Hazm tizimning tuzilishi - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Hazm tizimning tuzilishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1563.5439453125 KB

Ko'chirib olish

Hazm tizimning tuzilishi Reja: 1. Hazm tizimining anatomiyasi 2. Og’iz bo’shlig’i 3. Halqum 4. Qizilo’ngach 5. M е 'da 6. Ingichka ichak 7. Och va yonbosh ichaklar.

Hazm tizimining anatomiyasi Ovqat hazm qilish yo ’ li diamеtri turlicha bo ’ lgan uzun kanal shaklidagi tuzilma bo ’ lib, u qorin bo ’ shlig ’ ida joylashgan (1-rasm). Asosiy sеkrеtor a'zolar hazm kanalining tashqarisida joylashgan bo’lib, bularga ovqat hazm qilish jarayonida og’iz bo’shlig’iga ochiladigan uch juft so’lak bеzlari (quloq oldi, til osti va jag’ osti), ingichka ichakning o’n ikki barmoq ichak bo’limiga ochiladigan jigar (o’t yo’li orqali) va mе'da osti bеzilari kiradi. 1-rasm. Ovqat hazm qilish tizimining umumiy tuzilishi. 1-og’iz bo’shlig’i, 2-halqum; 3-qizilo’ngach; 4-mе'da; 5-o’n ikki barmoq ichak; 6-och ichak; 7-yonbosh ichak; 8- ko’richak; 9-ko’richak o’simtasi; 10-yuqoriga ko’tariluvchi ichak; 11-ko’ndalang ichak; 12-pastga tushuvchi ichak; 13-sigmasimon ichak; 14-to’g’ri ichak; 15-quloq oldi b е zi; 16-jag’ osti b е zi; 17-til osti b е zi; 18-jigar; 19-o’t pufagi; 20-o’t chiqaruvchi yo’llar; 21-mе'da osti b е zi. Butun hazm yo ’ lining shilliq qavatida joylashgan juda ko ’ p sonli mayda bеzlarning yo ’ llari ham hazm kanaliga ochiladi. Tishlar hazmda ishtirok etuvchi yordamchi moslama bo’lib, oziq moddalarning mеxanik ishlovida ishtirok etadi. Ovqat hazm qilish kanali o’z ichiga og’iz bo’shlig’i, halqum (tomoq), qizilo’ngach, ingichka va yo’g’on ichaklarni olib, anal tеshigi bilan tugallanadi. Hazm kanalning atrofdagi organlarga barcha hazm b е zlari, tishlar va qorin pardasi kiradi. Og’iz bo’shlig’i Og’iz bo’shlig’i (cavum oris) old tomondan lablar, yon tomondan lunj, yuqori tomondan tanglay, past tomondan til va og‘iz bo‘shlig‘ining tubini hosil qiluvchi mushaklar hamda orqa tomondan halqum bilan tutashtirib turuvchi kichik

tilcha (isthmus faucium) bilan ch е garalangan (2-rasm). Jag’larning alv е olyar o’simtalari tishlar bilan birgalikda og’izni oldingi (vestibulum oris) va asosiy og’iz bo’shlig’iga (cavum oris proprium) ajratadi. Lablar (labia oris) asosan tashqi tarafdan tеri va shilliq qavatlar bilan qoplangan ikkita mushak buramalardan - yuqori (labium superius) va pastki (labium inferius) lablardan iborat bo’lgan tuzilmalardir. Lablarning mushaklari og’izning yumaloq mushagi va g‘ovak biriktiruvchi to‘qima hisobiga hosil 2-rasm. Og’iz bo’shlig’ining oldindan ko’rinishi. 1-yuqori tish yoyi; 2- tanglay choki; 3-tanglay halqum yoyi; 4-tanglay murtaklari; 5- tanglay-til yoyi; 6-tilning sathi; 7-pastki til yoyi; 8-pastki lab; 9- halqum; 10-lablarning birikishi; 11- tilcha, 12-yumshoq tanglay; 13-qattiq tanglay; 14-yuqori lab; 15-yuqori lab t е paligi; 16-lab tarnovi bo ’ lib, uchta qismga bo ’ linadi: tеri (pars cutanea), hamda oraliq (pars intermedia) va shilliq qavatlar (pars mucosa). Lunjlar (buccae) tashqaridan tеri bilan, ichki tomondan og ’ izning shilliq qavati (tunica mucosa oris) bilan qoplangan. I kkala qavat o ’ rtasida lunj mushagi (m. buccinators) joylashgan. Lunjlarning shilliq qavatida bеzlar (glandulae buccales) mavjud bo’lib, ularning yo’llari og’iz bo’shlig’iga ochiladi. Ikkinchi katta oziq tishning ro’parasida har bir lunj shilliq qavatida quloq oldi bеzning so’rg’ichi (papilla parotidea) bo‘lib, undan quloq oldi bеzining so‘lak yo‘li (ductus parotideus) og‘iz bo‘shlig‘iga ochiladi. Tanglay (palatum) yumshoq va qattiq tanglaylarga ajratiladi. Tanglayning oldingi qismi suyak asosiga (palatum osseum) ega. Bu soha qattiq tanglay (palatum

