Bolani jismoniy va aqliy shakllanishiga ijtimoiy muhitning ta’siri - Pedagogika - Referatlar

Bolani jismoniy va aqliy shakllanishiga ijtimoiy muhitning ta’siri

Yuklangan vaqt:

30.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28.9248046875 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Bolani jismoniy va aqliy shakllanishiga ijtimoiy muhitning ta’siri Reja: 1. Bolani shakllantiruvchi uch omil. 2. Bolaning shakllanishiga ta'sir ko'rsatuvchi omillar 3. Bolalarning ijtimoiy muxitga moslashshi

Bolani shakllantiruvchi uch omil Odam bolasining rivojlanishi – bu muhim jarayon hisoblanadi. Ma'lumki, hayot davomida inson jismoniy va ruhiy jihatdan o'zgarib boradi. Lekin bolalik, o'smirlik va o'spirinlik davrida rivojlanish nihoyatda kuchli bo'ladi. Bola mana shu yillarda ham jismoniy, ham ruhiy jihatdan o'sishi, o'zgarishi tufayli shaxs sifatida kamolga yetadi. Tarbiya, irsiyat (nasl) va muhit bolaning rivojlanishida asosiy o'rin tutadi. Agar ana shu uchta omil bolaga ijobiy ta'sir qilsa, u kelajakda barkamol inson bo'lishi va salbiy tomondan ta'sir qilsa, badaxloq kimsaga aylanishi mumkin. Bolaning shakllanishiga ta'sir ko'rsatuvchi omillar haqida Islom dini va ulamolarning asarlarida yetarlicha fikr va mulohazalar bildirilgan. Shu bilan birga bolaning rivojlanishi haqida G'arb faylasuflari ham o'zlarining qarashlarini bayon qilishgan. Quyida biz G'arb va Islom dunyosining bolaning shakllanishiga ta'sir ko'rsatuvchi omillar haqidagi fikrlarini keltirib o'tamiz. Bolaning shakllanishi haqida G'arb faylasuflarining fikrlari. Biologik yo'nalish – bu yo'nalish tarafdorlari odam bolasining shaxs sifatida rivojlanishida tabiiy – biologik (irsiy) omillar hal qiluvchi rol o'ynaydi deb biladilar. Ularning fikricha, bola ona qornidalik vaqtida avlod-ajdodlardan o'tgan tug'ma xususiyatlargina rivojlanadi. Ular tarbiya va muhitning rolini cheklab qo'yishadi. Yo'nalishning tarafdorlari Aristotel, Platon hisoblanadi. Preformizm yo'nalishi – XVI asr falsafasida vujudga kelgan bu oqim namoyandalarining fikricha, bo'lajak shaxsga tegishli barcha xususiyatlarga bola ona qornidaligidayoq ega bo'ladi. Ular tarbiya va muhitning rolini butunlay inkor etishidi. Bixeviorizm yo'nalishi – bu oqimga amerikalik pedagog va psixolog E.Torandayk asos soldi. Uning fikricha, shaxsning barcha xususiyatlari, jumladan, ong va aqliy xususiyat ham nasldan naslga o'tadi. Bu bilan E. Torandayk tarbiyaning shaxs rivojlanishiga ta'sirini butunlay inkor etadi va uni shaxsning xususiyatlariga ta'sir etishdan ojiz deb biladi. Insonning shakllanishida Islom dini va mutafakkirlarning fikrlari Islom dini va mutafakkirlarning asarlarida bolaning shakllanishi uchun

tarbiya, irsiyat va muhit ta'siri alohida ta'kidlangan. Shu uch omilning ichida tarbiyaning roli, ayniqsa, ahamiyatli hisoblanadi. Ammo tarbiya ta'sirining kuchi va natijasi irsiyat va muhit kabi omillarning hamkorligi bilan belgilanadi. Chunki nasl va muhitda kamchilik bo'lsa, tarbiyaning ta'siri sezilmasligi mumkin. Quyida biz uchta omil haqida Islom dini va ulamolarning qarashlarini keltiramiz. Bolaning shakllanishida tarbiyaning ahamiyati Tarbiya – inson kamolotiga ta'sir etuvchi tashqi va eng muhim omil hisoblanadi. “Tarbiya” arabcha so'z bo'lib, o'stirdi, rahbarlik qildi, isloh qildi degan ma'nolarni bildiradi. Islom ulamolaridan Rog'ib Asfihoniy tarbiyani quyidagicha ta'rif qiladi: “Tarbiya bir narsani bir holdan ikkinchi holga o'tkaza borib, batamom nuqtasiga yetkazishdir. Tarbiyaning ma'nolaridan biri, insonning diniy, fikriy va axloqiy quvvatlarini uyg'unlik va muvozanat ila o’stirishdir”. Tarbiyani insonga yetkazishda ota-onaning o'rni beqiyosligini Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) ta'kidlaydilar. Abu Hurayra (roziyallohu anhu) dan rivoyat qilinadi: “Nabiy (sollallohu alayhi va sallam): “Har bir tug'ilgan bola faqat fitrat (sof tabiat) bilan tug'iladi. Bas, ota-onasi uni yahudiy yoki nasroniy yoki majusiy qiladi...”. Bu hadisi sharifdan irsiyat, ya'ni biologik omil insonni shakllanishida asosiy o'rin tutadi degan fikrni ilgari suruvchi G'arb faylasuf va oqimlarining fikrlari asossiz ekanini va tarbiyaning muhimligini bilib olamiz. O'rta Osiyolik mutafakkirlardan Forobiy va Abu Ali ibn Sino inson tarbiyasiga ta'sir etadigan omillar ahamiyatiga e'tibor berganlar. Forobiy inson kamolotida ta'lim-tarbiyaning muhimligini ta'kidlab: Munosib inson bo'lish uchun insonda ikki xil imkoniyat: ta'lim va tarbiya olish imkoniyati bor. Ta'lim olish orqali nazariy kamolotga erishiladi, tarbiya esa kishilar bilan muloqotda axloqiy qadr-qimmatni va amaliy faoliyatni yaratishga olib boradigan yo'ldir...” deydi. Abu Ali ibn Sino oila tarbiyasida ota-onaning o'rniga alohida to'xtalib: “Bola tug'ilgach, avvalo, ota unga yaxshi nom qo'yishi, so'ng uni yaxshilab tarbiya qilishi kerak... Agar oilada tarbiyaning yaxshi

