ёмон ўзлаштирадиган бўла боради. ўқитувчининг "Нима учун ўзлаштирмаяпсан?" деган саволига "Менинг каллам ишламайди", деб жавоб беради. Суҳбатдан аниқ бўлади-ки, уйда вазифа бажарганда бувиси ёнида ўтирган ва унинг секин ҳаракатланиши ва секин фикрлашидан зерикаиб "Сенинг калланг

ишламайди", деган экан. Бола бу фикрга ўзини ишонтириб ёмон ўзлаштира бошлаган. Ишонтириш ижобий ва салбий бўлиши мумкин. ўқитувчи ўқувчида ижобий ҳолат - уй вазифаси тайёрлашга шаклланишини хохлайди. Унинг кўзига ифодали қараб, ҳУкмрон товушда дейди: "Сен яхши укишни хохлайсан ва укий оласан. Бугун соат Зда дарс тайёрлашга ўтирасан". Шахс ривожланишига ўз-ўзини ишонтиришнинг ўрни муҳимдир. ўз- ўзини ишонтиришнинг юксак даражасини биз йоглар фаолиятида куришимиз мумкин. Ўқувчи ўз камчилигини билиб, уни тўғрилашга киришишини кўрсак ўз-ўзини ишонтирди деб биламиз. Баъзан эса салбий ҳолатлар, сифатларга ўз- ўзини ишонтириш ҳам бўлади. Ўз-ўзини ишонтириш тарбиявий мақсадларда қўллаш фақат етарли даражада ривожланган шахсда қўллаш мумкин. Ишонувчанлик - бу кишининг ўз хулқини бошқа киши ёки кишилар гуруҳи талаби билан ўзгариши. Ишонувчанлик - нерв системасининг нормал ҳолати. Лекин унинг акс этиши турли ҳолларда турлича. У ёшга (ёшроқда юқорироқ), жинсга (аёлларда ишонувчанлик), интеллектга (маълумот ошиши билан инонувчанлик пасаяди), соғлиқ ҳолатига (чарчаганда, касалликдан сўнг ишонувчанлик юқори бўлади) ва бошқа омилларга боғлиқ. Бундан ташқари ишонтирувчи шахснинг роли ҳам муҳим. Ўқувчилар билан муомала одоби. Педогогик жараёндаги алоқалар тизимида ўқитувчи билан ўқувчи муомала-муносабатлар катта ўрин эгаллайди. Бу жараёнда бола инсоният асрлар давомида тўплаган билимларни, ахлоқий тажрибани эгаллаб олади. Муаллим педагогик жараёнда еткачи кишидир. Унга ёш авлодни ўқитиш ва тарбиялаш вазифаси

юклатилган. Шунинг учун ҳам ўқитувчига нисбатан алоҳида, юксак талаблар қўйилади. Муаллим ҳаётга эндигина кириб келаётган, баркамол шахс сифатида шаклланаётган инсонлар – ёш болалар билан мулоқотда бўлади. Болалар таълим-тарбия жараёнида умуминсоний ва миллий ахлоқ нормаларини (мезонларини) ўзлаштиради. ўқувчи муомала одобини асосан ўқитувчи тимсолида англаб олади. Севимли муаллим бола учун бир умр идеал, ибрат, намуна бўлиб қолиши ҳам мумкин. Республикамиз ўқитувчилари орасида ўз ишининг устаси, Халқ ўқитувчиси, Хизмат кўрсатган ўқитувчи деб тан олинган, ота-оналар, ёшлар эъзозлаб Устоз деб атайдиган мўътабар инсонлар кўплаб топилади. Улар педагогик ишда фидойилик кўрсатиб, муаллимлик бурчини юксак даражада бажариб, болаларга билим бериб, улар қалбига ҳалоллик, гўзаллик, ҳақиқат, одоб ахлоқ нурини сингдира олганликлари, хушмуомала бўлганлари учун ҳам бундай обрў ва ҳурматга эришганлар. Афсуски, ҳамма муаллимлар ҳақида ҳам шундай деб бўлмайди. ўзининг дағал муомаласи билан боланинг кўнглини укишдан совутиб, дилини ўринсиз ранжитадиганлари ҳам учраб туради. Педагогик тажрибада бунга мисоллар кўплаб топилади. Бундайлар ёшлар тарбиясига, уларнинг ахлоқига салбий таъсир этадилар. Тарбиявий ишларга тўзатиш қийин бўлган даражада зиён етказадилар. Баркамол, ижодкор шахсни шакллантиришга, тарбиялашга доир ахлоқий нормалар педагогик этикада ифодаланган. Тарбияланувчига ижобий таъсир ўтказиш шартларидан бири болага бўлган ишонч билан унга нисбатан қўйилаётган талабларнинг бирлигидадир. Бу қоида педагогик амалиётда кўп марта синовдан ўтган ва ўзини оқлаган. Муаллимлар, талабалар билан ўтказилган суҳбат натижалари шундан далолат берадики, мактабда хушмуомала ўқитувчилар билан бир қаторда болаларга худа-беҳуда дук

