logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Milliy istiqlol g'oyasi
  4. Миллий ғояни ривожлантиришнинг институционал тизими

Миллий ғояни ривожлантиришнинг институционал тизими

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

187.5 KB
Ko'chirib olish
Миллий ғояни ривожлантиришнинг институционал тизими Режа: 1.Дунёнинг элитар мафкуравий тизими. 2.«Мафкуравий тарбия» тушунчаси, унинг мазмуни ва намоён б ў лиш хусусиятлари. 3.Мафкуравий тарбиянинг й ў налишлари ва ижтимоий функциялари. 4.Ижтимоий институтларнинг анъанавий, индивидуал, жамоавий, мафкуравий функциялари . «Бугунги кунда инсоният қўлида мавжуд бўлган қурол-яроғлар Ер куррасини бир неча бор яксон қилишга етади. Буни ҳаммамиз яхши англаймиз. Лекин ҳозирги замондаги энг катта хавф - инсонларнинг қалби ва онгини эгаллаш учун узлуксиз давом этаётган мафкуравий курашдир. Эндиликда ядро майдонларида эмас, мафкура майдонларида бўлаётган курашлар кўп нарсани ҳал қилади. Бу аччиқ ҳақиқатни ҳеч қачон унутмаслик лозим» Ислом Каримов ХХI аср ахборот асри, ахборот технологиялари асри бўлиб кириб келди. Ана шу асрда кенг қамровли ва жадал суръатларда тарқалаётган информациялар инсоннинг истакларини, қарашларини ўзгартириши, фикрига таъсир қилиши мумкин. «Энг асосий нарсани кўз билан илғаб бўлмайди» деган қудратли тарғибот кучлари кишини ҳамма ерда ва ҳар куни қуршаб туради. Эндиликда хилма-хил усулларда олиб борилаётган мафкуравий тарғибот ва ташвиқотнинг асосий объекти, мақсади инсон қалби ва онги учун кураш майдонига қаратилмоқда. Бу кучларнинг мақсади - инсонни нимагадир ишонтириш, нимагандир ундаш, нимагадир оғдириш. Тадбиркор маҳсулотини реклама қилиб, уни сотиб олишга ундайди. Диний арбоблар ўз динига эътиқод қилишга чақиради. Халқаро майдонда баъзи давлатлар ўзининг «катта оға» эканини уқтиришга ҳаракат қилади. Лекин танганинг орқа томони бўлганидек, бу ғоянинг иккинчи томони тескари томони бўлиши ҳам мумкин. Агар ўша молини мақтаётган тадбиркор тамаки сотаётган бўлса, унинг зарари ҳақида одамларни ким огоҳлантиради? Агар ўша диндор, дин четда қолиб, давлат тузумини ағдаришга чақираётган бўлса, унинг бузғун- чиликларини ким гапириши мумкин? Ёки жаҳонда «катта оға»ларнинг қўлидан тутиб эмас, мустақил одим ташлаш кераклигини ким тушунтиради? Ана шу тарғибот ва аксил тарғиботни ким амалга оширади? Инсон қалби ва онги учун кураш жараёнида ғоя ва онг муносабати биринчидан, муайян ғоя инсон томонидан қабул қилинмаслиги мумкин. Иккинчидан, муайян ғоя шахс онгида фақат ахборот сифатида сақланиб қолиши, яъни кераксиз буюм каби, инсон онгининг бир четида «чанг босиб» ётавериши мумкин. Биринчи ҳолатда ғоя инсон онгида ҳеч қандай из қолдирмайди, иккинчи ҳолатда эса, у шахс учун ҳеч қандай ижтимоий аҳамиятга эга бўлмайди ижтимоий аҳамиятга эга бўлмайди ғоя фақат инсон қалбини эгаллаган, маънавий-руҳий ҳолатининг узвий қисмига айланган тақдирдагина ҳаракатга даъват этувчи, рағбатлантирувчи кучга, фаолият дастурига айланади. Шунинг учун ҳам, бугунги кунда мафкуравий курашнинг бош мақсади инсон қалбини забт этиш орқали унинг онгини эгаллаш бўлиб қолмоқда 1 . «Бугунги кунда инсоният қўлида мавжуд бўлган қурол-яроғлар Ер куррасини бир неча бор яксон қилишга етади. Буни ҳаммамиз яхши англаймиз. Лекин ҳозирги замондаги энг катта хавф - инсонларнинг қалби ва онгини эгаллаш учун узлуксиз давом этаётган мафкуравий курашдир. Эндиликда ядро майдонларида эмас, мафкура майдонларида бўлаётган курашлар кўп нарсани ҳал қилади. Бу