usullaridan foydalanilsa, oila baxtli bo'ladi” degan fikrni ilgari suradi. Bolaning shakllanishida irsiyat (nasl)ning ahamiyati Bola shaxsining rivojlanishida naslning ta'siri deganda ota-onadan bolaga meros bo'lib o'tadigan jismoniy xususiyatlari (tananing tuzilishi, sochining, ko'zining, terining rangi, bo'y-basti) shuningdek, tananing vertikal holdagi harakati, tafakkur va nutq rivojlanishi, mehnat qilish qobiliyati, tug'ma holatda o'tadigan qobiliyatlar va xususiyatlar tushuniladi. Islom dinida naslga alohida e'tibor qaratiladi. Chunki nasl pokiza va ota-ona ma'rifatli, axloqli bo'lsa, bu xususiyatlar tug'ma holatda bolaga o'tadi va kelajakda komil insonga aylanadi. Agar ota-ona ma'rifatdan yiroq va axloqsiz bo'lsa, ulardan tug'iladigan farzand jamiyatga zarar keltirishi mumkin. Lekin ota-onadan tug'ma holatda o'tadigan qobiliyat va xususiyatlar o'z holicha rivojlana olmaydi, go'yo u “mudroq” holda bo'lib, uning uyg'onishi – rivojlanishi uchun qulay muhit va muttasil tarbiya kerak. Bolaning shakllanishida muhitning ahamiyati Bola kamolotiga ta'sir etadigan omillardan biri tashqi muhit hisoblanadi. Muhit deganda kishiga tabiiy ta'sir etadigan tashqi voqealar majmui tushuniladi. Bunga tabiiy muhit , oila muhiti va ijtimoiy muhit kiradi. Tabiiy (geografik) muhit – insonning hayot tarziga, xarakteri va mehnat faoliyatiga ta'sir etadi. Masalan, shimolda istiqomat qilayotgan inson, janubda yashayotgan insondan nafaqat jismoniy ko'rinishi, shu bilan birga ruhiyati, dunyoqarashi va xususiyatlari bilan ham ajralib turadi. Oila muhiti – insonning shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Chunki bola ko'z ochib ota-onasini, qarindosh-urug'ini ko'radi. Uning jismoniy va ruhiy rivojlanish davri oila ta'sirida shakllanadi. Agar oilada islomiy muhit mavjud bo'lsa, bolaning axloqi go'zal va fazilatli bo'lib ulg'ayadi. Ijtimoiy muhit – ishlab chiqarish munosabatlari va ularni tartibga solib turadigan ijtimoiy qonun-qoidalar insonga alohida ta'sir ko'rsatadi. Ijtimoiy aloqa, ya'ni insonlararo o'zaro munosabatlar natijasida odam bolasi hayotga va mehnatga

tayyorlanadi, kerakli tajriba va bilimlarni egallaydi. Jamiyatda ma'naviy muhit yaxshi, adolat ustuvor bo'lsa, inson faoliyatiga ijobiy ta'sir qilishi va aksincha bo'lsa, salbiy ta'sir ko'rsatadi. Demak, insonning kamolotga yetishiga ta'lim-tarbiya, muhit va irsiyat muhim hisoblanadi. Nega bugungi kunda o'tmishda yashab o'tgan Imom Buxoriy, Forobiy, Beruniy va G'azzoliy kabi olimlarga o'xshagan insonlarni uchratmaymiz? Chunki ularning irsiyati toza, ota-onalari solih va soliha bo'lishgan, ular yashagan davrda ilm, ma'rifat va taraqqiyot o'zining cho'qqisiga chiqdi, ya'ni muhit yaxshi bo'lgan va eng asosiysi, ajdodlarimizning tarbiyasiga mas'ul bo'lgan ota-onalari va ustozlari o'z vazifalarini a'lo darajada bajarishgan, tarbiyalarida nuqson bo'lmagan. Agar farzandlarimizning rivojlanishiga ta'sir ko'rsatuvchi bu omillardagi nuqsonlarni bartaraf etsak, albatta kelajak avloddan Imom Buxoriy, G'azzoliyga o'xshagan zabardast olimlar yetishib chiqadi. Bola organizmi voyaga yetgan organizmdan bir qator belgilari bilan farq qiladi. Tana vaznining ortishidagi, alohida a'zolar va to'qimalarning kattalashuvidagi eng jadal o'zgarishlar bola hayotining birinchi yilida va bolalik davrida yuzaga chiqadi. Voyaga yetgan davrda organizmning o'sishi to'xtaydi, lekin funksional differensiyalashuvi va reflektor faoliyati takomillashuvi ichki kortikal aloqalarning rivojlanishi va murakkablashuvi hisobiga davom etadi. Qarish jarayoni o'ziga xos bo'lib, bir qator qayta rivojlanish bilan bog'liqdir. Bolaning rivojlanish davrlari tana va a'zolar og'irligi va kattaligi, skelet suyaklarining qotish darajasi, tishlarning paydo bo'lishi, ichki sekretsiya bezlaridagi birlashtiruvchi to'qimalarning rivojlanishi, kortikal faoliyat tavsifi va boshqa belgilar asosida aniqlanadi. Lekin, hozirgi davrgacha, yoshga oid davrlarni tizimlashtirish uchun asos bo'ladigan universal umumiy biologik funksional va morfologik belgilarning to'liq ro'yxati aniqlangani yo'q. Yoshga oid davrlar tizimi N. P. Gundobin tomonidan tavsiya qilingan bo'lib tizimlashtirishda bir tomondan organizmning asosiy rivojlanish qonuniyatlari, ikkinchi tomondan, bolalik va o'smirlik davrida tarbiyalashni tashkil qilish masalalari hisobga olingan. Shuning

