D.Zokirov musiqasi. A.Navoiy g’azali. Ko’rmadim - Musiqa - Referatlar

D.Zokirov musiqasi. A.Navoiy g’azali. Ko’rmadim

Yuklangan vaqt:

10.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1034.87890625 KB

Ko'chirib olish

D.Zokirov musiqasi. A.Navoiy g’azali. Ko’rmadim REJA : 1. Asar haqida qisqacha ma’lumot berish. 2. Asarni kuylab berish. 3. Asarni guruh va yakka bo’lib talabalarga kuylatish va baholash.

Ko’rmadim asarining matn muallifi A.Navoiy qalamiga mansub bo’lib, o’z zamonasidagi adolatsizliklar, taxt uchun, boylik uchun ayovsiz qonli kurashlardan norozi bo’lgan shoirning g’azali mazmunidan anglash mumkin. Alisher Navoiy 13 14 yoshlarida otasi hayotdan ko’z yumadi. 1 Uni Abulqosim Bobur o’z tarbiyasiga oladi, katta badiiy iste’dodi uchun g’oyat e’zozlaydi. 1456- yil oktyabrda mamlakat poytaxti Hirotdan Mashhadga ko’chiriladi, Abulqosim yosh Alisherni ham, o’z xizmatida bo’lgan Husayn Boyqaroni ham Mashhadga olib ketadi. 1457-yilning bahorida to’satdan Abulqosim Bobur ham vafot etdi. Alisher Navoiy uchun bu otasi vafotidan keyingi ikkinchi og’ir judolik bo’ldi. U Mashhad madrasalaridan birida o’qishini davom ettiradi. Do’sti Husayn Boyqaro esa Marv va Chorjo’y tomonlarga omad qidirib ketadi. Xurosonni temuriylarning yana bir vakili, Movarounnahr hukmdori Sulton Abu Said egalladi va poytaxtini Samarqanddan Hirotga ko’chiradi. Husayn Boyqaroning taxtni egallash yo’lidagi birinchi raqibi Abu Sayd edi. Alisher Navoiy oilasining xohish-rag’bati Husayn tomonda bo’lib, bu avvalo ularning oilaviy yaqinliklari bilan izohlanardi. Bundan yangi hukmdor ham yaxshi xabardor edi. O’rtadagi bu vaziyat Alisher Navoiy hayotini murakkablashtirgan. Alisher Navoiy Mashhadda oddiy bir mullavachcha sifatida yashadi. Shoirning bu davrdagi ijodida o’z yurtini sog’inib yozgan g’azallari talaygina. Orada, xususan, yoz fasllarida Hirotga borib-kelib ham turgan. 1463-yilda esa u uzil-kesil Hirotga qaytdi. Biroq bu yerda ahvol o’zgargan, shahar xarobaga aylangan edi. Xuroson poytaxtida Sulton Abu Said o’z tartibini o’rnatgan, muhim vazifalarga u bilan Movarounnahrdan kelgan kishilar tayinlangan, Alisher Navoiy ga yaqin kishilar quvg’in qilingan, Husayn Boyqaro bilan birga ketgan tog’alari Mirsaid va Muhammad Ali urushda halok bo’lgan, yashash uchun biron joy topish muammo edi. Alisher Navoiyning o’sha kunlardagi ahvoli uning keyinchalik ustozi Sayyid Hasan Ardasherga Samarqanddan yozgan maktubidagi she’riy satrlarda nihoyatda ta’sirli va haqqoniy ifodalab berilgan. Bu vaqtda mamlakatda 1 Abduqodir Hayitmetov . Alisher Navoiy (1441-1501). http://e-adabiyot.uz/uzbek/mumoz/1119-maqola.html

