Озиқ-овқат маҳсулотларини музлатиш ва эритиш технологияси 2 - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Озиқ-овқат маҳсулотларини музлатиш ва эритиш технологияси 2

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

167.5 KB

Ko'chirib olish

Озиқ-овқат маҳсулотларини музлатиш ва эритиш технологияси Режа: 1. Озиқ-овқат маҳсулотларини музлатиш технологияси 2. Озиқ-овқат маҳсулотларини эритиш технологияси 3. Озиқ-овқат маҳсулотларини эритиш технологияси 4. Паст температурада гўштни консервалаш 5. Гўштни совуқхоналарда сақлаганда ветеринария ва санитария назорати 1

Музлатиш жараёнининг моҳияти маҳсулотларнинг температураини криоскопик нуқтадан паст температурагача тушириб, маҳсулот таркибида мавжуд бўлган намликни қисман ёки бутунлай музга айлантиришдан иборат. Музлатиш жараёни музлатилган маҳсулотларни кейинчалик узоқ муддатга сақлаш, музқаймоқ олиш ва сублимацион қуритиш жараёнида намликни маҳсулотдан ажратиш, шарбатларнинг концентрациясини ошириш учун қўлланилади. Музлатилган намликнинг нисбий музлаганлик миқдори деб, маҳсулотда берилган температурадаги муз массасининг маҳсулот таркибидаги суюқ ва қаттиқ фазалар билан биргаликдаги умумий сув массасига нисбатига айтилади. Музлатилган намликнинг нисбий миқдори температуранинг функцияси бўлиб, 0 дан (криоскопик температурадан юқори) 1 0 С гача (маҳсулотнинг тўлиқ музлашидан) ўзгаради. Лекин кўп маҳсулотларни тўлиқ музлатишга жуда паст температураларда ҳам ошириб бўлмайди ва музлаш жараёни оралиқ босқичларда тўхтаб қолади. Бу вақтда маҳсулотдаги температура майдони текис тақсимланмаган: маҳсулотнинг марказида температура, четнинг сиртларига қараганда анча юқорироқ бўлади. Маҳсулотнинг ўртача охирги температураси деб, маҳсулотнинг ўртача интеграл температурасига айтилади, яъни бу шундай температурани буни музлатилган маҳсулот адиабатик шароитда иссиқлик мувозанатига қабул қилиши мумкин. Ўртача охирги температурани Д.Г. Ритов формуласи 2 илан баҳолаш мумкин, агар маҳсулотнинг марказидаги температура ва музлатилаётган муҳит температураси маълум бўлса:  )1 ( 1 )2 ( 5,0 .       Bi Вi t Вi t t мух м оу , ( 3.1.1 ) бунда: t у.о – ўртача охирги температура, 0 С; t м – маҳсулот марказидаги температура, 0 С; t мух - муҳит температураси, 0 С. Унда Bi - биокритерия [ Bi = а·в/λ]; а, в – музлатиш жараёнида маҳсулот юзасидан ташқи муҳитга 2

иссиқлик бериш коэффициенти; в – маҳсулот юзасидан унинг марказигача энг қисқа бўлган масофа, м; λ – музлатиш жараёни бўлган температураида музлатилган маҳсулот иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти. Криоскопик температурадан ( t кр ) ўртача охирги температурагача ( t у.о ) бўлган интервалдаги музлатиш жараёнининг ўртача температурасини қуйидаги формуладан топиш мумкин: t ур = ( t у.о - t кр )/ ln ( t у.о / t кр ), ( 3.1.2 ) Маҳсулотнинг бирор t температурасида музлатилган намлик миқдорини (ω) ва музлатилган жараённинг ўртача температурасида музлатилган намлик миқдорини (ω 1 ) қуйидаги формула орқали аниқлаш мумкин: ω = ( t – t кр )/ t = 1 – ( t кр / t ); ω 1 = 1 - ( t кр / t ур ), ( 3.1.3 ) Музлатиш жараёнининг ўртача охирги температурасида музлатилган намлик миқдорини (ω 2 ) қуйидагича топиш мумкин: ω 2 = 1 - ( t кр / t ур.о ), ( 3.1.4 ) Тоза суюқликларни ва бир компонентли эвтектик концентрацияли (криогидратли) сувли эритмаларни совутишда музлаш доимий температурада бўлади, яъни музлаш температураси деб айтилмайдиган температурада, атмосфера босимида сувнинг музлаши 0 0 С да, ош тузининг эвтектик эритмаси - 21,2 0 С да амалга ошади. Минерал ва органик моддаларнинг сувли эритмаларида музлатиш ўзгарувчанлик температураларида бўлади. Сувда туз концентрациясининг эвтектик концентрациясига ошиши билан криоскопик пасайиб боради. Концентрациянинг кейинги ошиши эса криоскопик температуранинг кўтарилишига олиб келади. Бошланғич туз концентрацияси эвтектик концентрациядан паст бўлган эритма совутилганда криоскопик температурагача суюқ бир фазали ҳолатини сақлаб қолади. Эритманинг криоскопик температурадан паст температурагача совутишда унда сув музларининг кристаллари чўка бошлайди, суюқ фазадаги қолган тузнинг концентрацияси эса ошади. Бу жараён концентрация (суюқ 3