uchun quyidagi: yasli, bog'cha, boshlang'ich, o'rta va yuqori maktab yosh davrlarini pedagogik davrlar deb ham yuritsa bo'ladi. Bolalik davrining tizimi quyidagicha tavsiya etilgan 1. Ona qornidaga rivojlanish davri. Ushbu davr, homila ovqatlanish, nafas olish, harorati va boshqa omillari masalalarida ona organizmi bilan to'liq bog'liqdir. Bu davrda homilaning o'sishi va rivojlanishi tez sodir bo'ladi. 2. Yangi tug'ilgan davri. Bu davr 2-3 haftani tashkil qiladi. Ushbu davr tug'ilish momentidan boshlanib , to 2,5-3,5 haftagacha davom etadi va organizmni tashqi muhit sharoitiga moslashuvi bilan tavsiflanadi. Yangi tug'ilgan bolada ilk bor o'pka orqali nafas olish sodir bo'ladi va o'pkada qon aylanish funksiyasi boshlanadi. Ona organizmi orqali ovqatlanish o'rniga bolaning shaxsiy ovqat hazm qilish trakti funksiyasi orqali ovqatlanishi amalga oshadi, analizatorlar ham organizm faoliyatida faol ishtirok etadi. Ushbu davrda homilaning oziqlanishini ta'minlaydigan tizimning uzilib tushishi va kindik yarasining tuzalishi sodir bo'ladi, tana og'irligini oldin kamayishi so'ngra esa tiklanishi va ortishi boshlanadi. 3. Chaqaloqlik davri. Bu davr bir yilgacha davom etadi. Ushbu davrda tana uzunligi 1,5 barobar kattalashadi va o'rtacha 75 sm ga yetadi, og'irligi uch barobar ortadi va 9-10 kg atrofida bo'ladi, asosiy almashinuv ortadi, endokrin bezlar funksiyasi tezlashadi, nutqni harakatlantiruvchi analizatorlari ancha rivojlanib bola gapirishni boshlaydi, lekin so'z boyligi kam bo'ladi, ya'ni atagi 10 tacha so'zni tashkil qiladi. 4. Yasli yosh davri. Bu davrda 1 yoshdan to 3 yoshgacha davom etadi. Ushbu davrda o'sish va tana og'irligining ortishi birmuncha pasayadi, lekin bola yurish va so'z nutqi ko'nikmalariga ega bo'lishi oqibatida, ularning atrof-muhit bilan muloqot qilish sohasi kengayadi. Bolada o'zini o'zga odamlardan farqlay olish qobilyati paydo bo'ladi (ismini aytib chaqirganda qaraydi, qo'lini beradi va h.k). A'zolarning tuzilishi va funksiyalari takomillashadi. 5. Maktabgacha yosh davri. Bu davr 3 yoshdan to 7 yoshgacha davom etadi. Ushbu davrda bilish jarayonlari (xotira, tafakkur, ijodiy fikrlashga harakat) jadal rivojlanadi, skelet suyaklarining qotishi va suyak-mushak tizimining