аччиқ ҳақиқатни ҳеч қачон унутмаслик лозим» деган эди Президентимиз Ислом Каримов. Ҳозирги пайтда ривожланган давлатлар қудратли тарғибот тизимига эга бўлишга интилмоқда. Масалан, ўз фаолиятининг тарғиботига АҚШ ҳукумати йилига 2,5 миллиард доллар сарфлаяпти. Франция ҳам ўз сиёсатини аҳолига тушунтириш ишларига йилига 100 миллион франк сарфламоқди. Бу маълумот тарғиботлар нафақат динда, бизнесда балки сиёсатда ҳам, маънавий-маърифий ишларда ҳам муҳим аҳамиятга эга. Демак, ривожланган демократик давлатлар ҳам мафкуравий фаолиятдан сира воз кечмаган. Пухта ишлаб чиқилган стратегик йўналиш давлат истиқболини белгилайди. Ўзбекистоннинг стратегик мақсадлари Ислом Каримовнинг қатор асарларида, жумладан, «Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида...», «Ўзбекистон ХХ I асрга интилмоқда» каби асарларида белгилаб берилган. Шу мақсадлар сари инсонларни сафарбар қилиш, уларни ғоялар шаклида сингдириш заруратга айланмоқда. Ривожланган мамлакатларда мафкуранинг тарғиботи «ҳукумат сиёсати- нинг ташвиқоти» кўринишида амалга оширилади. Давлатнинг бош ислоҳотчи эканлиги ҳам Ўзбекистон ҳукуматининг сиёсатини махсус тарғиб қилишни талаб этади. Бундай тарғибот ислоҳотларни «мафкуравий асосда таъмин- лаш»га хизмат қилади. Миллий истиқлол ғоясини Ўзбекистоннинг мустақил тараққиёт страте- гиясини, ўзбек халқининг буюк давлат барпо этиш борасидаги мақсад- муддаоларини ҳисобга олган ҳолда, ёшлар қалби ва онгига сингдиришнинг муайян тизими ва устувор йўналишлари мавжуд. Бунда жамият ҳаётининг барча соҳаларини қамраб олиш, таълим-тарбия, тарғибот ва ташвиқотнинг самарали усул ва воситаларидан оқилона фойдаланишни тақозо этилади. Ўзбекистон ҳаётидаги ўзгаришлар инсонлар онгида ҳам катта ўзга- ришлар қилишни талаб этади. Ўтиш даврини бошидан кечираётган ҳар қандай давлат янги замон кишисини тарбиялаш ҳақида жиддий қайғуриши, табиий. Демак, Ўзбекистонда ҳам, «комил инсон» ғоясида эътироф этилган 1 Назаров Қ., Очилдиев А. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунчалар, тамойиллар ва атамалар. – Т.: «Янги аср авлоди», 2002, 51-бет. шахс мос сифатларини фуқароларда қарор топтириш вазифаси кўндаланг турибди. «Фуқаролик аҳлоқи»ни бундай тарбиялаш мафкуравий сиёсатнинг негизини ташкил этади. Миллий истиқлол ғоясини ёшлар онгига сингдиришда ҳар бир ота-она ўз фарзандининг мактабгача тарбияси, унинг кейинги тараққиёт даврида қанчалик аҳамият касб этиши, бу давр узлуксиз таълим ва тарбиянинг муҳим босқичи эканини англаб етиши ниҳоятда муҳим. Бунда оиланинг таълим муассасалари тизимига изчил уйғунлашувига эришиш зарур. Бу даврдаги барча бевосита таълим берувчи муассасалар (мактаблар, лицей, касб-ҳунар коллеж-лари, олий ўқув юртлари) мафкуравий тарбиянинг асосий ўчоқларидир. Уларнинг барчасида амалга ошириладиган мафкуравий таълим жараёнида, барча ўқув қўлланмалари ва дарсликлар, қўшимча адабиётларда қуйидаги омиллар устувор аҳамият касб этиши лозим: - Ватан туйғусини шакллантириш; - она тилимизга муҳаббат уйғотиш; - миллий қадриятларга ҳурматни кучайтириш; - эзгулик тимсоли бўлган аёлни улуғлаш; - оиланинг ватанпарварлик ҳиссини тарбиялашдаги ролини кўрсатиш; - маҳалланинг демократия дарсхонаси ва ўз-ўзини бошқариш мактаби эканини тушунтириш ва ҳоказо. Социолог, врач, психолог, радикал фрейдизм йўналиши вакали Райх Вильгельм (1897-1957) фикрича, «кўр-кўрона ва авторитар (диктатуравий) тарбия боис ёшлар ишонувчан бўлиб қоладилар ҳамда танқидий қобилия- тидан мосуво бўладилар». Миллий