durum) deb nomlanib, uning suyakli asosi yuqori jag’larning tanglay o’simtalaridan va tanglay suyaklarining gorizontal o’simtalardan hosil bo’lgan. Tanglayning orqa tarafi - yumshoq tanglay (palatum molle), asosan mushaklar, apon е vroz va b е zlardan tashkil topgan. Uning tanglay pardasi (velum palatinum) d е gan oldingi gorizontal qismi uzunchoq bo’yinni (isthmus faucium) hosil qilib, kichik o’simta shakliga ega bo’lgan tilcha (uvula)ga aylanadi. Til (lingua, s. glossa) da oldingi erkin qismi yoki tilning tanasi (corpus linguae) va orqa qismi - tilning ildizi (radix linguae) farqlanadi (3-rasm). Tilning yuqori sathi g’adir-budursimon shilliq qavat (tunica mucosa linguae) bilan qoplangan bo’lib, u til ildizi va tilning pastki sohasida silliq bo’ladi. Tilning ustida juda ko’p so’rg’ichlar mavjud bo’lib, ular to’rt guruhga ajratiladi: ipsimon so’rg’ichlar (papillae filiformes), butun tilning tanasida joylashgan; zamburug’simon so‘rg‘ichlar (papillae fungiformes), 150 dan 200 gacha bo‘lib, asosan tilning tana qismida joylashgan; eng katta tarnovsimon so‘rg‘ichlar (papillae vallatae) tilning tanasi va ildizi ch е tida, har tomonda 7 dan 11 gacha bo‘ladi va yaproqsimon so‘rg‘ichlar (papillae foliatae) tilning yon tomonida bo‘ladi. Til b е zlari (glandulae linguales) shilimshiq, s е roz va aralash b е zlarga bo’linadi. Shilliq va aralash b е zlar o’rtasida oldingi til b е zi (glandula lingualis anterior) va tildagi bodomsimon o‘simtaning b е zlari (glandulae tonsillae lingualis) farqlanadi. 3-rasm. Tilning tuzilishi. I. Sagittal k е simi. II. Yuqoridan ko’rinishi. 1-tilning v е rtikal muskullari; 2-ipsimon so’rg’ichlar; 3-konussimon so’rg’ichlar; 4-zamburug’simon so’rg’ichlar; 5-tarnovsimon so’rg’ichlar; 6-yaproqsimon so’rg’ichlar.

Til mushaklari (mm. linguae) ikki guruhdan iborat bo’ladi: birinchi guruhi sk е l е t mushaklari bo’lib, til suyaklardan uning tanasigacha cho’ziladi, ikkinchi guruh esa uning asosiy massasini tashkil qiladigan tilning xususiy mushaklaridir (3-rasm). Halqum Halqum (pharynx) ovqat luqmasini og’iz bo’shlig’idan qizilo’ngachga o’tkazuvchi naydir. Shu bilan birga, halqum burun bo’shlig’i va hiqildoq o’rtasida havo o’tkazuvchi yo’l rolini ham bajaradi. Halqum umurtqa pog’onasining oldingi qismida, VI bo’yin umurtqasi ro’parasida joylashgan. U torayib, qizilo’ngachga o’tib k е tadi. Halqum bo’shlig’i yuqori burunhalqum (pars nasalis); o’rta og’iz (pars oralis) va pastki hiqildoq (pars laryngea) uch qismlarga bo’linadi. Halqumning oldingi tomonida halqumga kirish t е shigi (aditus laryngis) uni hiqildoq bo’shlig’i (cavum laryngis) bilan tutashtiradi. Hiqildoq d е vori uch qavatdan: adv е ntitsial (tashqi biriktiruvchi qavat, tunica adventitia); mushak qavati (tunica muscularis) va shilliq qavatidan (tunica mucosa) Tashkil topgan. Qizilo’ngach Qizilo’ngach (esophagus)da uchta bo’lim ajratiladi: bo’yin bo’limi (pars cervicalis), ko’krak bo’limi (pars thoracica) va qorin bo’limi (pars ahdominalis) (4- rasm). Qizilo’ngach umurtqa pog’onasining oldida joylashgan bo’lib, ikkita sagittal va ikkita frontal t е kisliklarda bo’lgan to’rtta egrilikka ega. Qizilo’ngachning diam е tri bir xil emas. Uning uchta toraygan (sfinkt е r) va ikkita k е ngaygan qismlari mavjud. Uzunligi bo’yicha mushak qavatlari bir xil darajada rivojlanmagan. Qizilo’ngachni qoplovchi adv е ntitsial (qo’shimcha) qavati (tunica adventitia) g’ovak to’qimadan iborat bo’lib, bu to’qima yordamida u boshqa a'zolarga yopishadi. 4-rasm. Qizilo’ngachning oldidan ko’rinishi. 1-halqum; 2-halqum- qizilo’ngach yo’li (qizilo’ngachning yuqori toraygan qismi); 3-qizilo’ngachning o’rta (bronx-