уриб, бақириб муомала қиладиган муаллимлар ҳам учрайди. Бундай муомала жамиятда қабўл қилинган умуминсоний ва миллий ахлоқий нормаларга тўғри келмайди. Бундай ўқитувчилар болалар орасида обрў орттира олмайдилар. Педагогик жараён, тарбия жараёни, одамларнинг табиати шу даражада мураккабки, муаллим баъзан истаса-истамаса қўполлик қилишга «мажбур» бўлади, ўқувчи муаллимнинг ўринли талабларини бажармаётган пайтларида у ўзини тутолмай қолади. Муаллим ўз талабларини, ҳатто қўполлик ҳолатини ҳам, болага яхшилик қиляпман деб ҳисоблайди, чунки бу ишни болага билим бериш, уни тўғри йўлга солиш, яхши одам қилиб тарбиялаш учун қилаётганига ишонади. Саъдий Шерозийнинг «Гулистон» (Тошкент, 1968) асарининг “Тарбиянинг таъсири баёни” бобидаги ҳикоятларда: Алишер Навоийнинг “Маҳбуб-ул-қулуб” асаридаги «Мударрислар тўғрисида», «Мактабдорлар тўғрисида»ги мақолатларида билдирилган мулоҳазалар бу фикримизга ҳамоҳангдир. Бундай ҳолатлар кўпинча тарбияси қийин бола билан муомала- муносабатлар жараёнларида содир бўлади. Шуни ҳам унутмаслик лозимки, бундай бола одатда, носоғлом оиладан чиқади. Бола оиладаги ёмон муҳитнинг қурбони бўлиши ҳам мумкин. Тажрибали педагоглар тарбияси қийин бола билан ишлаш, муомала қилиш мураккаблигини, шу билан бирга улар инсоний меҳрга зор, хуш муомалага, эътиборга муҳтож эканлигини, бундайларга нисбатан сабр-тоқатли, бардошли, кечиримли бўлиш зарурлигини ҳам таъкидлайдилар. Жисмоний жароҳат олган болани укиувчи жазоламаслигини ҳамма билади. Жисмоний тарбия муаллими оёғини жароҳатлаган боладан югуриш мусобақасида қатнашишни талаб этмайди. Бола баъзан қалби, руҳи жароҳатланган ҳолда мактабга келиши мумкин. Таълим жараёнида буни ҳамма ўқитувчилар эътиборга оладими? Афсуски, йук. «Бола жавоб беришни хоҳламаяпти, дарс тайёрлашни истамаган» деб ҳисоблаб, ҳамма ўқувчиларга бир хил талаб қўйиш, бир хил муомала қилиш ҳоллари кўплаб учрайди.

Баъзан боладан ҳатто у бажара олмайдиган ишлар ҳам талаб этилади. Айрим ўқитувчилар боланинг оиласидаги, ота-онасидаги нуқсонлари учун ҳам уни айблашга уринадилар. Воқеий ҳикоят. Тукқизинчи синф ўқувчиси Карим бир куни дарсни тайёрламай келди. Муаллима унга «икки» баҳо қўйди. Оилада Карим онаси билан яшайди, отаси бошқага уйланиб кетган. Муаллима Каримга «ёмон» баҳо қўйгани етмагандек, унга зарда билан: “Отанг сизларни бекорга ташлаб кетмаганга ўхшайди, бундай боладан қочиб қутулишдан бошқа чора йук”, - деб уни синфдан чиқариб юборди. Муаллимнинг бу муомаласи ўқувчини таҳқирлаш билан бирга синфдаги бошқа ўқувчиларнинг ҳам норозилигига, низо келиб чиқишига сабаб бўлди. Талабчанлик ўқитувчи одобининг нормаларидан бири ҳисобланади. ўқитувчининг болага қўяётган талаби адолатли бўлмоғи керак. Муаллимнинг талабчанлигида унинг бола шахсига чуқур ишончи ифодаланади. Бу инсонийликнинг намоён бўлиши, яъни ривожланаётган бола шахси тўғрисида, ўзига ва жамиятга фойда келтира оладиган баркамол кишини тарбиялаш тўғрисидаги ғамхўрликдир. Одатда, болалар муросасозлик ва олифтагарчиликни - бетайинлик, ўта мурувватни – маъсулиятсизлик, принципсизлик деб тушунадилар. Аксинча яхши ният билан қилинган оқилона талабчанлик - қаттиққўл муаллимга боланинг ҳурмати ва миннатдорлигини оширади. Воқеий ҳикоят. Тўлқин мактабда қуйи синфларда паст баҳолар олиб укирди. Саккизинчи синфга ўтганида физика ўқитувчиси Д. Ш. жуда талабчан, ҳеч кимни эркалатиб қўймайдиган киши бўлиб чиқди. Муаллим уни доскага чиқаради. Тўлқин физикага доир масалани еча олмайди. ўқитувчи унга бошқа масалани беради ва ўша бошлаган усули билан ечишни айтади.