ғояни инсон онги ва қалбига сингдириш тарғибот-ташвиқот орқали амалга оширилади. Тарғибот (унинг ўзак сўзи, «рағбат») - у инсонни бирор ҳаракатга рағбатлантиришни назарда тутади. «Ташвиқот» (тушунчаси ўзаги «шавқ» сўзидан олинган) - у кишида бирор нарсага шавқ уйғотишга йўналтирилади. Тарғибот («инсон қалбининг созловчилари») инсоннинг онги ва қалбини эгаллашга қаратилган. Тарғибот-ташвиқотдан мақсад - билим орттириш эмас, балки кишини бирор ҳаракатга ундашдан иборат. Миллий истиқлол ғоясини ҳалқ қалби ва онгига сингдириш муайян технология асосида олиб борилганида тадбирларнинг кетма-кетлиги, миқёси ва меъёри, давомийлиги ва тамойиллари сингари жиҳатлар қамраб олинади. Ўзбекистонда мафкуравий жараёнларни ташкил этишнинг устувор йўналишлари қуйидагилардан иборат: 1) белгиланган тадбирларнинг юқори даражада уюшқоқлик билан ўтказилишини таъминлаш; 2) Миллий ғоянингтарғибот сифатини мунтазам ошириб бориш; 3) давр талабларидан келиб чиққан ҳолда мафкуравий ишларни ташкил этишнинг янги, самарали йўларини излаш; 4) бу соҳада эски услубларнинг мутлақлаштирилишига, андозалаш- тиришга йўл қўймаига, андозалаш-тиришга йўл қўйма ташкил этишда ижтимоий муҳитни ҳисобга олиш; 5) мафкуравий жараёнларни ташкил этишда учрайдиган расмиятчилик ва мажлисбозлик кўринишларига барҳам бериш; 6) мафкуравий фаолиятнинг қанчалик самарали олиб борилаётганини билиш мақсадида унинг мониторингини ташкил этиш. Миллий ғоя, мафкуранинг тарғибот-ташвиқотини ташкил этишда қуйидаги ташкилий тамойилларга амал қилиш мақсадга мувофиқ: 1. Узлуксизлик (миллий мафкурани ёшларга сингдириб боришни бешикдан бошлаш керак, содда шаклда). 2. Кенг қамровлилик (жамият барча аъзоларига ғоялар хилма-хиллиги асосида мафкурани сингдириш) 3. Босқичма-босқичлилик (оила-боғча-мактаб-коллеж, лицей, олий ўқув юртлари асосида). 4. Кетма-кетлик (ҳар бир босқич учун инсонга хизмат қиладиган қадриятлар асосида) 5. Фаоллик (кўпроқ интерактив усуллардан фойдаланиш). 6. Иш билан сўз бирлиги (назария ва амалиёт бирлиги). 7. Шахсий ибрат (тарғибот қилувчининг ўзи шахсий ҳаётда ибрат бўлиши). 8. Ҳаётийлик (ютуқлар билан бирга камчиликларни ҳам кўрсатиш). 9. Илғор тарғибот-ташвиқот технологияларидан фойдаланиш. 10. Меъёрийлик (баландпарвоз, расмиятчилик, такрорланишларга кўп ҳам йўл қўймаслик). 2. Аҳоли турли қатламларини ғоявий қуроллантириш омиллари, ёндашувлар ва ижтимоий рекламалар Фуқаро тарбиясини ташкил этиш: дунё тажрибаси ва муаммолари. Маърифатпарвар адиб Абдулла Авлоний «Тарбия биз учун ё ҳаёт - ё мамот, ё нажот - ё ҳалокат, ё - саодат - ё фалокат масаласидир» деганларида аввало фарзанд тарбиясини, авлод тарбиясини, қолаверса миллат тарбиясини назарда тутиб айтган эди. Дарҳақиқат, ҳар бир давлат ўз фуқаролари билимли, ҳақ-ҳуқуқини танийдиган, маънавий баркамол, бир сўз билан айтганда, комил инсон бўлиб вояга етиши ҳақида қайғуради. Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов бу хусусда шундай дейди: «Биз комил инсон тарбиясини давлат сиёсатининг устувор соҳаси деб эълон қилганмиз. Комил инсон деганда, биз , аввало, онги юксак, мустақил фикрлай оладиган, хулқ-атвори билан ўзгаларга ибрат бўладиган билимли, маърифатли кишиларни тушунамиз» 1 . Бироқ таъкидлаш жоизки, турли давлатларда «баркамол инсон» тушунчасига турли сифатлар нисбати берилади. Ҳар бир давлат ўз фуқаро- ларида замон талабларига мос сифатлар ва жамият мақсадларига мос қадриятларни қарор топтиришга ҳаракат қилади. Доимий юксалиш ҳақида қайғурадиган етакчи