фазадаги) эвтектик коцентрацияга етгунча давом этади, бундан кейин эса эритманинг доимий криогидрат температурасида криогидрат ҳосил бўлиши билан музлатилади. Шундай қилиб, бошланғич концентрацияси эвтектик концентрациядан паст бўлган тузли эритмадан олинган муз бир хил бўлмаган таркибга эга бўлиб, қисман у тоза сувли муздан ва қисман криогидратдан иборат. Криогидрат ёки эвтектик – бу эвтектик эритмани музлатишда олинган майда сув музи ва туз кристалларининг механик аралашмасидир. Шу таркибли эритма ҳосил бўлиши билан криогидрат эрийди. Эвтектик криогидратли эритманинг музлаш температураси шу тузнинг сувли эритмаларининг криоскопик температуралари ичида энг кичик ҳисобланади ва криогидратли температура дейилади. Айрим тузлар сувли эритмасининг криогидрат ҳолати жадвалда келтирилган унча катта бўлмаган концентрацияли эритмаларнинг криоскопик температураси ўз катта концентрациясига пропорционал (электролитик диссоциацияси бўлмаганда): к р = о - К кр ·С ( 3.1.5 ) Бунда о - тоза эритувчининг музлаш температураи, 0 С; К кр - эритманинг криоскопик доимийси; С - туз концен трацияси, кг/моль. Озиқ-овқат маҳсулотларининг тўқима шарбати - 99%, 65°С крио гидрат ва -0,5: -5 0 С криоскопик температурага мос келадиган диссоциацияланадиган коллоидли мураккаб таркибли эритма ҳисобланади. Тўқима шарбатининг криоскопик температуралари турли хил: иссиқ қонли ҳайвонлар учун 0,6 - 1,2 0 С, чучук сувда яшайдиган балиқлар учун -1,5°С, сабзи учун – 1,5°С, лавлаги учун – 1,6 0 С, саримсоқ пиёз учун -2,6 0 С, олма учун -2°С, нок учун - 2,4°С, ўрик учун -2,6 0 С ва узум учун -3,8- 9°С. Музлаш температураининг температура графиги деб, музлатилаётган маҳсулотнинг температурасини музлатиш вақтига боғлиқ графигига айтилади. Моддалар, сув ёки эвтектик эритмалар музлашининг харорат графиги 3 та участка билан характерланади: 4

- бошланғич температурадан музлаш температурасигача совутиш; - музлашнинг доимий температурасида муз ҳосил бўлиши; - музлатилган маҳсулотнинг совутилиши. Бошланғич концентрацияси эвтектик концентрацияда паст бўлган сувли эритманинг музлаш температура графиги 4 та участкадан иборат: - бошланғич температурадан криосокпик температурагача; - криоскопик температурадан криогидрат температурагача совутиш (температурани пасайиш темпи сув музлари кристаллари ҳосил бўлиши натижасида секинлашади); - эвтектиканинг криогидратдан музлатувчи муҳитнинг температурасигача (криогидрат температурадан) совутиш. Одатда, музлатилган эритма ёки музлатилган тоза эритувчи температурасининг пасайиш тезлиги, унинг суюқ ҳолда совутиш тезлигига нисбатан катта бўлади. Бу эса сув молининг катта иссиқлик ўтказувчанлиги ва кичик иссиқлик сиғими билан тушунтирилади. Бу гра фиклардан криоскопик температураларни экспериментал аниқлаш ва фойдаланиш мумкин. Суюқликларни ва озиқ-овқат маҳсулотларини совутищда криоскопик температурадан 1 - 2 градус паст температурагача ўта совутиш мумкин. Бу ҳолат беқарор ва кейинги совутишда бузилади. Агар ўта совутилган суюқлик тоза модда бўлса, температурани ошириш бу ҳолатнинг бузилишида музлаш температураигача бўлади. Агар ўта совутил ган эритма кристалланса, бунда температура криоскопик температурадан бир қанча паст температурагача кўтарилади, чунки эритманинг ўта совуган ҳолатдан чиқишда бир қисм сув музлайди. Музлатиш температураси графиклари бўйича криоскопик температурани аниқлашда хатоликларга йўл бермаслиги учун эритмаларнинг ўта совутилишига йўл қўймаслик керак. Озиқ-овқат маҳсулотларини музлатишни табиий кузатувчи циркуляцияли ҳаво муҳитида, ўзаро қайнаш қатламида, суюқ муҳитда – намакоб (рассолда), промиллангли ҳолда, суюқ азотда, металл сиртида ва муз тузли аралашмада амалга ошириш мумкин. Ҳаво муҳитида музлатиш энг кўп тарқалган усул 5

бўлиб ҳисобланади. Гўшт ярим туш шаклида -33 ёки -35 0 С да музлатилиши мумкин. Гўшт музлаган ҳисобланади, агар охирги температураи -10, -15 0 С га етса, бир фазали музлатиш усулида янги гўшт дарҳол музлатувчи камераларга қўйилади, Икки фазали музлатишда эса олдин совутилади (биринчи фаза) кейин музлатилади (иккинчи фаза). Музлатиш камерасидаги 2-3 м/с тезликдаги кузатилган циркуляция музлаш давомийлигини 3-8 соатда қисқартириш мумкин. Гўштлар, балиқлар ва паррандалар ҳаво муҳитида музлашнинг ўртача давомийлиги 48 соатни ташкил этади. Ўзаро қайнаш қатламида совуқ ҳаво оқимида майда ионли ёки кесилган сабзавотлар (масалан, кўк нўҳот) музлатилади. Маҳсулотларни суюқ муҳитда музлатиш уларни маълум вақтга совуқ суюқликка тушириш билан амалга оширилади. Масалан, плёнкага ўралган парранда тўши - 26 0 С, СаС l 2 эритмасига 20-40 минут туширилади. Маҳсулотни совуқ метил спирти билан контактда музлатиш твороглар блокини музлатишга, қайсиким улар 2 та музлатувчи плиталар ўртасида прессланади, блоклардаги гўштларни, тайёр таомларни, мева сабзавотлардан олинган шарбат ва пюреларни музлатишда қўлланилади. Бундай усулда музлатилаётган маҳсулотларнинг иссиқлиги металл девор орқали бевосита қайнаётган совутиш агентига ёки иссиқлик ташувчига берилади. Янги ушланган балиқларни музлатишда муз-тузли аралашмада ёнма-ён тахланиб олдиндан аралаштирилган туз ва муз билан совутила ди. Муз миқдори балиқ массасининг 18% ини ташкил этади. Бу усул билан балиқни совутишда ўртача охирги температураи 8 – 10 0 С. Озиқ-овқат маҳсулотлари стационар совутиш камераларида ва жиҳозларида музлатилади. Музлатиш камералари табиий ва мажбурий циркуляцияли ҳавони, олдин берк ва ўтиладиган, доимий ва даврий турларга бўлинади. Камералар осма йўллар ва ўрнатилган поддонлар билан жиҳозланади. Табиий циркуляцияли камераларда деворли ва шифтли совутиш батареялари ўрнатилади, агар циркуляцияли ҳаво билан камера ишлайдиган бўлса, ҳаво совуткичлар ва ҳаво тақсимлагичлар махсус системалардан 6