mustahkamlanishi jadal sodir bo'ladi, bolaning harakatlari ancha turli-tuman va koordinatsiyalangan holda sodir bo'ladi, yangi tug'ilgan davrdagiga nisbatan mushaklarning kuchi 4-5 marotaba oshadi va yurak faoliyati sezilarli darajada yaxshilanadi, miyasining og'irligi kattalashadi va 7 yashar bolada 1250 grammni tashkil qiladi, shartli reflektorli aloqalar ko'p sonli bo'ladi, shartli tormozlanish rivojlanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar bo'yiga bir tekisda o'smaydi. Avvaliga yiliga 4-6 sm, 6-7 yoshda 7-10 sm gacha o'sadi va buni bo'yining birinchi fiziologik cho'zilish davri deb ataladi. Bolalarning vazni ham bir xilda ko'paymaydi. 4 yoshli bolaning og'irligi qariyb 1,6 kg ga ko'payadi, 5 yoshda 2 kg ga yaqin, 6 yoshga borib 2,5 kg, ya'ni o'rtacha hisobda yiliga 2 kg ga ko'payadi. 6-7 yoshga borib, bolaning og'irligi 1 yasharligidagiga nisbatan 2 baravar oshishi kerak. Bu yoshda teri tobora qalinlashadi, elastiklashadi, unda qon-tomirlar soni kamayadi, u mexanik ta'sirlarga anchagina chidamli bo'lib qoladi. 6-7 yoshgacha bo'lgan bolalar terisining sirti 1 kg vaznga nisbatan hisoblanganda kattalarnikiga qaraganda ko'proq bo'ladi, shu sababli ular saiga issiqlab ketishi yoki sovuq qotishi mumkin. 6. Kichik maktab yoshi davri. Bu davr 7 yoshdan to 12 yoshgacha davom etadi. Ushbu davrda o'sish va skelet suyaklarining qotishi davom etadi, oyoqlarning o'sishi hisobiga tana proporsiyalari o'zgaradi, mushaklar jadal rivojlanadi, katta yarim sharlar po'stlog'ining integratsiyalovchi roli ortadi, tormozlanish jarayonlari kuchayadi. Jigar, buyraklar, o'pka, yurak va boshqa a'zolar hamda to'qimalarning strukturaviy va funksional differensiyalashuvi yakuniga yetadi. Timus bezini qayta rivojlanishi boshlanadi. Qalqonsimon bez va gipofizning funksiyasi kuchayadi. Jinsiy bezlarning gormonal ta'siri boshlanadi. 7. O'rta maktab yosh davri. Bu davr 12 yoshdan to 15 yoshgacha davom etadi. Bu davr jadal o'sish va tana vaznining ortishi bilan tavsiflanadi. Tana proporsiyalari sekin-asta voyaga yetgan inson ko'rsatkichlariga yaqinlashadi. Jinsiy voyaga yetish (o'g'il bolada 13-14, qiz bolada 11-12 yosh) va jinsiy bezlar gormonlarining ta'sirini ortishi ostida qalqonsimon bezning funksiyalari kuchayadi,

timus qayta rivojlanishga (involyutsiyaga) uchraydi. Bosh miya katta yarim sharlarining qobig'i «organizmning barcha funksiyalarini bosh boshqaruvchisi va taqsimlovchisi» sifatida faoliyat ko'rsatadi. Qo'zg'alish va tormozlanish jarayonlari muvozanatlasha boradi, farqlash va umumlashtirish funksiyalari, ayniqsa, ikkinchi signal tizimining rivojlanishi tufayli murakkablashadi. 8. Yuqori maktab yoki o'spirinlik yosh davri. Bu davr qiz bolada 13 yoshdan to 18 yoshgacha, o'g'il bolada 15-16 yoshdan to 19-20 yoshgacha davom etadi. Ushbu davr jinsiy bezlar funksiyasining kuchayishi, ikkilamchi jinsiy yakunlanishi bilan tavsiflanadi. Boshqa ichki sekretsiya bezlarining , ayniqsa, gipofiz va qalqonsimon bezning funksiyalari ham kuchayadi. Barcha a'zolar va tizimlar funksiyasi, uzluksiz rivojlanish oqibatida, sezilarli darajada takomillashadi. Iqlim va iqtisodiy sharoitga qarab qizlarda jinsiy yetilish taxminan 12-14 yoshdan boshlanib, 16-18 yoshlarda tugaydi, o'g'il bollalarda 13-15 yoshdan boshlanib, 18- 20 yoshlargacha davom etadi. Eng avvalo jinsiy belgilar paydo bo'ladi: qovg'a va qo'ltiqdan jun chiqa boshlaydi, qizlarda sut bezlari kattalashadi, o'g'il bolalar ovozi do'rillab qoladi. Jinsiy bezlarning yetilganlik alomati: qizlarda hayz ko'rish, o'g'il bolalarda ixtilom boshlanadi. O'smirning vazni ortadi, bir yilda taxminan 3-5 kg semiradi. O'smirlar uchun tez o'sish, gavda proporsiyasining buzilishi xarakterli. Ularning bo'yi bir yilda taxminan 10 sm o'sadi, o'g'il bolalarga qaraganda qizlarning zo'r berib o'sishi ertaroq boshlanadi. O'smirlarda gavda, to'qima va a'zolarning barcha qismlari tez o'sadi va rivojlanadi, ularning uzunlashishi yaqqol seziladi. O'g'il bolalarning tanasi, qo'l, oyoq va chanoq ko'ndalangiga biroz o'sgach cho'ziladi. Yuz o'zgaradi, ko'krak qafasi shakli kattalarnikiga o'xshab qoladi. Gavdaning ayrim qismlarini notekis o'sishi harakatlar uyg'unligining vaqtincha buzilishiga olib keladi. O'smir beso'naqay va qo'pol bo'lib qoladi. 15-16 yoshdan so'ng bu hodisalar sekin-asta o'tib ketadi. Bu davrda o'smirlarning partada to'g'ri o'tirishiga ahamiyat berish kerak, chunki gavdasini noto'g'ri tutib o'tirish, umurtqa pog'onasi qiyshayib