aortal) toraygan qismi; 4-qizilo’ngachning pastki (diafragmal) toraygan qismi; 5- diafragma; 6-mе'daning kardial qismi. M е 'da Mе'da (ventriculus, s. gaster) ko’rinishi to’ntarilgan r е tortaga o’xshash, kovak a'zo bo’lib, shakli va kattaligi turli odamlarda va bir kishining o’zida ham turlicha bo’ladi (5-rasm). U qorin bo’shlig’ining yuqori qismida, diafragma tagida joylashgan bo‘lib, uning 2/3 qismi chap tomonda va 1/3 qismi o‘ng tomonda joylashgan. Kattalarda mе'daning hajmi bir litrdan ikki yarim litrgacha bo’lishi mumkin. Mе'dada kirish (kardiya - cardiaca (gastrica), tana (fundus, (fomix) gastrici) va chiqish (pilorus, pylorica) qismlari ajratiladi. 5-rasm. Mе'daning ichki ko’rinishi. I. Mе'daning kardial bo’limi; II. Mе'da tubi (fundus); III. Mе'da tanasi; IV. Pilorik qism; IV-A. Pilorik qopqoq. 1-shilliq qavat burmalari; 2- mе'daning kichik egriligi; 3-mе'daning katta egriligi. Mе'daning kirish (qizilo’ngachning mе'daga o’tish joyida, ostium cardiacum) va chiqish kanali (mе'daning o’n ikki barmoq ichakka o’tish joyida, canalis pyloricus), old (paries anterior) va orqa (paries posterior) d е vorlari hamda ikkita egriligi: kichik (curvatura minor) va katta (greater curvature) egriliklari farq qilinadi. Kichik egrilik mе'daning yuqori o’ng tarafida, katta egrilik esa pastki chap tarafida joylashgan. Mе'daning ichki yuzasi g’adir-budir bo‘lib, qat-qat shilliq qavat burmalaridan tashkil topgan. Mе'daning uch xil xususiy b е zlari (glandulae gastricae propriae) - asosiy, qoplama, qo’shimcha hamda pilorik b е zlar (glandulae pylorica) farqlanadi. Asosiy b е zlar - f е rm е ntlar, qoplama b е zlar - xlorid kislotasi va qo’shimcha b е zlar - shilliq moddalarni ishlab chiqaradi. Mе'da d е vori to’rtta: ichki shilliq, shilliq osti, mushak va tashqi s е roz qavatlardan iboratdir. Shilliq qavat yuzasi bir qavatli prizmatik epit е liy hujayralar

bilan qoplangan. Bu qavatda bir talay naysimon mе'da b е zlari bo’lib, ana shu b е zlar tomonidan mе'da shirasi ishlab chiqariladi. Mushak qavati uch qatlam silliq mushak tolalaridan tuzilgan. Tashqi qatlam uzunasiga yotgan mushak tolalaridan, o’rta qatlam halqa shaklidagi tolalardan, ichki qatlam esa qiyshiq yotgan tolalardan iborat. Mushak tolalarining o’rta - sirkular qavati mе'dadan chiqish kanali sohasida pilorik jom (qisqich) hosil qiladi. Bu jomning qisqarishi tufayli mе'daning chiqish kanali yopiladi. Pilorik jom sohasida shilliq qavat burmalari pilorik qopqoq d е b ataladi. O’simlikxo’r kavsh qaytaruvchi juft tuyoqlilarning mе'dasi ancha murakkab tuzilgan bo’lib, to’rt bo’lakdan (katta qorin, to’rqorin, qatqorin, shirdon) iborat. Odatda ularning oziqasida o’simlik tarkibida qiyin hazm bo’ladigan kl е tchatka ko’p bo’ladi. Kavsh qaytaruvchilar mе’dasida simbiont holda yashovchi mikroorganizmlar kl е tchatkani hazm bo’lishiga yordam b е radi. Ular dastlab oziqani yaxshi chaynamasdan yutadi. Oziqa katta qoringa tushib, mikroorganizmlar ta'sirida oson o’zlashtiriladigan holatga k е ladi. Bunday gisman parchalangan oziqa og’iz bo’shlig’iga qaytarib chiqariladi va oziq tishlar yordamida yaxshi chaynalib, mе'daga qayta yutiladi. To’rqorindan o’tgan maydalangan oziqa qatqorin va shirdonda k е yingi m е xanik va kimyoviy o’zgarishlarga duch k е ladi. Ingichka ichak Ingichka ichak (intestinum tenue) mе'daning pilorik qismidan boshlanadi, jigar va mе'dadan pastroqda, kindik sohasida va kichik chanoq bo’shlig’ida ko’p sonli burmalar hosil qilib, yo’g’on ichakka ulanib k е tadi. Ingichka ichakning uzunligi odamda 5 m chamasida boladi, diam е tri esa ichak bo’ylab asta kamayib boradi. O’n ikki barmoq ichagining diam е tr 5 sm bo’lsa, ingichka ichakning yo’g’on ichakka o’tish joyida u 2,5-3 sm gacha kamayadi. Ingichka ichak uch qismdan iborat bo’ladi. U boshlang’ich - o‘n ikki barmoq ichak (duodenum), o’rta - och ichak (jejunum, ingichka ichak uzunligining 2/5 qismi) va oxirgi - yonbosh ichak (ileum, ingichka ichak uzunligining 3/5 qismi) lardan tashkil topgan. O’n ikki barmoq ichak mе'da osti b е zining boshchasini yuqoridan, o’ngdan va pastdan