фойдаланилади. Музлатиш камераларининг тунелли тури кенг қўлланилади. Музлатиш жиҳозлари ҳаволи, металл контактли турларга бўлинади. Булардан ҳаволи музлатиш қурилмалари иссиқлик изолиацияли туннел бўлиб, унга совитувчи батареялар, вентиляторлар, транспорт воситалари (конвейр ёки аравача) жойлаштирилган. Плитали музлатиш жиҳозлари идишга жойланган маҳсулотларни музлатиш учун мўлжалланган: масалан, балиқ фильеси, тайёр маҳсулот блокли гўшт ва ҳоказо. Қоида бўйича бу қурилмалар бевосита совутиш системасига эга. Контактли музлатиш жиҳозларида суюқ музлатувчи муҳит сифатида ош тузи ва кальций хлор эритмаси, этиленгликол, пропиленгликол, суюқ азот хладонлар ишлатилади. Контактли жиҳозларда музлатиш сепиш ёки ботириш усулида олиб борилади. Ҳозирги вақтда ишлаб чиқаришда бир оз музлатишнинг моҳияти маҳсулотни унинг криоскопик температураидан 1 – 2 0 С паст температурагача музлатиш ва шу ҳолатда, шу шароитда сақлашдан иборат. Бир оз музлатилган маҳсулотлар сифати музлатилган маҳсулотлар сифатидан пастроқ бўлсада, лекин сақланиш муддати 2 марта кўп. Бу маҳсулотлар қаттиқликка эга бўлганлиги туфайли уларни штабелларга жойлаштириш мумкин. Бу эса ташишда ва сақлашда қулайлик туғдиради, бир оз музлатиш табиий ва мажбурий циркуляцияли ҳаволи музлатиш камераларида, ҳавонинг температураси – 20 0 С ва ундан паст бўлган ҳолларда амалга оширилади. Гўштни бир оз музлатилган деб ҳисоблаш учун сон марказида -1 - +2 0 С, юза қатламининг 1 см гача бўлган ички қисмидаги температура -4 - +5 0 С –ни ташкил этади. Озиқ-овқат маҳсулотларини эритиш технологияси Эритиш деб, музлатилган маҳсулотларнинг температурасини криоскоп температураларидан юқорига кўтариш жараёнларига айтилади. Гўшт, балиқ, мева ва сабзавотлар кулинар қайта ишловдан олдин эритилиши сабабли, 7

уларнинг сифати пасаяди, шарбат ажралиши секинлашади, консистенция ва таъми ўзгаради, ташқи кўриниши ва ранги бузилади. Бу ҳолатларнинг сабабчиси, озиқ-овқат маҳсулотларидаги кўп миқдордаги (60 - 90% гача) сувнинг бўлиши ҳисобланади. Сув энг кўп миқдорда ўсимликлар маҳсулотларида бўлади. Масалан: бодринг таркибида сув миқдори 95,5%, узумда 81,6%, тарвузда 90,0%, сутда 87,8%, пишлоқда 44,0% бўлади. Ҳайвон маҳсулотларида сувнинг миқдори бир оз камроқ бўлади. Масалан: мол гўштида 70,0%, треска навли балиқда 81,6%, 87,8%, пишлоқда 44,0% бўлади. Озиқ-овқат маҳсулотларини музлатишда улар таркибидаги сувнинг асосий миқдори музга айланади. Аввал толалар орасида, уларнинг боғлари орасидаги бўшлиқда майда муз кристаллари ҳосил бўлади. Сув музлари кристалларининг чўкишидан кўпгина шароитида туз концентрациясининг ошиши натижасида тўқималардан плазматик мембрана орқали тўқималараро бўшлиққа остонотик ҳаракат олиб келади, бу эса кристалларнинг яна йириклашига олиб келдаи. Музлатишда муз кристаллари йирик ўлчамларгача ўсиши мумкин, бунда клетка тузилишининг механик бузилиш хавфи ошади. Намликнинг маълум қисми боғланган ҳолатда қолади ва ҳатто паст температураларда ҳам музламайди. Мева ва сабзавотларни жуда паст температураларгача музлатиш (- 30 0 С)да ҳужайра тўқималаридаги алмашинув жараёнлари бузилади, нафас олиши тўхтайди. Оқсилларнинг қисман денатурацияси вужудга келади, ҳужайралар ҳаёт фаолиятининг тўлиқ тўхташи рўй беради. Ўсимлик тўқимасининг музлаш жараёни билан бузилиши қайтмас жараёндир. Эритиш жараёнида бузилган тўқималар намликнинг бошланғич тақсимланишини тиклай олмайди, чунки уларнинг намликнинг ушлаб қолиш қобилияти маълум даражада йўқолган бўлади. Бу эса оқсилларнинг денатурацияси ва коагуляцияси билан боғлиқ бўлган, плазматик мембрананинг ўтказувчанлигини ошиши, унинг селектив ўтказиш хоссасининг йўқолиши билан тушунтирилади. 8