qolishiga olib keladi. Chin tovush boylamlari hayotning birinchi yilida va 14-15 yoshda ayniqsa tez o'sadi. 12 yoshdan boshlab tovush boylamlari o'g'il bolalarda qizlarga nisbatan uzun bo'ladi, o'g'il bolalarning ovozi do'rillashi shu bilan izohlanadi. O'smirlarda o'pka tez o'sadi, umumiy hajmi kengayadi, 12 yoshga yetganda uning o'pkasi chaqaloqnikiga qaraganda 10 marta kattalashadi. O'smirlarning turli a'zolarida funksonal o'zgarishlar kuzatiladi. Yurak hajmi kattalashadi, «yoshlar yuragi» yoki «o'smir yuragi» hosil bo'ladi, quloq solganda shovqin eshitiladi. Ko'pchilik holatlarda qon bosimining oshishi (yoshlar geppertoniyasi), yurakning kuchliroq tepishi, tomirninng tez urishi kuzatiladi (bazan bosim pasayib, puis siyraklashadi), hansirash, chakka sohasi og'rishi mumkin. Ayrimlarida to'satdan qisqa muddat bosh aylanishi, xushdan ketish (ko'pincha qizlarda), me'da ichak yo'llarining har xil bo'limlarida qisilish holati kuzatiladi. Uzoq vaqt tik turganda, qimirlamay o'tirganda bosh aylanishi, yurak va qorin sohalarida noxush sezgi paydo bo'ladi. Majburan uzoq vaqt tik turganda ayrim o'smirlar xushidan ketishi va qusishi mumkin. Ularning rangi oqaradi, qo'l barmoqlari muzdek bo'lib qoladi, ba'zan ko'kimtir rangga kirishi ham mumkin. Bu hodisalaring barchasi yotgandan so'ng o'tib ketadi. Bunday o'smirlarda juda ko'p terlash, qizil dermografizm (teriga tirnoq bilan chizganda qizil yo'l qoladi), kayfiyatining darrov o'zgarishi kuzatiladi. Bunday hodisalarga shu yoshga xos vegetativ asab tizimi va endokrin tizimning beqarorHgi, ruhiy va jismoniy zo'riqish sabab bo'ladi. Yosh ulg'ayishi bilan bu alomatlar, odatda o'z-o'zidan o'tib ketadi, ammo shunday hodisalar paydo bo'lganda uning haqiqiy sababini aniqlash uchun, albatta, shifokorga uchrashi lozim. Moskvada yosh fiziologiyasi va jismoniy tarbiya instituti tomonidan 1965-yilda yoshga oid davriylik muammolariga bag'ishlab o'tkazilgan simpozium barcha ilmiy, ta'lim, davolash va boshqa tashkilotlarga quyidagi yoshga oid davriylik sxemasidan foydalanishni tavsiya qilgan: 1. Yangi tug'ilgan davr - birinchi 10 kun;

2. Go'daklik yosh davri - 1 yoshgacha ; 3. Ilk bolalik davri - 1-3 yosh; 4. Birinchi bolalik davri - 4-7 yosh; 5. Ikkinchi bolalik davri - o'g'il bolalar 8-12 yosh, qiz bolalar 8-11 yosh; 6. O'spirinlik davri - o'g'il bolalar 13-16 yosh, qiz bolalar 12-15 yosh; 7. Navqironlik davri - o'g'il bolalar 17-21 yosh, qiz bolalar 16-20 yosh; 8. Yetuklikning birinchi davri: erkaklar 35 yoshgacha, ayollar 21-35; ikkinchi davr: erkaklar 36-60 yosh, ayollar 36-55 yosh; 9. Qarilik yoshi-erkaklar 61-71 yosh, ayollar 56-74 yosh; 10. Keksalik yoshi-erkaklar va ayollar 90 yoshgacha; 11. Uzoq umr ko'ruvchilar - erkaklar va ayollar 90 yosh va undan yuqori. Keyinchalik har bir yoshga oid davrni eksperimental asoslash paytida ushbu davriylikka aniqlik kiritilishi mumkin. Har qanday yosh guruhi ancha nisbiy bo’ladi, chunki organizmning o’sishi va rivovlanishi to’xtovsiz jarayon bo’lib, uning nasliy omillariga bog’liq. Ammo ba’zan bir shaxslarda rivojlanish tezligi indivi dual xususiyatlarga ega bo’lishi mumkin. Bunday holatlarda rivojlanish (tezligining individual o’zgarishi haqida gap boradi. Ba’zi bolalarda rivojlanish tezligi ortib, biologik jihatdan rivojlanish darajasi kalendar (yil hisobidagi) yoshidan ortiq bo’ladi; buning teskarisi ham bo’lishi mumkin. Shuning uchun jismoniy tarbiya va sportda kalendar va biologik yosh tushunchalarini aniqlash zarur bo’ladi. Kalendar yoshi - bu tug’ilganidan boshlab to tekshirishgacha o’tgan davr bo’lib, u kuni va yili bilai belgilanadi. Biologik (fiziologik) yoshi organizmning morfofunksional xususiyatlari - jismoniy rivojlanishi, salomatlik darajasi, aqliy va jismoniy ish qobiliyatlari organizmning funksional imkoniyatlari bilan belgilanadi, lekin bu ham vaqt birligida ifodalanadi. Ko’pincha organizmning kalendar yoshi uning biologik yoshi bilan mos kelmaydi: shaxs prepartidagi yoshga nisbatan biologik jihatdan katta yoki kichik bo’lishi mumkin. Shuning uchun jismoniy tarbiya va sport jarayonida kishining faqat pasportidagi yoshini emas, balki biologik yoshini ham hisobga olish zarur.