Ниҳоят у масалани тўғри ечади. ўқитувчи: «Менинг фикримча Тўлқин, сен учун бу оддий масала. Сен мураккаброқ масалаларни ҳам еча оласан, фақат, кўпроқ ишлаш керак» дейди. Мактабни битиргач, техника университетига укишга кирди. Муҳандислик касбини эгаллади. Бир куни Тўлқин ўқувчилик йилларини эслаб бундай деди: «Физика ўқитувчимиз қаттиққўл, талабчан эди. У бизни бошқа фанларга қараганда физикани кўпроқ укишга мажбур этарди. Биз унинг айтганларини бажарар эдик, чунки у яхши одам, ҳатто дўстимиз эди». Ўқитувчи аввало, ўзига талабчан бўлмоғи керак, шундагина болага нисбатан қўяётган талаблари ўринли, самарали бўлади. Акс ҳолда унинг «талабчанлиги» боланинг ғашини келтириш ва ўқувчилар уни бажармасликлари мумкин. Болага бирор топшириқ бераётганда у ўқувчининг кучига мослиги, бола уни бемалол бажара олишига муаллимнинг ишончи комил бўлсин. Бола олдига қўйиладиган талаблар, унга берилаётган вазифалар секин-аста мураккаблаштирила бориши, ўқувчиларнинг қобилияти, индивидуал хусусиятларини ҳисобга олиб табақалаштириши лозим. Муаллим ҳар қанча ҳушёр, эҳтиёткор бўлса ҳам синфдаги ҳамма болаларнинг руҳий ҳолатини, изтиробларини билмаслиги мумкин. Бу ишда муаллим синф болалар жамоасининг кўмагига таянмоғи лозим. Синф жамоаси бошига ташвиш тушган боланинг ҳолидан хабардор, унга ҳамдард бўлишига эришмоқ керак. Шунда муаллим билан ўқувчи ўртасидаги муомала натижасида содир бўладиган айрим хатоларнинг олдини олиш имкони туғилади. Боланинг руҳий ҳолатини тушуниш, синфдошларида унга нисбатан хайрихоҳлик, ғамхўрлик хис - туйғусини уйғотиш ўқитувчининг юксак педагогик, охлоқий маданиятидан далолат беради. Одобли, маданиятли муаллим болалар билан қўпол муомала қилмайди, ўқувчининг «сирини» ошкор этмайди, унинг устидан кулиб, қалбини жараҳатламайди. Аксинча,

фикр-мулоҳазаси қотиб қолган, болаларнинг қалби, эҳтиёж ва қизиқишларини инобатга олмайдиган, ҳамманинг хулқини бир хил қолипда баҳолайдиган муаллим кўпинча педагогик муомала одоби нормаларини бўзади, болалар орасида обрў ҳам ололмайди. Бундай муаллим одатда, агар бола мўмин-қобил бўлса, уни манман, таккабур деб ҳисоблайди. қобилиятли, лекин шўх болаларни хуш кўрмайди, натижада ўқитувчига ҳурматсизлик, конфликт можаролар келиб чиқади. Бозор иқтисодиётига асосланган жамиятда ахлоқий тарбия жараёнига хос қарама-қаршиликлар манфаатдорлик, ахлоқий-руҳий омиллар, шунингдек, муҳит таъсирида содир бўлиши мумкин. Бундай факторлар қаторига қуйидагилар киради:  бола тарбияланаётган муҳитдаги ахлоқий тажриба, хулқий одатлар жамиятда қабўл қилинган умуминсоний, миллий ахлоқ мезонларларига мос келмаслиги;  болада илгари шаклланган қизиқиш ва истаклар ахлоқий тарбиянинг мақсадига тўғри келмаслиги;  боланинг иродаси, ўзини тута билиш даражаси билан тарбиячи-ўқитувчининг талаблари бир-бирига мос келмаслиги;  боланинг жамоада ўз ўрнини топишга бўлган интилиши билан ўз манфаатларини жамоанинг манфаатларига бўйсундириш зарурлигини бир-бирига мос келмаслиги;  тарбиячи, ўқитувчининг педагогик, ахлоқий маданият даражаси ўқитувчиларни ахлоқий тарбиялаш соҳасида кун тартибига қўйилаётган вазифалар, талабларга мос келмаслиги. Бу қарама - қаршиликлар объектив ёки субъектив ҳарактерга эга бўлиши мумкин. Тарбия жараёнида улар субъективликдан объективликка ўтиши ёки аксинча бўлиши ҳам мумкин. Масалан, ота-оналарнинг ахлоқий маданият даражаси субъектив фактор ҳисобланса ҳам у бола учун

объективлик ҳарактерига эга, чунки ота билан онани танлаб олиш мумкин эмас. Субъектив қарама - қаршиликлар ҳам, объектив қарама- қаршиликлар ҳам жиддийлашиб, низолар чиқишига олиб келиши мумкин. Бурч билан истак ўртасидаги, зарурат билан эркинлик ўртасидаги объектив қарама - қаршиликлар натижасида юзага келадиган низоларни, келишмовчиликларни бартараф этиш, кўпинча, ривожланиш усулига айланади. Бундай конфликтларни ижобий ҳал қилиш натижасида шахс ўз тажрибасида жамият ўртага қўяётган ахлоқий талаабларни жамоатчилик ва ўқитувчи таъсирида англаб олади. Объектив қарама - қаршиликлар натижасида вужудга келган тушунмовчиликларни оқилона бартараф этиш ўқитувчининг педагогик маданиятига, муомала одобига, танланган воситаларининг тўғрилигига боғлиқ. Субъектив сабабларга кўра пайдо бўлиб, жанжалларга олиб келган қарама - қаршиликлар салбий натижалар беради, ўқитувчига нисбатан ишончсизлик туғдиради, ўқитувчи билан болалар ўртасида руҳий тўсиқлар ҳосил қилади. Педагогик ахлоқ нормаларига амал қилишда муаллим одоб-муомала қоидаларини бўзмаслиги, шу билан бирга муаллимнинг ҳулқи ўқувчиларнинг хатти-ҳаракатларини, ўзаро муносабатларини ҳам тартибга солиб бориши ҳақида ғамхўрлик қилмоқ керак. Ўқитувчи боланинг имкониятларини, қобилиятини ҳисобга олган тақдирдагина ундаги камчиликларни бартараф эта олади, унинг педагогик талабларини бола бажариши мумкин. Муаллимнинг талаблари боланинг имконият даражасидан паст бўлса, ундаги қобилиятларнинг ривожланишига тўсқинлик қилади: агар муаллимнинг талаблари боланинг қобилияти ва имкониятларидан ортиқ бўлса, болада ўз кучига ишонмаслик, ишдан ўзини четга олиш ҳис-туйғусини пайдо қилади. Муаллимнинг қаттиққўллиги ва