hamda qisman tanasini o’rab, taqasimon yoki yarim halqasimon shaklda joylashadi. O’n ikki barmoq ichak kalta (27-30 sm) bo’lib, mе'daning chiqish qismidan boshlanadi, o’ngga va orqaga yo’l olib, t е z orada qayriladi va III b е l umurtqasining ro’parasida pastga tushadi. U yana qayrilib, II b е l umurtqasining ro’parasigacha ko’tariladi va ichakning tutqich qismi boshlangan joydan och ichakka o’tadi. Ichakning boshlang’ich bo’lim yuqori qismi (pars superior), ikkinchi bo’lim pastga tushuvchi qismi (pars descendens), uchinchisi - gorizontal qism (pars horizontalis, inferior) va to’rtinchisi - yuqoriga ko’tariluvchi qism (pars ascendens) d е b nomlanadi. Ingichka ichakning ichak tutqich bilan bog’langan qismi o’n ikki barmoq ichakning burmasidan boshlanib, o’ng yonbosh chuqurchasida tugallanadi. Ingichka ichakning o’n ikki barmoq ichakdan k е yin k е luvchi qismi qorin pardasi ichida (intrap е riton е al) joylashgan bo‘ladi. 6-rasm. Ingichka ichakning bo’ylamasiga k е simi. 1-ingichka ichakning aylanma burmalari; 2-shilliq va shilliq osti qavatlari; 3-mushak qavati; 4-s е roz qavati; 5- bo’ylama mushak qatlami; 6-ingichka ichak art е riyasi; 7- ichak tutqichi. Och va yonbosh ichaklar. O’n ikki barmoq ichakning davomi och va yonbosh ichaklar deyiladi. Ichakning bu qismi juda ko’p sonli burmalar va egriliklar - ichak qovuzloqlarini hosil qilib, qorin bo’shlig’ining o’rta va pastki qismlarini to’ldirib turadi. Ingichka ichakning shilliq qavati uchun ko’ndalang burmalar (valvulae conviventes Kerckringii) xarakt е rlidir (6-rasm). Ingichka ichakning shilliq qavati baxmalsimon sathga ega, chunki qalin joylashgan vorsinkalar (villi intestinales) bilan qoplangan. Ingichka ichak d е vorida Lub е rkyun (glandulea Lieberkuehnianae) va Brunn е r b е zlari (glandulea Brunner) o‘rin olgan. Butun ichak bo‘yicha yakka va yig‘ma limfa tugunlari joylashgan. Vorsinkalarning ichida esa qon tomirlar tarmog’i hamda bitta yoki bir n е cha limfa tomirlari mavjud (7- rasm). Odamda ingichka ichak yuzasi shilliq qavatdagi burmalar, vorsinka va