taniqli shoir bo’lib qolgan Alisher Navoiyni Abu Sayd ta’qib qilib, Hirotdan chiqarib yuboradi. Shoir Samarqandga ketishga majbur bo’ladi. Uning Ko’rmadim, Topmadim kabi radifli g’azallari ham shu davrda, aniqrog’i, Mashhaddan Hirotga qaytib, shaxsiy turmushini izga solish taraddudida yurganda, lekin uning moddiy jihatdan nochor ahvoldaligi tufayli oila qurishi qiyinlashgan, Sulton Abu Sayd esa uni ta’qib qilgan paytda yozilgan bo’lib, uning har bayti yurakni tirnaydi. Kimga qildim bir vafo, kim yuz jafosin ko’rmadim, 2 Ko’rgazib yuz mehrining dardu balosin ko’rmadim Baytida shoir zamonasidagi amaldorlar, ulamolar tomonidan bo’layotgan nohaqlik, oddiy xalqqa nisbatan o’tkazilayotgan zulm, bosim xalqning noroziligiga sabab bo’layotganligi, hech qachon yaxshilikka yaxshilik qaytarilmasligini ochiq bayon qiladi: Kimga boshimni fido qildimki boshim qasdiga, Har tarafdin yuz tuman, tig’i jafosin ko’rmadim. Baytida esa men chin dildan bundaylarga boshni fido qilgan holda mehr ko’rsatdim, lekin mehr o’rniga har tarafdan jabr-zulm, jaholatni ko’rdim, deydi. Kimga ko’nglim ayladi, mehru muhabbat foshkim, Har vafoga yuz jafo, aning jafosin ko’rmadim. Baytida mening ko’nglim hammaga mehr-vafo ko’rsatgisi keldi, yordam berdi, ammo har bir vafodan menga yuz jafo qaytganini ko’rdim, deydi. Ey Navoiy tavba andin, qilmadim shayx olida, Kim bu ishda dayr pirining rizosin ko’rmadim. Baytida: Ey sen Navoiy bu jaholat va zulmdan norizo bo’lib shayx oldiga shikoyat qilib borsang, nafaqat shayh hatto dayr pirlari ham mazlum xalqqa nisbatan bo’layotgan adolatsizlikni ko’rib, tavba qilishdan boshqa chora yo’qligini ko’rdim, deb nadomat chekadi. A.Navoiyning Ko’rmadim g’azali 13 15 bo’g’inli, aruz vaznidagi she’riy asar asosida yaratilgan. 2 Maraim Jalilov.Qo‘shiqlar xrestomatsiyasi. 2-kitob. Toshkent 2003.103-bet.

Alisher Navoiy o’rta asrdagi Uyg’onish davrining boshqa ulug’ zotlari singari butun hayoti bilan haqiqiy inson qanday bo’lishi lozimligini ko’rsatdi. U o’z davridagi nohaqlikka, adolatsizlikka qarshi kurashdi, amaldorlarning o’z vazifalarini suiiste’mol qilishlarini va ta’magirliklarini fosh etdi, ojiz, muhtoj kishilarni o’z himoyasiga oldi. Sulton Husayn Boyqaro podshohlik qilgan. Alisher Navoiy hukumatda bosh vazir vazifasini egallaganlarida hech bir mamlakatga qarshi bosqinchilik urushi olib borilmadi. Bosh vazir Alisher Navoiy madaniyat va san’atning chinakam homiysi sifatida taniladi. Uning faoliyatida ijtimoiy-siyosiy masalalarni to’g’ri hal etishga intilish, jamiyatdagi barcha ijtimoiy qatlamlarga, barcha qavmlarga bir xil munosabatda bo’lish, hech qaysi birini kamsitmaslik, hammaning manfaatiga barobar xizmat qiladigan jamoat binolarini qurishga alohida e’tibor berish oldingi o’ringa chiqa boshladi. Xondamirning qayd qilishicha, 80-yillar davomida Alisher Navoiy o’z mablag’lari hisobidan Hirotda va mamlakatning boshqa shaharlarida bir necha madrasa, 40 ta rabot, 17 masjid, 10 xonaqoh, 9 hammom, 9 ko’prik, 20 ga yaqin hovuz qurgan yoki ta’mirlattirgan. Ular orasida Hirotdagi «Ixlosiya», «Nizomiya» madrasalari, «Xalosiya» xonaqohi, «Shifoiya» tibgohi, Qur’on tilovat qiluvchilarga mo’ljallangan «Dor ul-huffoz» binosi, Marvdagi «Xusraviya» madrasasi, Mashhaddagi «Dor ul-huffoz» xayriya binosi va boshqa noyob me’morlik yodgorliklari bor. Mazkur asarga XX asrning 60-yillarida taniqli bastakor D.Zokirov musiqa bastalagan. Doni Zokirov 3 (1914 1985) O’zbekiston xalq artisti, sozanda, dirijyor, murabbiy, jamoat arbobi, bastakor Doni Zokirov ajoyib qo’shiq, romans, musiqali drama, simfonik, xalq cholg’ulari orkestri uchun bastalangan musiqiy asarlari bilan o’zbek musiqa madaniyatini boyitdi. 3 G .M.Sharipova.Musiqa vaunio‘qitish metodikasi. То shkent.‖Turon-iqbol‖.2011.167-bet.