талабчанлиги ахлоқий тарбиянинг бошқа воситалари билан бирга олиб борилиши керак. Бола ҳаракат қиладиган ҳаётий вазиятларни, кутилмаган ҳолатларни олдиндан аниқлаш жуда қийин. Болаларни хатолардан мутлақо сақлаб қолиш ҳам муаммо . Муаллимнинг вазифаси ўқувчига ўз хатти-ҳаракатларининг натижасини кўз олдига келтира билишни ва ўз ҳулқи учун масъул эканлигини тушунтириш, англатишдан иборат. Бу муаллимнинг дам олиш пайтларида ҳам. укишдан ташқари вақтларда ҳам ўқувчилар билан ўзаро муомала одобида маълум ахлоқий нормаларга риоя қилишни талаб этади. 4. Педагоглар жамоасида муомала одоби. Педагоглар жамоасида ўқитувчилар ўртасидага муомала, муносабатлар инсонпарварлик, демократиклик, ихтиёрийлик тамойилларига асосланади. Улар одатда, икки хил бўлиб, бири - расмий, иккинчиси – норасмий муомала дейилади. Расмий муомала, муносабатлар Ўзбекистон Республикасининг қонунлари, директив ҳужжатларига асосланади. Норасмий муомала педагогик этиканинг (ўқитувчи одобининг) қонуниятларига асосланади ва жамоанинг ҳар бир аъзоси томонидан ихтиёрий равишда бажарилади. Муомала одоби психологик қонуниятлар, одоб нормалари, қоидалари, талаблари педагоглар жамоасининг фикри асосида бошқарилади. Ўзбекистон Республикаси мактабларида ёшларни баркамол инсонлар қилиб тарбиялаш, улар онгига умуминсоний ва миллий-маданий, маънавий, ахлоқий қадриятларни сингдириш талаб этилади. Бу ўз навбатида педагоглар жамоасидан ҳар бир боланинг тарбияси учун юксак масъулиятни, болага нисбатан бир хил талаблар қўйиб, биргаликда тарбиявий таъсир ўтказишни тақоза этади. ўқитувчи одобида муаллимлар ўзаро муомал муносабатларида амал қилишлари зарур бўлган ахлоқий талаблар ишлаб чиқилган. Дарсда ўқувчиларнинг интизоми педагогик жамоадаги муомала одоби, ахлоқий муносабатлар даражасини кўрсатади. Мактабда ўқув интизомини

сақлаш бутун педагоглар жамаосини иши. Педагогик амалиётда эса ҳар бир муаллим ўқув интизомини сақлаш учун ўзича йўл тутади: баъзилар – дарсни жонли, қизиқарли ташкил этиш билан: баъзилар эса “икки” баҳо қўйиш, қаттиққўллик билан дарс жараёнида тартиб интизомни таъминлашга интиладилар. Болага дук - пўписа қилиш, бақириш, ҳулқига ёмон баҳо қўйиш билан уни вақтинча тийиш мумкин, лекин бу, онгли интизомни тарбиялаш усули эмас ва педагогик одоб талабларига тўғри келмайди. Педагоглар жамоаси маълум талаблар қўйиш, фаолиятига ахлоқий баҳо бериш йўли билан ўқитувчининг хатти-ҳаракатларини йўналтириб, ўзгартириб, тўғрилаб беради. Педагогик жараёнда муаллимнинг эркин бўлиши билан бирга интизомга онгли равишда риоя қилиши, ижодкорлик билан бўйсуниши бирга олиб борилган тақдирдагина педагоглар жамоасининг фикрини, ахлоқий талабларини муаллим ихтиёрий равишда бажаради. Бундай муҳит ўқитувчида ўз кучига ишонч туйғусини ўстиради. Педагоглар жамоасида ўзаро ёрдам ва ишончнинг мавжудлиги муомала одобига амал қилишнинг муҳим шартларидан биридир. ўзаро ёрдам ва бир- бирига ишонч педагогик, методик адабиётлардан билиб олган янгииликларни ўзаро баҳам кўриш, тажриба алмашиш кабиларда яққол намаён бўлади. Киши бир сўм пулини шериги билан баҳам кўрса, унинг чўнтагидаги пул миқдори камаяди. Лекин киши ўзидаги билимни бошқага ўргатса, билимлар сони кўпаяди, ўргатган кишининг билими камайиб қолмайди, аксинча мустаҳкамланади. Педагоглар жамоасида янги ғоялар, билимларни ўзаро алмашиш муомала одобининг қонун-қоидаси даражасига кўтарилиши ҳар бир муаллим буни ўз хоҳиши, қалб амри билан бажариши ҳамма учун фойдалидир. Муомала одобига риоя қилиш педагоглар жамоасининг мақсадига, ўқитувчиларнинг ахлоқий савиясига боғлиқ. Ота-оналар билан муомала одоби. Мактабда таълим-тарбия ишларининг самарадорлиги фақат ўқитувчининг тайёргарлиги, маънавий қиёфаси ва ўз вазифасини қандай бажаришигагина боғлиқ бўлиб қолмасдан,