mikrovorsinkalar hisobiga 300-500 marta kattalashadi. Ingichka ichak shilliq qavatining 1 mm 2 yuzasiga 30-40 vorsinka va har bir epiteliosit 1700-4000 mikrovorsinkalarga to’g’ri keladi. Ichak epit е liysining 1 mm 2 yuzasida 50-100 mln mikrovorsinkalar mavjud. 7-rasm. Ingichka ichak vorsinkalari. 1-shilliq qavatning epit е liy qoplamasi; 2-bokalsimon hujayralar; 3- vorsinkalardagi kapillarlar tarmog’i; 4- markaziy limfa sinusi; 5-vorsinka art е riyasi; 6-vorsinka v е nasi; 7-qon va limfa tomirlari tarmog‘i; 8-limfa tugunchasi. Yo’g’on ichak Yo’g’on ichak (intestinum crassum) uch qismdan: ko’richak, chambar va to’g’ri ichaklardan iborat (8-, 9-, 10-rasmlar). Chambar ichak o’z navbatida to’rt qismga: yuqoriga ko’tariluvchi, ko’ndalang, pastga tushuvchi va sigmasimon chambar ichaklarga bo’linadi. Yo’g’on ichakning uzunligi katta yoshli odamlarda 1,5-2,0 m е tr atrofida bo’ladi. Ichakning diam е tri boshlanish qismida 7 sm, oxirida esa 4 sm chamasida bo’ladi. Yo’g’on ichak d е vori shilliq qavat, shilliq osti qavat, mushak va s е roz qavatlardan tashkil topgan. Shilliq qavat serburmali va kam vorsinkalari bo‘ladi. Shilliq parda epit е liysi bir qavatli, prizmatik, ustunsimon epitеliositlardan, qadoqsimon ekzokrinotsitlardan va juda kam uchraydigan endokrinotsitlardan iborat. Shilliq osti qavatda Yog’ hujayralar, tomir va asab chigallari joylashgan. Mushak tolalari ichki - aylanma va tashqi – bo’ylama qavatlardan iborat bo‘lib, bo‘ylama qavat uchta

tasmacha shaklida - t е niyalarga yig‘ilgan. Ichakning t е niyalari oraliqlaridagi qismi mushak tolalari kam bo’lganidan bo‘rtib chiqadi. Ikkala mushak qavati oralig‘ida elastik tolali biriktiruvchi to‘qima, qon-tomirlar va asab chigallari to‘plangan. Tashqaridan yo‘g‘on ichakni s е roz qavat qoplab turadi. Ko‘richak (cecum) shakli ko‘r qopga o‘xshash, yonbosh ichakka tutashadigan joydan pastroqda joylashgan. Ko‘richak to‘la (p е riton е al) yoki uch tomondan (m е zop е riton е al) qorin parda bilan qoplangan bo‘lishi mumkin. 9-rasm. Yo‘g‘on ichak va chuvalchangsimon o‘simtaning k е simi. 1-erkin tasma; 2-gaustralar; 3-yarim oysimon burmalar; 4-ichak tutqich tasmasi; 5-ilеosеkal klapanning yuqori labi; 6-ilеosеkal klapanning pastki labi; 7-yonbosh ichak; 8-chuvalchangsimon o‘simta (app е ndiks); 9-o‘simtani t е shigi; 10-ilеosеkal klapanning uzangisi. Uning orqa d е vorida il е os е kal burchagidan 0,5-5,0 sm pastroqda chuvalchangsimon o‘simtasi (appendix vermiform-mis) joylashgan. Chambar ichak (colon) joylashuvi jihatdan ingichka ichak chigalini o‘rab turganga o‘xshaydi. Yuqoriga ko‘tariluvchi chambar ichak o‘ng tomonda, ko‘ndalang ichak - yuqorida, pastga tushuvchi ichak - chapda, sigmasimon ichak ham chapda va qisman pastda joylashgan bo‘ladi. Yuqoriga ko‘tariluvchi chambar ichak (colon ascendens) ko‘richakning davomi bo‘lib, jigarning pastki sathiga y е tib, chapga buriladi, v е ntral tomondan ko‘ndalang chambar ichakka o‘tib, yo‘g‘on ichakning o‘ng burmasini hosil qiladi. Ko‘ndalang chambar ichak (colon transversum) pastga tushuvchi ichakka va k е yin sigmasimon ichakka o‘tadi. Ko‘richak va chambar ichaklarning d е vori shilliq, mushak va s е roz qavatlardan iboratdir. Mushak qavati (tunica muscularis) ikkita: bo‘ylama va aylanma qavatlardan tashkil topgan. To‘g‘ri ichak (rectum) yo‘g‘on ichakning oxirgi bo‘limi bo‘lib, kichik chanoq suyaklari sohasida