U yoki bu yosh davrini ta’riflaydigan yosh xususiyatlarini tekshirish va yoshning davrlarga bo’linishi muammosi jismoniy tarbiya va sport faoliyatida muhim axamiyatga ega. Organizmning o’sish va shakllanishini bilish, uning har bir yosh bosqichlaridagi funksional imkoniyatlarini va xususiyatlarini aniqlash sportda muvvafqiyatga erishini ta’minlaydigan jismoniy mashqlar kompleksini optimal darajasini belgilash imkoniyatini beradi. Jismoniy tarbiya o’qituvchilari, shuningdek sport bo’yicha ustozlar asosan maktab yoshidagi bolalar va o’smirlar bilan ishlaydilar, shuning uchun ham anatomik- fiziologik jihatdan yoshki davrlarga bo’lishidan tashqari bolalarni kichik maktab yoshidagi, o’rta maktab yoshidagi va katta maktab yoshidagilarga ajratish qabul qilingan. Bundan tashqari bitta sinf yoki mashq qilish guruhida turli yoshdagi bolalar bo’lishi mumkin. Organizmning rivojlanish jarayonida bir nechta kritik davrlar bo’lib, ularda bolalar rivojlanishi buzilmasligi uchun ular alohida yaxshi sharoitlar bilan taminlanishi zarur. Embrionlik davrida ayniqsa 3-4 va 7-11 nchi haftalar havfli bo’lib, unda organizmning eng muhim organlari hosil bo’ladi va asab hujayralari ko’paymadi. Bola tug’ilganidan keyin birinchi kritik davr bolaning 2-2,5 yoshida yuzaga kelib, bu davrda bolada harakat aktivligi keskin ortadi, markaziy asab sistemasining faoliyati takomillashadi, nutq, in tellektual va jismoniy rivojlanish kuchayadi. Bu yoshlarda har qanday fiziologik sistemaning ayniqsa asab sistemasi faoliyatining buzilishi, ruhiy rivojlanishining ushlanishi yuzaga kelishi mumkin. Bola tug’ilganidan keyin ikkinchi kritik davr 6-8 yoshlarida kuzatiladi. Bola maktabga boradi, undagi avvalgi stereotiplar buziladi, shiddatli aqliy ish boshlanadi, jismoniy ish ko’payadi. Bunday o’xgarishlar ta’sirida fiziologik sistemalardan ayniqsa kuchsizlarining faoliyati buzilishi mumkin. Rivovlanishning uchinchi kritik davri 11-15 yoshlarda bo’lib, balog’atga etish bilan bog’liq bo’ladi. Jinsiy gormonlar ajratishining keskin ortishi bilan hamma gormon sistemalarining balansi buzilishi kuzatiladi. Organizm o’sishi va rivojlanishining keskin kuchayishi yuzaga keladi. O’smirlarda ko’pincha asab sistemasi faoliyatining buzilishi kuzatiladi, vegetativ asab sistemasining faoliyati

buzilishi, uning oqibatida vegetativ funksiyalarining izdan chiqish sodir bo’lishi mumkin. 1.3. Hozirgi zamon bolalari va o’smirlari rivojlanishining xususiyatlari Hozirgi zamon bolalari va o’smirlari rivojlanishining xususiyatlari nimadan iborat? Ular o’sishi chidamiyligi, intellektual rivojlanishi bilan o’zlarining 50-yillardagi tengdoshlaridan farqlanadim? Ha farqlanadi farqlanganida ham juda ancha. Bu tafovutlarni tushinish uchun hozir ommaviy bo’lgan "akselerasiya" (lotincha «akselerasiyu» - "tezlatish") termini bilan belgilanadigan hodisasini qarab chiqi kerak. Akselerasiya tushunchasi hozirgi zamon bolalari va o’smirlari rivojlanishining asosiy xususiyatlari bo’lgan jismoniy rivojlanish va jinsiy yetilishni ifodalaydi. Hozirgi vaqtda bolalar rivojlanishi embrional davodayoq tezlanishi va uni hayotining tez o’sish davrida ya’ni organizmning o’sish rivojlanish jarayonlari tugashigacha davom etishi haqida dalillar bor. Akselerasiya o’smirlik davrida (11-16 yoshlar) eng shiddatli bo’ladi. Bu hodisaning butun to’plami shu asr boshlanishidan sekin asta qator mamlakatlarni va kontinentlarni egallab "asr intilishi" nomini oladi. Bolaning embrional davridayoq rivojlanishining o’zgarishlari shundan ma’lumki, tug’ilgan bolaning og’irligi hozirgi vaqtda 100 yil oldingiga nisbatan 100-300 gr. ko’p. Shuningdek bola o’rni bola yo’ldoshi ham kattalashgan. Hozirgi vaqtda tug’ilgan chaqaloq 4 oylik bo’lganida vazni ikki marta ortadi, ilgari esa 6 oylikda ikki mar ta ortgan. Gavdaning uzunligi ya’ni bir yoshli bolalarning bo’yi 75-100 yil oldingi bolalarga nisbatan 5 sm.ga, vazni esa 1,5-2 kg.ga ortiq. Maktab yoshigacha bo’lgan bolalarning bo’yi keyingi 100 yil davomida o’rtacha hisobda 10-12 sm.ga ortgan. Rivojlanish akselerasiyasini yaxshisi maktab bolalarida o’rganish ma’qul hozirgi 9 yoshli bola og’irligi va bo’yi bilan 1940 yillargacha bo’lgan 10 yoshli bolalarga teng ke ladi. 14-16 yoshli o’cmirlar esa o’tgan asrning 70-yillardagi tengdoshlariga nisbatan 15-20 sm.ga baland,