Эритилган мева ва сабзавотлар ўзгарган, ёмонлашган консистенцияга эга бўлади. Бузилган тўқималардан ферментлар таъсирида оқсилланиш гибролитик жараёнлар тезлашади, маҳсулот ранги ва таъми ўзгариши мумкин. Ўсимлик тўқимаси музлатилганда муз ҳосил бўлиши натижасида бузилиши даражаси кўп омилларга жумладан, музлатиш тезлигига, усулига, музлатишнинг температура режимига, маҳсулотнинг бошланғич ҳолатига, навига боғлиқ. Антиоксидланиш ва ҳимоя моддалари билан қайта ишлаш характеристикалари, музлатиш ҳамда эритиш усуллари ва режимлари ўлчаш натижалари, маълумотларни қайта ишлаш натижалари келтирилиши керак. Совутилган ва эритилган мева ҳамда сабзавотларни намликни сақлаш қобилиятини ўлчаш. Керакли жиҳозлар ва материаллар: маҳсулотларни намликни сақлаш қобилиятини эксперементал аниқлашда лаборатория тарозилари совитувчи центрифуга шахсий совуткич ёки музлаткич, температурани ўлчовчи жиҳозлар (масалан: идиш ва таралар йиғими, совитувчи муҳит сифатида суюқ азот, ҳаво, қуруқ муз ёки намакоб рассол), маҳсулотларни эритиш учун суйли идиш, ҳар хил буюмлар (пичоқ, пинцет, майдалаш тахтачаси, салфетка, секундометр). Жисмлар массасини аниқ ўлчовчи лаборатория тарозиси ишлатиш тавсия этилади, ўлчаш чегараси 200 г, шкала бўлими 0,0 мг, шкала бўйича ўлчаш хатолиги 0,15 мг. Центрифуга сифатида лаборатория совитувчи центрифугаси ишлатилади. Центрифуга ротори бир йўла 4, 6 ва 24 пробиркани алмаштиришга чидай оладиган каллаклар (головка)дан иборат. Пробиркаларнинг ҳажми ҳар хил бўлади. Центрифуга айланиш частотаси 4000 айл/мин. Давомийлиги вақт релеси ёрдамида назорат қилинади. Тажрибани ўтказишда янги мева ва сабзавотлар, совутилган ҳамда музлатилган гўшт, янги ва музлатилган балиқ, кулинария ишловидан ўтказилган сабзавотлар ишлатилади. Изланиш услублари: пиширилган ёки янги сабзавотлардан намуналар диаметри 12 мм ли цилиндр шаклидаги намуна олгич ёрдамида кесилади. Намуналар бир хилда тўғралади ва салфетка ёрдамида қуритилиб ўлчанади. 9

Ишни бажаришда намуналар 20 минут давомида қуйидаги усуллар билан музлатилади: - ҳаво муҳитида уларни осилган ҳолда музлаткич бўлимига жойлаштириш; -буғлаткич деворларига териб контакт усулида; -совутилган намакоб (рассол)да ботирган ҳолда (-15 0 С), суюқ азот, суюқ фреон (2) га ботириб, қайнаши тўхтагандан кейин 3 минут сақлаш. Музлатиш билан биргаликда бир қисм намуналар 6 0 С да совутилади ва назорат сифатида фойдаланилади. Музлатиш эритиш жараёнларининг технологик қайтишнинг миқдорий кўрсаткичларидан бири эритилган маҳсулотларнинг сифат кўрсаткичи бўлиб, маҳсулотлар тўқималарининг намликни тутиб қолиш хоссаси ҳисобланади. Янги маҳсулотлар, сақлашдан оптимал шароитларида, максимал намликни сақлаш хоссасига эга. Музлатишда ва кейинги эритишда маҳсулотларнинг намликни сақлаш хоссаси пасаяди. Ўсимлик ва ҳайвон маҳсулотларини музлатишдан олдин ҳамда кейинги эритишда тўқималарнинг намликни сақлаш қобилиятини, намуналарни центрифугалаш ва уларнинг массаларини аниқлаш йўли билан нисбатдан баҳолаш мумкин. Ҳаво ва сув муҳитида эритиш усули кенг тарқалган. Гўштни ҳаво муҳитда эритиш секин, тезлаштирилган ва тез ҳолларда олиб борилади. Секин эритишда ҳаво температураси -5 дан, 18 0 С гача ошириб борилади, нисбий намлик 90 - 95%, ҳаво ҳаракати тезлиги 0,2-0,3 м/с, эритишнинг охирида туш марказида температура 1 0 С, жараён давомийлиги 3-5 сутка бўлиши керак. Тезлатилган эритишда ҳаво температураси (16-20 0 С) доимий ушланиб, нисбий намлик 90 - 95 %, ҳаво ҳаракати тезлиги 0,5 м/с гача, жараён доимийлиги 1 суткагача бўлиши керак. Тез эритишда ҳаво температураси 20 0 С, нисбий намлик 85 - 95 %, ҳаво ҳаракати тезлиги 10-16 м/с гача бўлади. Балиқни эритишда тузнинг сувли эритмаси ишлатилади, унинг температураи 15 0 С, туз миқдори 4%, сув массасининг балиқ массасига нисбати 5:1 – 4:1, жараён давомийлиги 105 соат бўлиши керак. Эритиш совутиш 10