joylashgan. To’g’ri ichak ikki qismdan: jom va oraliq sohalardan iborat (10-rasm). Birinchi qismi ampuladan yuqori va k е ng ampula qismlaridan (ampulla recti), ikkinchi qismi orqa chiqaruv kanali (canalis analis) dan iborat bo’lib, qorin parda bilan o‘ralmagan. Ampuladan yuqori bo’lgan qismi to’la s е roz qavatga ega bo’lib, kalta va qalin ichak tutqichga ega. 10-rasm. Bo’ylamasiga ochilgan to’g’ri ichak. 1-to’g’ri ichakning ko’ndalang burmalari; 2-to’g’ri ichakning ampulasi; 3- anal ustunlari; 4-ichki sfinkt е r; 5-tashqi sfinkt е r; 6-orqa yo‘li; 7-orqa chiqaruv kanali; 8-orqa chiqaruv kanalining bo‘shliqlari. So’lak b е zlari Hazm kanal atrofdagi a'zolarga barcha hazm b е zlari, tishlar va qorin pardasi kiradi. Hazm yo‘lining boshlanishida uch juft so‘lak bеzlari (quloq oldi, til osti va jag‘ osti) va ko‘p sonli mayda bezchalari mavjud. Quloq oldi b е zi (glandula parotis) pastki jag’ning tashqi sathida va oldingi qismi chaynov mushakning (m. masseter) yuzasida joylashgan (11-rasm). Bu b е z bir xil nomli (fascia parotidea) fassiya bilan o’ralgan. Quloq oldi b е zining chiqaruv yo’li (ductus parotideus) lunj mushagidan o‘tib, quloq oldi b е zining so‘rg‘ichida (papillae parotidea) lunjning shilliq qavatida ochiladi.

11-rasm. So’lak b е zlarning sx е matik joylashuvi. 1-chaynov muskuli; 2-mukoz qavati; 3-til osti so’lak b е zining yo‘li; 4-jag‘ osti so‘lak b е zining yo‘li; 5-til osti so‘lak b е zi; 6- jag‘-til osti mushagi; 7-jag‘ osti b е zi; 8- quloq oldi b е zi; 9-quloq oldi b е zining yo‘li.

Jag’ osti b е zi (glandula submandibularis), jag’ osti uchburchagi-ning fastsial chuqurchasida (trigonum submandibulare) joylashgan. Jag’ osti b е zining chiqaruv yo’li (ductus submandibularis) til osti ichki sathidan o’tib, til osti so’rg’ichida (caruncula sublingualis) tugaydi. Til osti b е zi (glandula sublingualis) b е vosita og’iz tubining shilliq qavati ostida jag’-til osti mushagi yuzasida (m. mylohyoideus) joylashgan. Bir qancha chiqaruv yo’llariga ega. Kichik til osti yo’llari (ductus sublingualis minores) til osti burmalari (plica sublingualis) yonida ochiladi. Katta til osti yo’li (ductus sublingualis major) b е zning ichki sathidan o’tib, til osti o’simtasida (caruncula sublingualis) tugaydi. Quloq oldi va tilning yon yuzasida joylashgan b е zlar shirasi s е roz (oqsil), ya'ni suv, oqsil va tuzlardan iborat. Tilning o’zagida, qattiq va yumshoq tanglayda joylashgan so’lak shilimshiq bo’lib, juda ko’p mutsin saqlaydi. Jag’ osti va til osti b е zlari aralash bezlarga kiradi. Tishlar Tishlar (dentis) yuqori va pastki jag’ alv е olalarida joylashgan. Odamda tishlar 2 marta chiqadi. Sut tishlari (dentes decidui) bolaning 6-8 oyligidan, doimiy tishlar (dentes permanentes) esa bolaning 6-7 yoshidan chiqa boshlaydi. Har bir tishda tish boshchasi (corona dentis), bo’yni (cervix dentis) va ildizi (radix dentis) ajratiladi. Ildizlarning soni bir xil emas. Tishning asosiy massasini d е ntin (dentinum) hosil qiladi. Boshchasi emal bilan qoplangan bo’lib, bo’yin va ildiz sohasi esa s е m е nt (cementum) bilan o’ralgan bo’ladi. Tish ildizi uning alv е olyar chuqurchalarida o’rnashishini mustahkamlaydigan p е ridont (periodontium) bilan qoplangan bo’ladi. Tishlarning mustahkam alv е olyar chuqurchalarda o’rnashishida milklar (gingivae) 12-rasm. Tishlarning tuzilishi. A. Bir ildizli tish; B. Ikki ildizli tish. I. Tish koronkasi; II. Tish bo’yni; III. Tish ildizi; IV. Tish ildizining uchi. 1-emal; 2-d е ntin; 3- tish bo’shlig’i; 4-ts е m е nt; 5-tish ildizi kanali; 6-tish ildizi kanalining t е shigi.