D.Zokirov 1914- yil 28- dekabrda Samarqand shahrida tug’ilgan. 1926-yil o’rta ta’lim maktabiga o’qishga boradi va maktabdagi musiqa to’garagiga qatnashadi. Nay, dutor, g’ijjak chalishga qiziqadi. Mashhur san’atkor Muhiddin Mavlonovdan o’zbek va tojik xalq musiqa merosi va ijrochilik sirlarini o’rgandi. 1929- yil Samarqanddagi N.N.Mironov rahbarligidagi musiqa va xoreografiya ilmiy tadqiqot institutiga o’qishga kirdi. 1929 1935- yillari Respublika musiqali drama teatrida sozanda bo’lib ishladi. Mazkur teatrni tashkil qilgan ulug’ san’atkor M.Qoriyoqubov, Tamaraxonim, Usta Olim Komilovlardan saboq oldi va birga ishladi. 1936-yilda Toshkentda O’zbekiston Davlat filarmoniyasi ochildi va shu ansamblda konsertmeyster lavozimida ishga taklif qilindi, keyinchalik musiqa rahbari bo’lib tayinlandi. 1940 1942- yillari Toshkent davlat konservatoriyasining tayyorlov kursida o’qidi, lekin urush tufayli o’qishni 1953 yili bitirdi. 1957-yili O’zbekiston Radioeshittirish qo’mitasi qoshida o’zbek xalq cholg’ulari orkestriga bosh dirijor va badiiy rahbar lavozimiga tayinlandi. 1934-yilda birinchi yirik ijodi Z.Fatxullinning G’unchalar p’esasi uchun bastalangan musiqasidir. U ilk ijodiy yutuqlardan so’ng qo’shiq va ashulalar yaratdi. Jumladan, Ona orzusi, Zafar topib, Ol qasos, Jangda bardam bo’l kabi vatanparvarlik mavzusidagi qo’shiqlar yozdi. A.Navoiyning Orazi va O’rtanur g’azallariga fortepiano jo’rligida qo’shiqlar, sahna uchun So’nmas chiroqlar, Dalada bayram, Vatan qirg’oqlari, Yoshlikda bergan ko’ngil, Hayot mash’ali, Mening jannatim, Shahzoda va yetim qiz musiqali dramalarini yaratdi. Amirlikning yemirilishi, Qutlug’ qon, Yor-yor kinofilmlariga musiqalar, o’zbek mumtoz musiqa namunalarini qayta ishlab, O’zbek xalq cholg’ulari orkestri, yakka cholg’ular va orkestrga moslashtirilgan Yovvoyi chorgoh, Fig’on, Qaytarma, Cho’li iroq, Farg’onacha, Savti Navo, Mirzadavlat, Nasrulloyi, Tasnifi dugoh, Ufori navo, Rajabiy kabi asarlar yaratildi.

D.Zokirov mumtoz shoirlar g’azallariga ko’plab qo’shiqlar yozib, o’zbek qo’shiqchiligi rivojiga katta hissa qo’shdi. U A.Navoiy g’azallari bilan aytiladigan Ey sabo, Bo’lmasa, Ayb etmangiz va Ko’rmadim radifli g’azallariga yozilgan qo’shiq va romanslari hozirgi kunda xalqimizning o’lmas durdona asarlariga aylanib ulgurdi. Ko’rmadim g’azaliga bastalangan asarning ilk ijrochisi O’zbekiston xalq artisti, an’anaviy va akademik vokal xonandalik uslubi ijrochisi Nazira Ahmedova bo’lgan. Ko’rmadim asarining kuylash malakalarini shakllantirish. Ovoz sozlash uchun mashqlar An’anaviy xonandalik uslubida kuylashda ovoz ustida ishlash o’ta muhimdir. Buning uchun nafas olish va uni chiqarish mashqlari. 1- mashq. Oo’ - - - - o’ o’ --- Oo’ - - - - oo’ - - - Mazkur mashqda ligalar yordamida nafas tejab sarf qilinishiga e’tiborni qaratish kerak.Triollar esa nola yordamida kuylanadi. 2- mashq. Talaffuz artikulyatsiya (i, a, o, m, t, pi, zi, to, tu) diksiya (so’zlarni dona- dona, burroligi) uchun mashqda ashula, qo’shiq so’zlari ustida ishlanadi.