бола яшайдиган муҳит ва оиланинг таъсирига ҳам боғлиқдир. Оила болани ахлоқий тарбиялаш, унинг маънавий - ахлоқий йўналишларини шакллантиришнинг муҳим омилидир. Оила бола тарбия оладиган энг биринчи жамоа бўлиб, бола унда ахлоқий қоидаларни, урф - одатларни билиб олади, дастлабки ахлоқий тажриба орттиради. Ҳар бир инсон ёшликда она қўлида тарбия олади. Она алласи билан бирга бола қалбига она муҳаббати сингади ва онанинг эркалатишлари бир умр ёдда қолади, оилада бола яхши билан ёмоннинг фарқини ажратишни ўрганади. Оила тарбияси орқали бола онгида умуминсоний на миллий қадриятлар, яшашдан мақсад ҳақида дастлабки тасаввурлар ҳосил бўлади. Оилада шахснинг ижтимоий фазилатлари таркиб топади. Бола мактабга қадам қўйганда яхши ва ёмон нарсалар ҳақида тасаввурга эга бўлади. ўқитувчи болада қандай ахлоқий тушунчалар мавжудлигини ва бу тушунчалар, ахлоқий фазилатлар қандай шароитда шаклланганлигини ҳам билмоғи керак. Шунинг учун ҳам муаллим ўқувчиларнинг ота-оналари билан алоқа боғлаб, болани тарбиялашда улар билан ҳамкорликни йўлга қўйиши лозим. Болани мактабга, укишга қабўл қилаёттанда муаллим унинг ота - онаси билан танишади. Ўқитувчи билан ота – онанинг муомаласи, алоқалари ана шу танишувдан бошланади, муаллим билан ота - оналар ўртасида ахлоқий - педагогик муносабатлар бола мактабни битиргунча давом этади. Педагогик амалиёт шуни кўрсатадики, ўқитувчилар кўпинча тарбияси қийин болаларнинг ота - онаси билан алоқа ўрнатадилар. Муаллимнинг ота - онага эътибори кўнинча боланинг ёмон ҳулқи, салбий қилиқлари билан боғлиғ бўлади. Агар бола мўмин - қобил, одобли бўлса, айрим муаллимлар унинг ота - онаси, оиладаги тарбиясига деярли умуман эътибор бермайдилар. Тарбиянинг самарадорлиги кўпинча оила ва мактабнинг болага нисбатан бир хил талаб қўя билишига боғлиқ. Шунинг учун ҳам педагогик ахлоққа ўқитувчи билан ота - оналарнинг ўзаро муносабатлари, муомаласи

масаласига катта эътибор берилади, муаллим оила билан алоқа ва ҳамкорлик қилмасдан туриб болани ахлоқий тарбиялаш вазифасини бажара олмайди. Чунки мактаб оилада шаклланган ахлоқий фазилатларни мустаҳкамлаши ёки салбий сифатларни қайта тарбиялаши лозим бўлади. Отаси ёки онасидан ажралган бола билан муаллимнинг ўзаро муомаласи, жиддий, нозик иш. Ота ёки онанинг вафот этиши болага оғир қайғу, изтироб келтиради, бундай кулфатга кўникиш бола учун жуда қийин кечади. Бундай болалар ўз дарди, ўз кайғуси билан овора, атрофда содир бўлаётган воқеа - ҳодисаларга бефарқ қарайдиган бўлиб, яккаланиб қолади. Муаллим бундай болага ғамхўр бўлиши, яхши муомала қилиши унинг руҳини кўтаради. Бундай пайтда муаллимнинг ўта расмий муомаласи яхши оқибатга олиб келмайди, боланинг иродасини бўшаштириб, қийинчиликларга бардош беролмайдиган қилиб қўяди. Болалар орасида шундайлари ҳам борки, бўлар отаси ёки онаси тирик бўла туриб ўз фарзандларини ташлаб кетганлардир. Энг ишонган ва яхши кўрган, энг яқин одамидан ажралиб қолган болага қўпол муомала қилиш уни ранжитади, қалбини жароҳатлайди. Кичкинагина ҳақсизликка ҳам чидай олмайдиган, ҳар бир нарсадан хавфсирайдиган, катталарнинг гапига қулоқ солмайдиган, қўрс, ўжар, ўзбошимча бўлиб қолади. Муаллимнинг ўта хушёрлик, эътибор билан тўғри муомала қилиши натижасидагина уларда катталарга ишонч қайғуси қайта тикланиши мумкин. Воқеий ҳакоя. Карим бешинчи синфда иккинчи йилга қолдирилди. Янги синф раҳбари Ш. айрим ўқитувчилар ва боланинг укишига касал онаси эътибор бермай қўйганликларини аниқлади. Карим дарсларни мунтазам қолдирар, уй вазифаларини бажармас эди. Муаллима Каримнинг оиласига бориб, у ҳар куни эрталаб мактабга кетиши ва уйга кеч қайтишини билиб олди. Онаси эса касаллиги туфайли боласи нима иш билан шуғулланаётганини назорат этолмас эди. Бир куни синф раҳбари Каримнинг уйига эртароқ бориб, уни мактабга бирга олиб кетмоқчи бўлди. Дарс