камераларида ёки махсус калорифер, ҳаво тарқатувчи система билан жиҳозланган хоналарда олиб борилиши керак. Намуналарни 10-30 минут давомида муздан ажратиш қуйидаги усуллардан бири ёрдамида амалга ошади: - иссиқ сувли идишга (20 0 С) ботириш билан; - ҳаво муҳитида атрофдаги ҳаво температурасида (20 0 С) интенсив ҳаво билан намунани пуркаш билан; - ҳаво ҳаракатсиз бўлганда атрофдаги ҳаво температураси (20 0 С)да ҳаво муҳитида; - осилган ҳолда музлатилганда 0 - +8 0 С температурада ҳаво муҳитида. Балки намуналарда бирига музлатиш ва эритиш жараёнини назорат қилиш учун термопара қўйиш таклиф қилинади. Бундай намунани осиш ва центрифугалаш керак эмас. Ўлчашнинг асосий натижалари таҳлил қилинади. Паст температурада гўштни консервалаш Совутиш физик жараён бўлиб, у бирор жисм ёки маҳсулотдан иссиқликни чиқариб ташлашга қаратилган. Бу жараёнга ташқи муҳитдан иссиқликни қабул қилиб олиб, осонлик билан буғ ҳолатига ўтадиган моддалар ёрдамида эришиш мумкин. Бундай моддалар асосан табиий совуқ муз (қаттиқ кар бон кислота - қуруқ муз ва турли хилдаги қайнаш температураи паст бўлган суюқлик), аммиак, карбонат ангидрид фреонлар ҳисобланади. Оддий муз — 0 0 С да эриши биланоқ совутиш таъсири бошланади ва муз ташқи муҳитдан иссиқликни ўзига тортиб олади, бинобарин муҳит температураси -2 0 С, -5 0 С га пасаяди. Шунга кўра, айрим тез бузиладиган маҳсулотларни қисқа муддат ичида совутиш учун тоза муздан фойдаланилади. Маълумки, барча фермер ва ширкат хўжаликларида маҳсулотларни совутиш учун жуда ҳам паст температура бўлиши талаб этилади. Бинобарин, бунда совутиш аралашма (муз, қорнинг туз билан аралашмаси) ларидан фойдаланади. 11

Агар муз 5% ош тузи билан температурани -3,8 0 С гача пасайтирса, у ҳолда 10% ош тузи билан -7,4 0 С; 25% ош тузи билан -18,4 0 С гача ва ниҳоят 5% кальций хлорид билан -2,4 0 С; 10% кальций хлорид билан эса -39,6 0 С гача пасайтириши мумкин экан. Совутиш аралашмасида муз тез эрийди ва ташқи муҳитдан жадал ҳолда иссиқликни ўзига тортиб олади. Шунга кўра, гўшт ва гўшт маҳсулотларини муз ёрдамида совутишда музхона ҳамда муз омборларидан фойдаланилади. Қуруқ муз - ў зининг бир қанча қулайлик хусусиятлари билан хўжаликларда ва савдо ташкилотларида кўпроқ фойдаланилади. Қуруқ муз қаттиқ карбонат ангидрид ҳисобланади. Уни ҳосил қилишда карбонат ангидрид газ ҳолида олиниб, суюлтирилади, кейин қорга айлантирилиб прессланади. Бунда 1л карбонат ангидриддан 0,3 — 0,4 кг қуруқ муз олиш мумкин. 1 кг қуруқ муз эса 150 катта кало рия совуқлик беради. Қуруқ музнинг бир қанча афзаллиги бўлиб, биринчидан, у эриганда суюқликка айланмасдан, бирданига буғланиб кетади. Бу эса оддий музга нисбатан 2 мартадан кўпроқ совутиш хусусиятига эгадир. Иккинчидан, буғланиш натижасида карбонат ангидрид (СО 2 ) ҳосил бўлиб, агар у ҳавода 20% атрофида йиғилса бир қанча бакте рия ва моғор замбуруғларини нобуд қилади, айрим ҳолларда уларнинг фаолияти бутунлай тўхтайди. Машиналар ёрдамида совутиш асосан бир неча турдаги газлар (аммиак, карбонат ангидрид, сульфат ангидрид)ни сиқиб суюл тиришдан иборатдир. Бу газларнинг қайнаш температураи сувнинг муз лаш температураидан анча паст бўлади. Суюлтирилган газ қайнаб буғла ниши учун иссиқликни ташқи муҳитдан олади. Аммиак билан иш лайдиган компрессор машиналар кўпроқ ишлатилади. Гўштни совутиш. Ҳайвон сўйилгандан сўнг ҳали иссиқлигини йўқотмаган ва қотмаган гўшт янги гўшт деб аталади. Бир сутка давомида сақланган ва температураи ташқи муҳит температурасига тенг бўлган гўшт совиган гўшт деб юритилади. 0 0 С дан 4 0 С гача температурада сақлан г а н г ў ш т с о в у т и л г а н г ў ш т д е й и л а д и . 12