balog’atga yetilishda 2 yil oldin (qizlar 12-13 yoshida, bolalar 14-15 yoshida) turadi. Shaxsning haqiqiy biologik yoshi "ma’lum suyaklardagi tog’ayning suyaklanishi" bilan belgilanadi. Hozirgi vaqtda suyaklanish muddatlari o’zgargan. U hozir yaqin 1960-yillardagiga qaraganda 1-2 yil oldin boshlanib 1-2 yil oldin tugaydi. Gavdaning o’sishi ham tez tugaydi: agar oldingi asrda erkaklar 26 yoshgacha o’sgan bo’lsalar. 1940-yilgacha 21 yoshgacha, hozir esa 18-19 yoshgacha, qizlar esa 16-17 yoshgacha o’sadilar. O’sish, rivojlanish va jinsiy yetilishning tez tugashi tegishli funksiyalarning erta so’nishini yuzaga keltirmay, balki aksinchadir. Ovrupa ayollarida hayz ko’rish 19 asr boshlaridagi 16,5 yoshdan 12,5-13 yoshgacha (yirik shaharlarda) o’zgargan. Kattalarda keyingi 100-150 yil ichida gavda hajmi kattalashgan, lekin bolalar va o’smirlarga nisbatan ham. Ayollarda menopauza (hayz ko’rishning to’xtashi) 6-8 yilgacha kechikkan. Kattalardagi bu somatik va fiziologik rivojlanishining o’zgarishlari yig’indisi ko’pincha "sekulyar trend" (asr yo’nalishi) termini bilan yuritiladi, bu o’sayotgan avlod rivojlanishining akselerasiyasini ham o’z ichiga oladi. Shu bilan bir vaqtda kishilarning umri uzaygan. Shunday qilib akselerasiyasi kishi hayotining hamma bosqichida – tug’ilganidan to umrining oxirigacha o’tadi va erta qarish yoki umrining qisqarishiga olib bormaydi. Hozirgi zamon bolalari ba’zida faqat o’sish yoki balog’atga yetish bo’yicha tezlashadi; ko’pincha akselerasiya hamma ko’rsatkichlarga (o’sish, og’irlik, ko’krak qafasining aylanasi) tegishli bo’lib, tezlashgan va er ta tugaydigan jinsiy rivojlanish bilan kuzatiladi. Akselerasiyaning oldinga ikkita turi o’smirning konstitusiya va nasliy xususiyatlarini aks ettiradi. Akselerasiya sabablariga organizmning individual hayoti davomida ta’sir etadigan tashqi muhit omillari va irsiy o’zgarishi bilan bog’liq ichki-endogen omillar kiritiladi Muskullar fiziologiyasi. Organizmdagi barcha muskullar ikki guruhga: ko’ndalang-targ’il va silliq muskullarga bo’linadi. Muskullarning asosiy vazifasi qisqarish bo’lib, ularning yordamida organizmdagi barcha harakatlar vujudga

keladi. Ko’ndalang-targ’il muskullar (skelet muskullari) odam va hayvonlarning faol harakat qilishini ta’minlaydi. Ichki organlaniing devorlari silliq muskullardan tuzilganligi sababli, barcha ichki organlaniing harakatlari ana shu muskullarning faoliyati bilan bog’liq. Masalan, oziqalarning hazm organlari bo’ylab harakati, qon tomirlarining kengayib-torayishi va hokazo. Muskullarning tuzilishi. Muskullar maxsus parda-sarkolemma bilan o’ralgan muskul tolalaridan tuzilgan. Muskul tolalarining protoplazmatik moddasi va qisqaruvchi talaygina ipsimon elementlari-miofibrillari bor. Muskul tolasi pardasining ustida yadrolari joylashgan. Miofibrillalar muskulning asosiy funksional elementlaridir. Ko’ndalang-targ’il muskul miofibrillalari mikroskop ostida birin-ketin joylashgan qoramtir va rangsiz disklarga bo’lingandek bo’lib ko’rinadi, bu disklar A va I harflari bilan ifodalanadi. A disk (anizotrop disk) kuchli darajada ikki yoqlama nur sindiradigan bo’ladi, I disk esa (izotrop disk) ikki yoqlama nur sindirish qobiliyatiga ega emas. Bu tolalar ikki xil nur sindirganliklari uchun mikroskop ostida qaralganda ko’ndalang-targ’il bo’lib ko’rinadi. Miofibrillalarning anizotrop disklari muskulning qisqarishini ta’minlasa, izotrop disklari ularga elastiklik beradi. Muskul tolalari ranglari bilan ham bir-biridan farq qiladi. Qizil rangli tolalar sarkoplazmaga boy, miofibrillalari kam bo’ladi, oqish rangli tolalarning sarkoplazmasi oz, miofibrillalari esa ko’p bo’ladi. Silliq muskullar ko’ndalang-targ’il muskullardan shu bilan farq qiladiki, ular mikroskop ostiga qo’yib qaraganda navbat bilan joylashuvi, qoramtir va rangsiz disklari ko’rinmaydi. Muskullar ish bajarish darajasiga qarab qon, limfa tomirlari va nerv tolalari bilan ta’minlangan. Muskullarning kuchi tolalarining ko’ndalang kesimiga, ko’p-ozligiga bog’liq. Muskulning har bir santimetri o’rta hisobda 10 kg yuk ko’taradi. Ularning ishi nerv sistemasiniig qo’zg’aluvchanligiga, mashq qilishiga, tashqi sharoitga bog’liq, muntazam ravishda mashq qilib turgan odamning muskullari baquvvat bo’ladi, kon tomirlar bilan yaxshi ta’minlanadi, organizmda energiya va moddalar almashinuvi kuchayadi. Muskullar egiluvchan, bir oz yopishqoq bo’lib, tashqi muhit ta’sirida cho’ziladi