бошланишига ҳали бир соатдан кўпроқ вақт бўлишига қарамай Карим уйда йук эди. Каримлар оиласи яшайдиган туман қўрғони унча катта бўлмаганлиги учун ўсмирлар кўпроқ борадиган бозорчага кириб ўтди. Не кўз билан кўрсинки. Карим дарвозадан кирган жойда шафтоли сотиб турган эди. Карим бир неча кундан бери бозорда мева сотаётгани маълум бўлди. Бу меваларни Карим шаҳар чеккасидаги жамоа хўжалигининг боғидан ўғирлаб олиб келаётган бўлса керак, деб ўйлади синф раҳбари. Шанба куни синф раҳбарининг бир соатгина дарси бор эди. Мактабга боришдан олдин у яна бозорга йўл олди. Карим бозорда ҳам, уйида ҳам йук эди. Синф раҳбари жамоа хўжалигининг боғига қараб юрди. Каримни кийимлари йиртилган, қўл - оёқлари кир, ифлос, йиғлаган, ночор аҳволда учратди. қоровул унинг қулидан маҳкам ушлаб, исми, фамилияси кимлигини, қайси мактабда укишини суриштираёттан экан. қоровулхонада кичикроқ халтада Карим дарахтдан ўзиб олган олмалар турарди. Муаллимасини кўргач бола: Нега ҳадеб менинг орқамдан юрасиз, мендан нима истайсиз? - деб бақирди. Бу сизнинг болангизми? – қоровул муаллимадан сўради. Ҳа, менинг ўғлим, – деди синф раҳбари. Ўғлингиз учун товон тўлашингиз зарур. Қоровул бундай пайтда ота - онага айтиш лозим бўлган гапларни айтди. Бу оғир гапларни эшитганиданми, Каримга раҳми келибми ёки касал онасига раҳми келганиданми муаллиманинг кўзларига ёш келди. Майли, ўзилган мевалар учун товонни тўлайман. У бошқа бундай қилмайди. Тўғрими, болам? – деб Каримга қаради. Бола ишониб – ишонмай муаллиманинг кўзларидаги ёшга ҳайратланиб қаради. Муаллима сумкачасидан пул чиқариб ўзатди. Бу воқеа Каримга қаттиқ таъсир этди. Синф раҳбари боланинг қўлидан ушлаб, йўлда унга ҳеч нима демай, ўз уйига олиб борди, ювинтирди, мактабга бирга борди. Мактабда охирги дарс

бўлаётган эди. Дарсдан сўнг улар бирга боланинт уйига бордилар. Карим муаллимага «Бу воқеани онамга айтманг, мен бу ишни бошқа қилмайман», – деди. Дарҳақиқат, бу воқеа синф раҳбари билан ўқувчи орасида сир бўлиб қолди. Шундан буён кўп йиллар ўтди. Каримнинг онаси вафот этди. У мактабни битириб, қишлоқ хўжалик институтига укишга кирди. Синф раҳбарининг қилган муомаласи, яхшилиги бир умрга унинг ёдида қолди. Ҳар бир болани яхши одам қилиб тарбиялашда муаллим хам, ота - она ҳам манфаатдор. Мақсад бирлиги ўқитувчини ота - оналар билан боғлаб туради. Болани ёқтирса ҳам, ёқтирмаса ҳам ота - онаси билан алоқада бўлиш муаллимнинг вазифаси. Муаллимнинг ота - оналар орасидаги обрўси кўпинча укиувчининг фикри, мулоҳазалари асосида шаклланади. Ваҳоланки, боланинг фикри хато бўлиши ҳам мумкин. Шунингдек, муаллимнинг ота - оналар тўғрисидаги фикри ҳам боланинг суврати ва сийратидан олган таассуротларига асосланади. Ўқитувчи одоби муаллимда ҳам, ота - онада ҳам хато фикр, нотўғри таассурот қолдирмаслигини тақозо қилади. Бу принципга аввало муаллим амал қилиши лозим, чунки у педагог - тарбиячи сифатида ўзини тутиши, мабодо ота - оналарнинг у ҳақидаги бирор фикри хатолигини сезса ҳам, майда - чуйда ўткинчи гапларга берилиб кетмаслиги зарур. Муаллим кўнглида кек сақлаши бола билан муомаласида ахлоқ қоидаларининг бўзилишига сабаб бўлади. Муаллимнинг ота - оналар билан тўғри муомала қила олиши мураккаб, нозик иш. Чунки ҳозирги ота - оналарнинг кўпчилиги ўрта ёки олий маълумотли кишилар, улар вақтли матбуот, телевидение, радио ороқали кўпгина педагогик ахборотларни билиб оладилар. Мулкчилик муносабатларининг ўзгариши ҳам муомала одобига таъсир этади. Бу ҳол муаллимдан юксак педагогик маданиятли бўлишини тақозо қилади.