Совуқ иқлимли зоналарда гўшт (айниқса қиш кунлари) таби ий совуқдан фойдаланилган ҳолда совутилади. Лекин иссиқ иқлимли ў лкаларда, жумладан, бизнинг республикада совутиш тадбирлари - гўшт совутиш камераларида совутилади ва музлатилади. Уларда ҳаво температураси 0 0 С— 3 0 С, ҳаво намлиги 75—85% га тенг бўлади. Совутилган гўштнинг устки қисми қуруқ парда билан қопла нади ва сақлаш учун чидамли бўлади. Турли хил ҳайвонлар гўшти ни совутишда турлича температура ва намликдан фойдаланиш талабла рига риоя қилиш муҳим технологик тадбирлардан ҳисобланади. Жумладан, мол танаси 24 - 36 соат давомида, қўй-эчкиларники 12 соат ва чўчқалар танаси 24 соат давомида совутилади. Бунда ҳаво намлиги 80—85% бўлиши талаб этилади. Сифатли совутилган гўшт -1 -2 0 С температурада 30 сутка давомида сақланиши мумкин. Гўштни музлатиш. Музлатиш учун барча семизликдаги гўштлар ни яроқли деб бўлмайди. Масалан, ориқ ҳайвон гўшти музлатишга ярамайди. Бундай гўштларни тезлик билан қайта ишлашга ихтисос лаштирилган цех ва корхоналарга жўнатилади. Гўшт музлатиладиган камерадаги температура – 23 0 С, - 26 0 С, нисбий намлик 90—92% бўлади. Бунда гўшт 32—40 соат ичида музлайди. Музлатилган гўшт сақланадиган камерага юборилади ва -10 -12 0 С даражада, ҳаво намлиги 95—98% ва суткасига бир марта ҳавоси алмаштирилиб турилган ҳолда сақланади. Сақлаш жараёнида музлаган гўштнинг ранги ўзгаради, яъни қ ора- қизил бўлиб, хиралашиб қолади. 7 - 8 ой сақланган гўштнинг устидаги ёғ тўқима кўкимтир-сарғиш, баъзан кўкиш, аччиқ таъм ли ва ҳидли бўлади. Бундай ўзгаришлар барча турдаги чорва ҳай вонлари гўштида юз беради. Шунга кўра, ҳар бир ҳайвон гўшти учун муайян вақт чегараси тавсия этилган. Жумладан, қорамоллар ва қўй гўшти 10 - 12 ой, чўчқаники 6 - 7 ой, парранда гўшти 6 - 8 ойгача сақланиши мумкин. Музлатилган гўштлар совуқ омборларда сақланганда уларнинг намлиги турли миқдорда камаяди, у гўшт сифатига кўра, 0,7 - 1,5% бўлиши мумкин. 13

Сўйилган молларнинг гўштини консервалаш Гўшт ва гўшт маҳсулотларини қисқа ёки узоқ вақт давомида озуқавий сифати бузилиб қолмаслиги учун ишлов бериш консервалаш (ёки узоқ муддат сақлаш) дейилади. Консервалашдан асосий мақсад маҳсулот таркибидаги микроорганизмлар ривожланишини тўхтатиш ва ферментлар таъсирини бартараф қилишдир. Консервалаш учун турли хил технологик усуллардан фойдаланилади. 1. Кимёвий усул (жумладан, ош тузидан ва бошқа моддалардан фойдаланиш). 2. Физикавий воситалар (совуқ, юқори температурада қуритиш)ни қўллаган ҳолда амалга оширилади. Бу усулларнинг энг мақбули маҳсулотга турли моддаларни киритмасдан (қўшмасдан) консервалашдир. Аниқроқ қилиб айтилса, маҳсулотни паст температурада музлатиш, совутиш ва иссиқ температурада стериллаш ва пастерлаш энг қулай усуллардан ҳисобланади. Гўштга совуқ таъсирида ишлов бериш. Совуқ температура консер вант сифатида ачитувчи ва чиритувчи микрофлора ҳамда ферментлар фаолиятини тўхтатади. Бунда маҳсулот оқсиллари парчаланиб кетмайди ва ферментлар сақланиб қолади ҳамда маҳсулот ўз сифатини, яъни мазасини, тўйимлилигини йўқотмайди. Сўнгги йилларда совуқдан фойдаланишга катта аҳамият берилмоқда. Совуқлик манбаи ва уни етиштириш. Совуқликни ҳосил қилишда бирқанча усуллардан фойдаланилади. Унинг энг оддийси муз ёрдамида совуқлик ҳосил қилишдир. Масалан, 1 кг муз эриши учун 80 калория иссиқлик бўлиши лозимлиги аниқланган. Муз ёрдамида маҳсулотларни 0 0 С дан ҳам паст даражада совутиш мумкин. Агар унга ош тузи солинса, унинг берадиган совуқ температура даражаси янада пасаяди (6- жадвал). 6-жадвал Музга солинган ош тузи миқдори, (%) 14

Музга солинган ош тузи миқдори, % Температуранинг ўзгариши, - 0 С (минус температура) Музга солинган ош тузи миқдори, % Температуранинг ўзгариши, - о С (минус температура) 2 1,1 16 10,5 3 2 18 12,1 5 3 22 15,2 8 4,9 24 16,9 10 7,5 30 20,4 14 9 33 21 Музга солинадиган туз 33% дан кўпайиб кетиши мақсадга мувофиқ эмас, чунки температура барибир бошқа пасаймайди. Ле кин саноат мақсадлари учун ош тузи ишла тилади. Ҳозирги вақтда совуқ ҳосил қилиш юксак даражада тако миллаштирилган. Уни компрессор деб аталувчи махсус машина бажаради. Унинг фаолияти айрим парчаланиб (буғланиб) ке тувчи суюқлик (аммиак, фреон ва ҳ.к.) лар ҳисобига амалга оширилади. Гўшт ва гўшт маҳсулотларига, асосан, икки хил усулда совуқлик ишлови берилади. 1. Совутиш. 2. Музлатиш. Гўшт ва гўшт маҳсулотларини с овутиш 0-4 0 С гача олиб борилади. Бу махсус со вуқхона камераларида бажарилади. Гўшт бўлакларини совуқхонага жойлашдан аввал камера температурас и - 2-3 0 С гача пасайтирилади ва температура доимий ҳолда 0 - 1 0 С даражада ва нисбий намлик эса 90 - 92% да сақланади. Гўштни сақлаш кўпи билан 25 - 30 сутка давом этиши мумкин. Совутишнинг меъёр даражаси совуқхона камерасининг ҳар 1 м 3 ҳ ажмига қорамол гўшти 245 кг, чўчқа гўшти 205 кг, қўй гўшти 75 кг бўлиши мумкин. Қўшимча гўштларни совуқхоналарга киритиш ярамайди, чунки унинг термик ҳолатига путур етиши мумкин. Гўштнинг совиши, эриши ва сақлашда маълум даражада унинг вазни камаяди. Масалан, икки кун давомида қорамол ва қўй гўшти 3,5%, чўчқа гўшти эса 3% вазнини йўқотади. 15