yoki qisqaradi. Qisqarganda bo’g’imlarda harakat vujudga keladi. Muskullar bo’g’imdan o’tishiga qarab, bir bo’g’imli (masalan, deltasimon muskul) va ko’p bo’g’imli (masalan, barmoqlarni bukuvchi chuqur muskul) bo’ladi. Muskullar bo’g’imlardagi harakatda ishtirok etishiga qarab, sinergist va antagonist muskullarga bo’linadi. Sinergist muskullar qisqarganda umumiy harakat vujudga keladi. Masalan, yelka, bilak va yelkaning ikki boshli muskullari qisqarganda, tirsak bo’g’imida bukish harakati sodir bo’ladi. Antagonist muskullar qisqarganda qarama-qarshi harakatlar vujudga keladi. Masalan, yelka, yelka-bilak va yelkaning ikki boshli muskullariga yelkaning uch boshli muskuli antagonistdir. U qisqarsa, tirsak bo’g’imida yozish harakati sodir bo’ladi. Muskullar suyaklarni harakatlantirishda richag qonuni asosida ta’sir etadi. Masalan, birinchi tartib, ya’ni muvozanat richagida tayanch nuqta o’rtada, muskulning tortish va og’irlik kuchi ikki chetda, ulariing yelkasi va yo’nalishi bir xil bo’ladi. Masalan, ensa-atlant bo’g’imida kalla muvozanatining saqlanishi. Bu richagda tayanch nuqta o’rtada bo’lib, kalla yuz qismining vazni oldingi yelkada, ensaga birikkai muskullarning tortish kuchi orqada, bularning yelkasi bir-biriga teng bo’ladn. Buni quyidagicha ifodalash mumkin. Bunda m. t. k. – muskulning tortish kuchi; t. n.–tayanch nuktasi; o. k.– og’irlik kuchi. Bunday richagda normal muvozanat saqlanadi. Ikkinchi tartib richag kuch richagi deyiladi, bunda tayanch nuqta chetda, og’irlik kuchi o’rtada bo’ladi. Mus kulning tortish kuchi ikkinchi chetda bo’lib, yelkasi uzun. Bu richagda qatnashuvchi muskullarning yelkasi uzun bo’lgani uchun kuchli ish bajariladi. Uchinchi tartib richagda ham tayanch nuqta chetda bo’ladi, lekin og’irlik kuchi ikkinchi chetda bo’lib, yelkasi muskul tortish kuchining yelkasidan bir nechta marta uzun. Muskulning tortish kuchi o’rtada bo’lib, yelkasi juda qisqa. Bunday richagda keng qulochli tez harakatlar bajariladi. Masalan, tirsak bo’g’imida qo’lni bukib, panjada yuk ko’tarish. Muskullarning rivojlanishi. Muskullar hayvonot olamining taraqqiyoti jarayonida tabaqalanib borib, sut emizuvchi hayvonlarda ancha rivojlangan. Odam

embrionida muskullar mezodermaning orqa-chetki qismidagi somitlardan hosil bo’ladi. Bunda avval hayot uchun eng zarur muskullar: til, lab, diafragma, qovurg’alararo, so’ngra qo’l, gavda va oyoq muskullari rivojlanadi. Bola tug’ilganda barcha muskullari mayda va rivojlanmagan bo’ladi. Ular bolaning hayoti davomida rivojlana borib, 25 yoshda to’liq shakllanadi. Muskullarning rivojlanishi skeletining taraqqiy etishiga va bola qad-qomatining shakllanishiga sabab bo’ladi. Yangi tug’ilgan bola muskullarining vazni tanasi vaznining 23,3% ni, 8 yoshda – 27,2% ni, 12 yoshda – 29,4% ni, 15 yoshda – 32,6% ni, 18 yoshda – 44,2% ni tashkil etadi. Bir yoshda yelka kamari, qo’l muskullari yaxshi rivojlangan bo’ladi. Bola yura boshlashi bilan orqadagi uzun muskullar , dumba muskullari tez usadi, 6–7 yoshdan boshlab qo’l panjasining muskullari tez rivojlanadi. Bolalarda bukuvchi muskullarning tarangligi yuqoriroq bo’lib, yozuvchi muskullarga nisbatan tez rivojlanadi. 12–16 yoshda yurish-turish uchun zarur muskullar rivojlanadi. yosh ortib borishi bilan muskullarning ximiyaviy tarkibi, tuzilishi ham o’zgaradi. Bolalar muskulida suv ko’p bo’ladi. Muskullarning rivojlanishi bilan ulardagi qon tomirlar va nerv tolalari soni ortadi. Umuman, katta odamlarda 50 yoshdan boshlab muskullar suet rivojlanadi. Keksayganda vazni 15–20% kamayadi. Tashqi muhitda turli omillarning sezgi organlariga ta’siri natijasida muskullar qisqaradi.

O'xshashlar

Aqliy tarbiya va ta’lim

Ijtimoiy pedagogikada axloq me’yorlari va undan chetga chiqish tushunchasi. Deviatsiya

Pedagogik me’yordan og’ishlikning xususiyati

Tarbiya maqsadlari

Shaxs shakllanishiga turlicha yondoshuvlar