Турли сабабларга кўра боланинг бир мактабдан иккинчисига ўтиб укиш ҳоллари педагогик амалиётда учраб туради. ўқувчи болаларнинг янги жамоасига қўшилиб кетгунича анча вақт ўтади. Бу даврда содир бўладиган воқеалар ўқитувчи билан ота - оналарнинг муомала, муносабатларига ҳам ўз таъсирини ўтказади. Воқеий ҳикоя. Бошланғич мактабни аълочилар қаторида битирган Шаҳло бешинчи синфда укишни бошқа шаҳардаги мактабда давом эттирди. Шаҳлонинг кундалик дафтарида математикадан «уч» баҳолар пайдо бўлаётгани ота - онасини ташвишга солиб қўйди. Шаҳло бир ҳафта дарсга бора олмаган кунлари ўтилган мавзуларни билмаслиги бунга сабаб бўлган, муаллимга эса бу гапни айтишга чўчиётган экан. Шаҳлонинг онаси мактабга бориб, синф раҳбари билан маслаҳатлашди. Эртаси куни математика ўқитувчиси: «Уйингда мен ҳақимда ҳар хил бўлмағур гапларни тарқатибсан», - деб Шаҳлога гапирди. Онасининг математика ўқитувчиси билан учрашуви ҳам дилсиёҳлик билан тугади. - Қизингиз «уч» олаётгани нега сизни бунча ташвишга соляпти. Бу ерда ҳатто, энг қобилиятли болалар ҳам математикадан беш» ололмайди, - дағдаға қилди муаллима. - Менинг қизим ҳали сиз учун қобилиятсиз ўқувчи бўлиб қолдими - бўш келмади Шаҳлонинг онаси. Натижа шу бўлдики, Шаҳлонинг математикадан билими ҳам, баҳолари ҳам пасайиб кетди. Муаллимнинг адолатсизлиги ўқувчининг қалбидаги ишончни ҳам барбод қилди, математикани ўрганишдан ихлоси қайтди. Педагогик - одобнинг муҳим тамойилларидан бирига - мактаб билан оиланинг ҳамфикрлилиги, ҳамкорлигига путур етди. Муаллимнинг ота - оналар билан алоқа қилиш йўллари, воситалари хилма - хилдир. ўқувчининг кундалик дафтарига баҳо қўйиш, турли

хабарларни битиш, хат ёзиш, ота - оналар мажлиси ёки бошқа йиғинларда учрашиш, ўқувчининг уйига бориш кабилар шулар жумласидандир. Ўқувчининг кундалик дафтаридан муаллим ахлоқий тарбиянинг, болага таъсир ўтказишнинг муҳим воситаси сифатида фойдаланиши мумкин ва лозим. Акс ҳолда у дарс жадвали ва уй вазифалари ёзиладиган оддий бир дафтарга айланиб қолади. Айрим ўқитувчилар боланинг кундалик дафтарига ҳатто, олган баҳосини қўйишга ҳам эътибор бермайдилар, синф раҳбарлари ҳам бу масалага турлича ёндошадилар. Баъзилар боланинг ҳафта давомида олган ҳамма баҳоларини ёзиб қўйса, баъзилари фақат «икки» ёки фақат «тўрт», «беш» баҳоларини ва қолдирган дарсларинигина ёзиб, тўғрисига имзо тўядилар. Шу билан бирга кундалик дафтарга боланинг ҳулқи ва укишда эришган ютуқлари, маслаҳат ва таклифларини ёзадиган синф раҳбарлари ҳам бор. Боланинг кундалик дафтарида учрайдиган: «Дарсларда фаолроқ қатнашадиган бўлдинг, муаллимларинг сендан мамнун», «Физика ва биологиядан дарс қолдирган кунларингда ўтилган мавзуларни ўзлаштириб ол, бошқа фанлардан билиминг яхши», «Жамоатчилик ишларига, меҳнатга муносабатингни ўзгартир, фаолроқ бўл», «Синфдошларинг билан хушмуомала бўл ўзингни тута бил, иродангни ишга сол», «Уйда нима ишлар қилишингни менга айтиб тур» каби ёзувлар шундан далолат беради. Муаллим ўқувчи билан гаплашаёттандек туюлса ҳам, аслида бу ёзувлар ота - оналар учун ҳам эслатмадир. Воқеий ҳикоя. Еттинчи синф ўқувчиси Тўлқин дарсларни қолдирадиган одат чиқарди. Синф раҳбари билан қўпол муомала қиладиган бўлиб қолди. Муаллим «Онангга айт, мактабга келсин», - деб тайинлади унга. Лекин онаси мактабга келмади. Синф раҳбари бўлаётган воқеаларни очиқ - ойдин айтиш учун Тўлқин билан бирга унинг уйига борди. Тўлқиннинг онаси оғир касалга чалиниб қолганини кўриб, бу фикридан қайтди. Онасига Тўлқин қўли гул бола эканлигини айтиб, уники уйидан хабар олиш, оиласига қандай ёрдам кераклигини билиш учун келганини айтди. Муаллимнинг бу сўзларини