Maqom qo’shiqlarini kuylash jarayonida talabalar doim I harfiga urg’u berib kuylashga intiladilar. Bu esa tinglovchini g’ashini keltiradi. Masalan “Kimga qildim bir vafo kiim yuz jafosin ko’rmadim” tarzida eshitiladi. 3- mashq. Ovozni o’stirish, ovoz diapozonini kengaytirish uchun mashq yordamida ovoz paychalarini qizdirib va qo’shiq aytish uchun tayyorgarlikka erishiladi. Bu vaqtda nafas olish va uni tutib turishga e’tibor berish kerak. Yuqori pardalarda ovozni tutib turish diapozonni kengaytirish imkonini beradi. Ufori talqini Urganji Talabalarni qo’shiq aytishga tayyorlash (ovoz mashqlari) ustida o’qituvchi tomonidan kompleks tarzda amaliy mashg’ulotlar o’tkazilib borishi talab etiladi. Ma’lumki har bir mashg’ulot xonandaning ovozlarini qo’shiq aytishga tayyorlash va ohang eshitish qobiliyatlarini ko’zda tutuvchi mashqlarni bajarishdan boshlanadi. Mashqlar 10 15 daqiqa va undan ko’proq davom etishi mumkin. Bu

ovozni to’g’ri hosil qilish, to’g’ri nafas olish, yaxshi ansambl va jarangdorlikka erishishga yordam beradi. Xonandalarni qo’shiq aytishga tayyorlashning to’g’ri uslublari mavjud: Bularga: -mashqlarni butun guruh yoki alohida ovoz turlari bo’yicha kichik guruhlar bilan ishlash, - ma’lum unli tovushlar, bo’g’inlar va so’zlar yordamida ish olib borish, - turli tovush yo’nalishlarida (legato, stakkato, markato, nonlegato) uslubida ish olib borish, - turli dinamik (tovush kuchi) sur’at uslubida ish olib borish, - ayrim xalq qo’shiqlari bo’laklaridan foydalanib ijro qilish, - diapozonning ma’lum qismida (registrda) kengaytirib ish olib borish, - ovozni kuylashga tayyorlash mashqlari oddiydan murakkabga bo’lgan tartibda olib borishdan iborat. Ashula ijrochiligida maqomlarimizning deyarli barchasi mumtoz shoirlarimiz g’azallariga bastalangan ijro namunalaridan iborat. Shuni ta’kidlash kerakki, barcha ashulalar ham yuqoridagi - Muzoreyi musammani ahrabi makfufi maqsur, Mutakoribi musammani mahfuz, Ramali musammani mahzuf, Hazaji musammani solim, Muzorai musammani makfufi mahzuf kabi ko’plab vaznlarga mos kelmasligi mumkin. Masalan, ramal bahri vaznida yozilgan Alisher Navoiyning Ko’rmadim radifli g’azaliga D.Zokirov tomonidan bastalangan ashula ohangi g’azal matnidagi adabiy vazniga xos qilib bastalangan emas. Tabiiyki, adabiy hijo bilan ashula ijrosi talaffuzidagi hijo boshqa-boshqa ko’rinish kasb etadi. 4 Mazkur vaznini olib, biz doira ohangiga qo’yib ijro qilsak, raqsbop, o’ynoqi - 6/8 Kulobcha (Tojikistonda joylashgan tuman) usuli ijrosini eshitamiz. Foilotun foilotun foilotun foilun - V - - - V - - - V - - -V – 6/8 o’lchov 4 Pedagogik ta‘lim .D.Qodirov.Talabalarning kuylash malakalarini shakllantirishda hijo va bezaklar ustida ishlash. 6son.2017-yil.