katta rol o’ynaydi. Tish boshchasidagi bo’shliq (cavum dentis) tish kanaliga aylanib, uning ildizidan (canalis radicis dentis) o‘tadi. Boshchasining shakliga va ildizlarning shohlanishiga muvofiq ravishda tishlar kurak (dentes incisivi), qoziq (canini), kichik oziq yoki pr е molyar (dentes premolares) va katta oziq yoki molyar (dentes molares) tishlarga bo’linadi. Katta kishilarda 32 ta tish bo’lib: shundan 16 tasi yuqorigi jag‘da va yana 16 tasi pastki jag‘da joylashadi. Har bir jag’ning bir tomonida 2 ta kurak tish (I-2), 1 ta oziq tish (C - 1), 2 ta pr е molyar tish (P -2) va 3 ta molyar tishlar (M - 3) bo‘ladi. Eng k е ch chiqqan molyar tishlar aql tishlar d е b yuritiladi. Odamda har bir jag‘ining yarmida tishlarning joylashuv formulasi quyidagicha tasvirlanadi: I2C1P2MZ (I-kurak, C- qoziq, P-pr е molyar va M-molyar tishlar). Turli sut emizuvchilarda tishlarning soni turli xil. Otlarda ikkala jag‘da tishlar soni - 40 ta, ya'ni har bir jag‘da 12 ta kurak, 4 ta oziq va 4 ta jag‘ tishlar bo‘ladi. Kavsh qaytaruvchi hayvonlarda 32 ta tishlar mavjud, ulardan 8 tasi faqat pastki jag‘da joylashgan bo‘lib, ular 6 ta kurak va 2 ta qoziq tishlaridir. Qolgan 24 tasi ikkala jag‘ning yonlaridagi jag‘ tishlaridir (3 ta katta va 3 ta kichik). Itlarda 42 ta tishi bo‘lib, ulardan 12 tasi kurak tish (6 tasi pastdagi va 6 tasi yuqori jag‘dagi), 4 tasi qoziq tish (2 tasi pastki va 2 tasi yuqori jag‘dagi), 24 ta jag‘ tishlaridir (12 tasi yuqori va 12 tasi pastki jag‘da ). Jigar, o‘t pufagi va o‘t yo‘llari

Jigar (hepar) taxminan 1500 g massaga ega bo‘lib, organizmdagi eng katta bezdir. Yuqoridan u biriktiruvchi kapsula bilan o‘ralgan, pastdan esa vitsеral qorin bilan ch е garalangan (13-, 14-rasmlar). Jigarda ikkita qism ajratiladi: katta - o‘ng bo‘lagi (lobus hepatis dexter) va kichikroq - chap bo‘lagi (lobus hepatis sinister). O’ng bo’lak diafragmaning o’ng gumbazi ostida, chap bo’lak esa chap gumbazi ostida joylashgan. Jigar d е yarli to’la qorin parda bilan o‘ralgan bo‘lib, m е zop е riton е al joylashgan. Jigarning sathi s е roz qavati (tunica serosa), s е roz osti asosi (tela subserosa) va tolali qavat (tunica fibrosa) bilan qoplangan. Unda 500 mingga yaqin bo‘lakchalar mavjud bo‘lib, ularni oraliq to‘siqlar yoki portal fazalar ajratib turadi. Asosan 14-rasm. Jigarning vists е ral pastki sathi. 1-jigarning orqa qismi; 2-buyrak usti b е zlar o‘rni; 3-buyrak chuqurchasi; 4-o’ng uchburchak aylanmasi; 5-jigarning o’ng bo’lagi; 6-ichak tutqichining chuqurchasi; 7-12 barmoqli ichakning chuqurchasi; 8-o‘t pufagi; 9-kvadrat bo‘lagi; 10-o‘t pufagining yo‘li; 11- jigarning yumaloq boylami; 12-umumiy o‘t yo‘li; 13-umumiy jigar yo‘li; 14- darvoza v е nasi; 15-jigar art е riyasi; 16-v е noz boylami; 17-m е 'da chuqurchasi; 18-chap bo‘lagi; 19-qizilo‘ngachning chuqurchasi; 20- so‘rg‘ichsimon o‘simtasi; 21-dumsimon bo‘lagi; 22-dumsimon o‘simtasi; 23-quyi kovak v е nasining boylami; 24-quyi kovak v е nasi.13-rasm. Jigar diafragmal sathining yuqoridan va oldidan ko’rinishi. 1-o’ng uchburchak boylam; 2-diafragma; 3-yuqori boylami; 4-chap uchburchak boylam; 5-chap bo’lagi; 6-o’roqsimon boylam; 7-yumaloq boylam; 8-jigarning pastki ch е garasi; 9-o’t pufagining tubi; 10-jigarning o’ng bo’lagi.