эшитиб, Тўлқин қаттиқ таъсирланди. Синф раҳбари ҳовлидан чиқиб кетаётганида изидан етиб келган Тўлқин ҳаяжондан кўзига ёш олиб, синф раҳбаридан кечирим сўради ва бошиқа ўзбошимчалик, интизомсизлик қилмаслигини айтди. Шундан сўнг унинг юриш - туриши, ҳулқида катта ўзгариш бўлди. Айрим шўхликлари учраб турса ҳам муаллимлар билан яхши муомалада бўлиб, укишни битирди. У қарши шаҳридаги заводлардан бирида катта уста бўлиб ишламоқда. Шундай ота - оналар ҳам борки, бўлар - бўлмасга боласини жазолайверади. Бундай вазиятларда муаллим боланинг барча хатоларини ҳадеб ота - онасига айтавериши шарт эмас. Шунингдек, ҳал этилган можаролар, илгари бўлиб ўтган воқеаларни ҳам ота - онага етказавериш яхши натижа бермайди. Тарбия масаласида муаллимнииг ва ота - оналарнинг фикрлари бир - бирига тўғри келмаса ҳам бу соҳада улар бирга бажарган яхши ишларини йукқа чиқармаслик лозим. Педагогик одоб муаллимдан ота - оналар билан фақат уларнинг кўмаги зарур бўлган пайтлардагина эмас, балки мунтазам равишда алоқада, яхши муомалада бўлиб туришни талаб этади. Шу билан, бирга ота-оналар жамоатчилигининг ёрдами билан муаллим боланинг ҳулқига, ахлоқий тарбиясига салбий таъсир этаётган ёки мактаб, муаллимлар ҳақида ножўя сўзларни айтиб юрадиган ота - оналарга таъсир этиши мумкин. Айрим ноқобил ота - онанинг хатосини ташкил қилишга синф ота - оналар жамоасини жалб этиш ҳам мақсадга мунофиқдир. Айрим жамоатчи фаоллар уларга муаллимдан кўра кўпроқ таъсир ўтказиши мумкин. Воқеий ҳикоя. Санжар уй вазифаларини бажармайдиган, дарсга кечикиб келадиган одат чиқарди. 5-синф раҳбари Санжарнинг уйига бориб яшаш, дарс тайёрлаш шароитларини билиб келиш учун ота - оналар комитетининг аъзоси Жўраевни унинг уйига юборди. Жўраев Санжарнинг уй шароитидан хабардор бўлгач, ота - оналар мажлисида шундай деди: «Болани уйда нима қилаётганини отаси ҳам, онаси ҳам назорат қилмас экан. Уй

вазифаларини ҳам Санжар эсига тушганида ва ҳоҳлаганида тайёрлайди. Баъзан уйларига меҳмон келиб, айниқса, зиёфатбозлик, улфатчилик авжига чиққан пайтларда дарс тайёрлайдими, укишга борадими - бунга эътибор берадиган одам уйда топилмас экан. Мажлисда қатнашаётган Санжарнинг отаси норозилик билдирмоқчи бўлди: «Мен эртадан кечгача ишда бўлсам, нима қилишим керак?» - деди. Ота - оналардан бошқа бири ўрнидан туриб: «Нима, сиз бошқаларни ишламайдиган, бекорчи одамлар деб ўйлайсизми?» - деб унга эътироз билдирди. Бу мажлисда ноқобил отага синф раҳбарининг бир ўзидан кўра ота - оналарнинг таъсири кучлироқ, бўлди. Айрим ота - оналарда, муаллим менинг ўғлим ёки қизимга нисбатан нотўғри муомала, адолатсизлик қиляпти, деган таассурот мавжуд бўлади. Бола, кўпинча, ўзининг бирор ножўя ҳатти - ҳаракатини, ёмон қилиғини ўзича изоҳлаб, тўғри деб ҳисоблаб, муаллимнинг танбеҳини эса ўзига нисбатан адолатсизлик деб, хато ўйлайди ва бу ўзининг хато фикрини ота - онасига етказади. Ота - она ҳам боланинг сўзига ишониб, воқеа нима эканлигини аниқламай, муаллимни ёмонлаш яъни у ҳақида салбий фикрга бориш йўлига ўтади. Педагогик одобнинг талабларидан бири шундан иборатки, муаллим ота - оналар билан муомала қилганида бу ҳолатни эътибордан қочирмаслиги лозим. Педагогик муомала одобининг талабларидан бири ўқитувчининг сабр - тоқатли бўлмоғи лозимдир. Ота - онанинг мактаб ва бошқа ўқитувчилар ҳақидаги танқидий фикр - мулоҳазаларини диққат билан эшитиш, ҳатто бундай танқид нотўғри бўлган тақдирда ҳам, муаллим ота - она билан муомалада ўзини тута билмоғи шарт. Лекин бундай муаллим ота - онанинг у ҳақида ёки бошқа муаллимлар ҳақида айтаёттан фикрларига бефарқ қараши керак, деган хулоса чиқмайди. Бундай пайтларда принципсизлик яъни адолатсизлик кўрсатиш жамоатчилик орасида ўқитувчи ҳақида нотўғри фикр пайдо бўлишига олиб келади.

Адабиётлар: 1. “Мустақиллик” изоҳли илмий оммабоп луғат. Т. 200й 2. Кайковус “Қобуснома”, Т. 1991 й. 3. Юсуф Хос Хожиб. "Қутадғу билиг" 1990 й. 4. Маърупов, Нурмуҳаммедов. “Қалб қуёш мураббий”. Т. 1987 5. М.О.Очилов, Н.Очилова. “ Ўқитувчи одоби. ” Т.ўқитувчи 1997 6. Ю.К.Бабанский. Ҳозирги замон умумий таълим мактабларида ўқитиш методлари. Т.1990.

O'xshashlar

УКИТУВЧИ ФАОЛИЯТИДА МУЛОКОТ МАДАНИЯТИ ВА ПСИХОЛОГИЯСИ. МУЛОКОТНИ ТАШКИЛ ЭТИШДА УМУМИНСОНИЙ КАДРИЯТЛАР УСТУВОРЛИГИ

Укувчилар фаолиятида мулокот маданияти ва психологияси. Мулокотни ташкил этишда умуминсоний кобилиятларнинг устиворлиги

Бошланғич синф ўқувчиларининг ёзув малакаларини шакллантириш

Синф рахбари фаолиятида ғоявий- сиёсий ва маънавий - ахлоқий тарбиянинг тутган урни

Укитувчи фаолиятида мулокот маданияти ва психологияси. Мулокотни ташкил этишда умуминсоний кадриятлар устиворлиги ( Педагогик муомала, шаркона тарбия узбек урф одатлар)