Mazkur asar tonalligi Si-minor, tayanch pardalari Si-mi sol. Diapazoni birinchi aktava Si-dan 2-aktava mi-gacha boradi. Ashula ohangi esa boshqa hijo ko’rinishida ekanligini ko’rish mumkin. Bastakor esa bu matnni vazmin, qayg’uli, bezaklarga boy 3/ 4 ohangiga solib yaratgan. Ya’ni, Foilo - - tun foilo- - tun foilo G’azalning adabiy varianti – Foilotun foilotun foilotun foilun dan g’azalning ashula varianti - Foilo – tunfoilo- tunfoilo- tunfoilun ko’rinishiga ega ekanligini ko’ramiz, natijada yuqoridagi vazn ko’rinishi boshqacha ko’rinish hosil qiladi. Ritm o’lchovi 3/4. Asarni kuylash uslubi, asosan, an’anaviy xonandalik uslubiga xos, ayol ovozi uchun mo’ljallab yozilgan. Biroq asar juda musiqiy koloritga ega bo’lganligi, kuylash uchun murakkab ovoz talab qilinmaganligi bois ham xonandalik ansamblida erkak va ayollar tomonidan ijro etib kelinmoqda. Xonanda asar ijrosi davomida nafasni erkin oladi va ijro davomida ovoz quyidan yuqoriga qarab yo’naltiriladi. Asosiy ohang g’oyasi berilgandan so’ng tovush asosiy tonikaga qaytadi. G’azalda yuqori avj mavjud emas. O’rta avjda ham tovushlar uyg’unligi, erkin tovushlardan iborat bo’lib, g’azal mazmunini ochib berishda ohanglar ketmaketligini muvofiqlashtirib beradi. Asarning musiqiy xususiyatining asosiy jihati shundan iboratki, birinchidan, kuylash uchun juda qulay, ovoz diapazoni ikki oktava oralig’ida, ikkinchidan ovoz rang-barangligi va unli tovushlarga urg’u berish qoidalaridan to’liq foydalanish imkoniyatlari mavjud.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1 .Begimatov S. Mamirov Q., Mansurov A., Karimova D, Ro’ziyev I. Musiqa 6-sinf uchun darslik. G’.Gulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. Toshkent 2001-yil 2.Jabborov A. Musiqiu drama va komediya janrlari. O’zbekiston kompozitorlarining ijodiyotida. Toshkent. 2000-yil.. 3.Ismoilova.M. E. Xalq qo’shiqlari vositasida o’quvchilarning ma’naviy ahloqiy fazilatlarini shakillantirish. Toshkent “Istiqlol” 2000-yil. 4 .Ismoilova M. Vokal o’qitish metodikasi. Oliy va o’rta maxsus musiqiy ta’lim talablati uchun o’quv uslubiy qo’llanma.Toshkent ”Musiqa” nashriyoti.2011yil. -61 bet. 5 .Ismoilova M.E. Bayramjonim-bayramjon. Umumiy o`rta ta’lim maktab o`quvchilari uchun o`quv qo`llanma. Toshkent, “Musiqa” 2016 yil –232 bet. 6. Ibrohimov.O. J. Sadoqov. 7-sinf uchun darslik. G’.Gulom nomidagi manbaa ijodiy uyi. Toshkent 2004-yil. 7.Mansurov A., Hakimova D. Musiqa 5-sinf uchun darslik G’.Gulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. Toshkent 2001-yil. 8. Hasanboyeva O. Hasanboyev.J, H.Hamidov. Pedagogika tarixi. Toshkent 2004-yil. 9. Rizayeva M, Yosh xonandaning kamoloti. Toshkent “Cho’lpon”2003- yil.

O'xshashlar

Turk va Ozarbayjon musiqasi

O’zbek mumtoz musiqasi va uning xususiyatlari

Etmasmidim asarining daromad va miyonxat qismlari ijrosi ustida ishlash

T.Jalilov nomidagi davlat akademik xalq cholg‘ulari orkestrining gastrol safarlari

O’zbekiston bastakorlar ijodiyoti. M.Murtazoyev “tamanno”