Юқори сифатли гўштни совутишда гўшт юзасидаги қавати муҳ им аҳамият касб этади. У ўзига хос муайян ҳид, консистенция ва нозик кислоталик (рН -5,5-5,6) хусусиятига эгадир. Гўштни музлатиш. Агар гўштни узоқ вақт (бир неча ой) даво мида сақлаш талаб этилса, шундагина уни музлатиш мумкин. Музлатилган гўшт консистенцияси қаттиқ, мускул тўқимаси қ изил бўлади. Бу усул қўлланганда кўплаб микроблар ҳалок бўла ди. Лекин кўплаб патоген микроблар ўз фаолиятини сақлаб қоли ш и м у м к и н . Россия музлатиш саноати институти маълумотларига кўра, гўштни -18 0 С да музлатганда унинг табиий қуриш (қотиш) хусусияти турли ҳайвонларда турлича бўлиши аниқланган. Жумла дан, қорамол гўштида 0,9%, қўй гўштида 0,7%, чўчқа гўштида 0,8%, калла-поча маҳсулотларида 1,3%, парранда гўштида 0,3 - 0,5% бўлиши синаб кўрилган. Музлаган гўштни эритиш (уни фанда дефростация дейила ди) музлатишнинг акс ҳолати ҳисобланиб, пазандачилик ишловига мослаштириш имконини беради. Гўшт ва гўшт маҳсулотларини муздан эритишда иложи борича унинг табиийлигини сақлаб қолишга ҳаракат қилиш лозим. Одат да, музлаган гўшт ва гўшт маҳсулотлари 0 0 С дан 6 - 8 0 С температура да, ҳаво муҳити шароитида эритилади. Лекин бундай маҳсулот таркибидан, унинг юза қисмидан кўп миқдорда намлик буғла ниб кетади. Гўштни эритишда 25 - 40 0 С температурада буғли ҳаво муҳитидан ва сувдан ҳам фойдаланиш мумкин. Бунда гўштнинг юза қисми бир оз рангсизланади ва микрофлоралар ривожланишига мос муҳит ву жудга келади. Гўштдан ўзига хос буғ ҳиди бурқиб туради. Қайта музлатиб, эритилган гўшт сифати бирмунча пастлашиб кетади. Унинг ранги қорамтир-қизил бўлади. Бундай гўштлар со тувга чиқарилмасдан тўппа-тўғри маҳсулотни қайта ишловчи корхоналарга юборилади. Сотувга чиқариладиган гўштлар, одатда, эритилмайди. 16

Гўштни совуқхоналарда сақлаганда ветеринария ва санитария назорати Совуқхоналарда сақланадиган гўшт ва гўшт маҳсулотлари вете ринария ҳамда санитария назоратидан ўтказилиши шарт. Бунда гўшт ва гўшт маҳсулотларига технологик ишлов берилганлиги ҳамда термик даражасининг меъёрлиги, маҳсулот ҳиди, ранги, шиллиқ модда ларнинг бор-йўқлиги, моғор отганми ёки отмаганлиги, ифлослан маганлиги ҳисобга олинади. Органолептик назорат ўтказилганда маҳсулот сифатида би рор гумонлик вужудга келса, ундан намуна олиниб, зудлик билан лаборатория таҳлили ўтказилади. Агар маҳсулот гўнг, қон, ўт каби лар билан зарарланган бўлса, бундай маҳсулот совуқхоналарда сақ лаш учун қабул қилинмайди. Агар совуқхонада сақлаш учун келтирилган гўшт ва гўшт маҳ сулотларининг ветеринария кўригидан ўтганлиги ҳамда тозалиги (соғ лом ҳайвонлардан олинганлиги) тўғрисида рухсатнома бўлмаса, бундай маҳсулотлар қабул қилинмайди. Таянч сўз ва иборалар Оддий муз, қуруқ муз, гўшт, гўштга совуқлик ишлови бериш, гўштни совутиш ва музлатиш, совуқхона, ветеринария, санитария назорати, музлатиш манбаи, дефростация. Назорат саволлар: 1. Гўшт ва гўшт маҳсулотларига, асосан, неча хил усулда совуқлик ишлови берилади? 2. Қайта музлатиб, эритилган гўшт сифати қандай? 3. Гўштни совуқхоналарда сақлаганда ветеринария ва санитария назоратини қандай амалга оширилади? 4. Гўштга совуқ таъсирида ишлов беришни тушунтиринг. 3.4. Балиқларни музлатиш технологияси 17