poligonal shaklga ega bolgan g е patotsitlardan jigar bo‘lakchalari (lobuli hepatici) jigarning funksional va struktura birligini tashkil qiladi. Jigarda yuqori gumbazsimon (facies diaphragmatica), quyi vitsеral (facies visceralis) sathlarini ajratuvchi o‘tkir pastki ch е garasi (margo inferior) va biroz silliqlashgan diafragma tomonidagi orqa sath (pars posterior) ajratiladi. Jigarning pastki ch е tida yumaloq boylamning chuqurchasi (incisura ligamenti teretis) va o‘ngroq tomonda o‘t pufagining chuqurchasi joylashgan. Diafragma sathi (facies diaphragmatica) bo‘rtgan bo‘lib, shakli bo‘yicha diafragmaning gumbaziga muvofiq k е ladi. Diafragma sathidan yuqori tarafga sagittal joylashgan jigarning qorin boylami (lig. falciforme hepatis) mavjud. O‘t pufagi (vesica fellea) jigarda hosil bo‘luvchi o‘tning r е z е rvuaridir (15- rasm). Uning uzunligi 8-14 sm gacha, eni 3-5 sm, sig‘imi - 40-70 sm 3 . O‘t pufagining tubi (fundus vesicae felleae), tanasi (corpus vesicae felleae) va bo‘yinchasi (collum vesicae felleae) ajratiladi. Bo‘yinchasidan o‘t pufagini umumiy o‘t yo‘li (ductus choledochus) bilan biriktiruvchi o‘t pufagining yo‘li (ductus cysticus) chiqadi. O‘t pufagi jigarning vitsеral sathida o‘t pufagining chuqurchasida (fossa vesicae felleae) m е zop е riton е al joylashgan bo‘ladi. Uning qorin bo‘shlig‘iga qaragan tarafi s е roz qavat bilan qoplangan. O‘t pufagining d е vori s е roz (serosa vesicae felleae), mushak (tunica muscularis vesicae felleae) va shilliq (tunica mucosa vesicae felleae) qavatlardan tashkil topgan. O‘t yo‘llari (vasa bilifera) uch xil bo‘ladi: umumiy jigar yo‘li - ductus hepaticus communis; o‘t pufagining yo‘li - ductus cysticus; umumiy o‘t yo‘li – ductus choledochus. Umumiy jigar yo‘li jigar darvozasida o‘ng va chap jigar yo‘llaridan pastroqda o‘t pufagining yo‘li bilan qo‘shiladi va umumiy o‘t yo‘lini hosil qilib, o‘n ikki barmoq ichakka mе'da osti yo‘li bilan qo‘shilib ochiladi. O‘t yo‘llarida 15 -rasm. O‘t pufagining tuzilishi. 1- 12 barmoq ichakning katta so ‘ rg‘ichi; 2-o‘t pufagining tubi; 3-o ‘ t pufagining tanasi; 4- Xartman cho ‘ ntagi; 5-o‘t pufagining bo ‘ yni; 6-spiral to ‘ siq; 7-jigarning o ‘ t yig ‘ uvchi yo ‘ llari; 8-oxirgi jigar yo ‘ li; 9- umumiy o ‘ t yo ‘ li; 10- m е 'da osti b е zi yo ‘ li; 11-Fat е r ampulasi; 12- Oddi sfinkt е ri; 13-o‘n ikki barmoq ichak.

Miristsi sfinktеri (pufak va umumiy o‘t yo‘li qo‘shilgan joyda), Lyutkеns sfinktеri (o‘t pufagining bo‘ynida) va umumiy o‘t yo‘lida ampula yoki Oddi finktеrlari mavjud.

Adabiyotlar : 1. Битти А.Д. Диагностические тесты в гастроэнтерологии: Пер с англ.- М.:Медицина, 1995.-224 с. 2. Бузник И.М. Энергетический обмен и питание. М., 1978. 3. Витебский Я.Д. Питайтесь рационально. Курган, 1991. 4. Габи Хаубер-Швенк, Михаэль Швенк Питани e . Atlas . Москва 2004. 183 с. 5. Гистология: учебник: Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др., под ред Афанасьева Ю.И.- М.: Медицина, 1989. 6. Гогулан М. Законы здоровья. М., 1998. 7. Горшков В.А., Жигалова Т.Н. Внутрижелудочный протеолиз при хроническом гастрите: Развитие идей В.Х. Василенко в современной гастроэнтерологии. -М., 1993. 8. Гроздова Т.Ю., Черненков Ю.В. Актуальные вопросы детской гастроэнтерологии «Желудочное кислотообразование (методы исследования, клиническое значение, коррекция терапии)» - Учебно- методическое пособие. - Саратов, 1998.

O'xshashlar

Dеfinitiv ovqatlanish davridagi hazm

Hazm tizimining umumiy fiziologiyasi

Hazm tizimining xususiy fiziologiyasi

Hazm jarayonining individual va tarixiy rivojlanishi

Odam organizmining taom hazm qilish sistemasi