Балиқларнинг тана температураси -6 0 С дан юқори бўлмаганда улар ни музлатилган деб аталади. Балиқларни музлатиш аҳолини йил давоми да тоза балиқ билан таъминлашнинг кенг қўлланиладиган самарали усулдир. Балиқ тана температураининг кескин пасайиб кетиши на тижасида унинг организмидаги сув музга айланади. Оксидланиш жараёнлари юз беради ва унинг диффузи он хусусияти пасаяди. Булар балиқ танасида турли микроорганизмлар ва бактерияларда юз берадиган турли м одда алмаши нув жараёнлари ниҳоят даражада камаяди ёки бутунлай тўхтай ди, деган сўздир. Кузатишлардан маълум бўлишича, - 55 – 65 0 С да балиқ танаси даги барча сув музга айланар экан. Натижада балиқларнинг ҳажми деярли 8 - 10% га ортиши аниқланган. Музлатилган балиқ навлари. Музлатилган балиқлар асосан икки ( I ва II ) навга бўлинади. Балиқ сифатини белгиловчи кўрсаткичла ри: семизлиги, тозаланиш даражаси, шикастланганлиги ҳамда ба лиқ музи эриб кетгач, гўштининг қаттиқ-юмшоқлиги ва ҳиди шу лар жумласидандир. I - навли балиқларга: осётра, сёмга, оқ балиқ, нельма ва лосос лар киради. Бу балиқлар бирмунча семиз бўлиши лозим. II - навли балиқларга: турли хил семизликдаги барча балиқ ларни киритиш мумкин. Балиқларни тўғри нимталаш талаб эти лади. I - навли балиқларнинг музи эригач, уларнинг консистен цияси зич бўлиши лозим. Ундан янги балиқнинг ҳиди келиб туриши керак. II - навли балиқ гўштининг консистенцияси юм шоқроқ бўлиши мумкин. Уларнинг жабралари ва устки қисми даги ёғларидан сарғайган ва бироз ачиган ҳид келиб туришига йўл қўйилади. Корхоналардан муз-туз аралаш ва табиий ҳолда музлатиб чиқа риладиган балиқларнинг ички температураси – 6 0 С дан юқори бўлмасли ги ва бошқа усулда музлатиб чиқарилган балиқларнинг ички температурас и эса -8 0 С дан юқори бўлмаслиги талаб этилади. 18

Музлатилган балиқларни сақлашда ҳ авонинг нисбий намлиги юқори даражада, яъни 90 - 95% бўлиши лозим. Савдо тармоқларида музлатилган балиқлар – 5 0 С дан юқори бўлмаган температурада 2 ҳафтагача, 0 0 дан + 3 0 С гача бўлганда 2 - 3 кун сақланиши мумкин. Агар савдо корхоналарининг совуқхонаси бўлмаса келтирилган маҳсулот узоғи билан икки соат ичида сотиб юборилиши лозим. Балиқларни совутиш ва музлатиш Агар балиқларнинг умуртқа атрофидаги гўштларининг температурас и – 1 0 С дан – 5 0 С гача бўлса, бундай балиқлар совутилган балиқлар деб аталади. Балиқ гўштининг ички қисмидаги температура ни ўз вақтида камайтириш, унда юз берадиган ферментатив фаолликни тўхтатади. Тўқима шарбатини криоскопик нуқтага яқинлаштиради ва балиқ маҳсулотини айниб қолишдан сақлайди. Бунда, асосан, муз ёки совуқ намакобдан фойдаланилади. Бинобар ин балиқ тўқималари музламайди, лекин ундаги микроорга низмлар ўз фаолиятини тўхтатади. Шу билан бирга балиқ маълум муддат давомида ўзининг янгилик хусусиятини ва сифатини сақлай олади. Криоскопик нуқта чучук сувда яшовчи балиқларда -0,5 0 С дан – 0,9 0 С гача, денгиз балиқлари учун -1 0 С дан -1,6 0 С гача белги ланган. Балиқларнинг узоқ вақт давомида сифати пасайиб кет маслиги учун улар овланиб бўлингач, зудлик билан совутиш тав сия этилади. Балиқларни совутиш усуллари. Ҳозирги вақтда балиқлар бирқ анча усуллар ёрдамида совутилади. Уларнинг асосийлари: - майдаланган муз билан совутиш; - музнинг махсус тури ёрдамида совутиш; - совутилган денгиз сувида совутиш; - ош тузи эритмаси ёрдамида совутиш; - муз ва намакоб ёрдамида совутиш. 19

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Шепелев А.Ф., Кожухова О.И. Товароведение и экспертиза плодоово щ н ы х товаров. - Ростов - на-Дону: Март, 2002. 2. Е.Д. Ситников. Дипломное проектирование заводов по переработке плодов и овощей. М.:1977. 3. Э.С. Гореньков, В.Л. Бибергал. Оборудование консервного завода. М.: ВО «Агропромиздат», 1989. 4. Е.Д. Ситников. Практикум по технологическому оборудованию консервных заводов. М.: ВО «Агропромиздат», 1989. 5. Справочник. Производство консервов. (под ред. Рогачева В.И.). М.: Легкая и пищевая промышленность. 1983. 6. Р. Нормахматов в а бошқалар. Товаршунослик. Тошкент: «Меҳнат», 2004. 7. Фан-Юнг А.Ф., Флауменбаум Б.Л. и др. Технология консервированных плодов, овощей, мяса и рыбы. – М.: Пищевая промышленность, 1980. 8. Дубцов Г.Г. Товароведение пищевых продуктов. М.: Изд.-во Мастерство, 2001. 9. Химический состав пищевых продуктов. Под ред. Покровского А.А. -М.: Пищевая промышленность. 1976. 10. З.Л. Кац. Производство сушеных овощей, картофеля и плодов. – М.:1979. 21

O'xshashlar

Озиқ-овқат маҳсулотларини туркумлаш

Озиқ-овқат маҳсулотларини консервалаш

Озиқ-овқат маҳсулотларини хавфсизлиги

Озиқ-овқат маҳсулотларини ифлосантирувчи манбалар

Озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаш асослари