давлатларнинг бу борадаги тажрибаси билан танишиш фойдадан холи эмас. 1. АҚШда фуқаро ва ёшларни ғоявий-мафкуравий тарбиялаш масаласи. Америкаликларга қандай ғоя ва қадриятлар сингдирилмоқда? Фуқаро ва ёшлар тарбияси қуйидаги ғоявий устунларга таянади. АҚШ фуқаролари Конституцияни, Америка давлатчилигининг асос-лари ва демократик тамойилларни муқаддас деб биладилар ва бу туйғуни ёшлар онгига сингдириш ҳақида тинимсиз қайғурадилар. Ёшларда эркин яшашга иштиёқ, мустақилликни қадрлаш туйғуси шакллантирилади. АҚШ нинг фан ва технологиялар соҳасида бошқа давлатлардан ўзиб кетган-лигининг сабаби шундаки, аввало Америкада эркин ва ижодий фикр қадрланади ҳамда ўзгача фикрлайдиганларга нисбатан бағрикенглик қарор топтирилган. Лекин америкалик фуқарони тарбиялашнинг энг асосий жиҳати бошқа бир ғояда яширин. У ҳам бўлса, ҳар бир инсонни ноёб истеъдод эгаси деб билиш, ҳар бир шахсга ҳазрати инсон сифатида мурожаат қилишдир. Инсонга бундай муносабат, сўзсиз, унинг салоҳиятини юзага чиқа-ришга имкон беради. Айнан шу ғоя таъсирида америкаликлар орасида ўзини «ўртамиёна одам» деб биладиган ёхуд «мен бир оддий одам» деб гапирадиган кишилар ниҳоятда кам учрайди. Америка фуқаролари адолатни ҳам ўзига хос тарзда тушунадилар: шахс нимагаки эришса, қандай мақомни эгалласа, бунга фақат ўз ақли ва истеъдоди билангина етишади. Шундай қилиб, ҳар бир америкалик болалигиданоқ кимгадир ва нимагадир орқа қилишга эмас, балки ўз кучига таянишга ўргатилади. Ҳар бир америкаликда келажакка ишонч уйғотилади. Ҳудди ана шу «Америка орзуси» кишиларни янги мақсадлар сари рағбатлантиради, янги ғояларни 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йЎқ. Баркамол авлод орзуси. – Т.: «Шарқ» нашриёт – матбаа концерни. 1998, 81 – б. амалга оширишга шавқ уйғотади. Умуман, демократия қоидалари ва эркинлик Америка мафкурасининг пойдеворини ташкил этади. Бундай тарбия натижасида фақат ўз кучига ишониш, руҳий озодлик ва мустақил фикрлаш каби хислатлар америкаликларнинг қон-қонига сингиб кетган. Албатта, «АҚШ да бу борада муаммо йўқ экан» деган хулоса чиқариб бўлмайди. Охирги пайтларда эркинликка ҳадеб урғу беравериш оқибатида америкаликлар эркинликни жамият олдидаги мажбуриятлардан ҳам озодлик сифатида идрок эта бошладилар. Шу боис ҳозирги кунда АҚШнинг зиёли- лари томонидан янги мафкура - «либерал - национализм» мафкурасини яратиш зарурлиги ҳақидаги фикр ўртага ташланмоқда. Бу мафкура миллий ва ирқий жиҳатдан бўлиниб кетган кўп сонли ижтимоий гуруҳларни «АҚШ - миллатлар ҳамжамиятидир» ғояси атрофида бирлаштиришни назарда тутади. Эътибор берадиган бўлсак, янги мафкурада миллий омилнинг устуворлиги ўрнатилмоқда. Демак, гап АҚШда аста-секинлик билан ягона миллий вужудни шакллантириш, халқнинг бирдам-лигини кучайтиришга хизмат қилувчи мафкурани яратиш ҳақида бораётир. 2. Японияда миллий мафкура тарбияси. Шарқнинг энг илғор мамлакатларидан бири Японияда фуқарони, ёшларни тарбиялашнинг энг самарали ва таъсирчан усулидан фойдаланилади. Бундай тарбиянинг асосий маскани сифатида мактаб танланган. Чунки мактабда бола билим олишдан ташқари шахс сифатида ҳам шаклланади. Кунчиқар мамлакатда фуқаро тарбияси «аҳлоқий тарбия» тизими доирасида амалга оширилади. Расмий ҳужжатларда «ахлоқий тарбия» тизими қуйидагича номланади: 1) «характерни шакллантиришга йўналтирилган таълим»; 2) «давлат учун мақбул ахлоқий сифатларни тарбиялашга қаратилган фаолият»; 3) «фуқаролик ахлоқи асосларини тарбиялаш» 1 . Аслида, бу тизим миллатни тарбиялаш тизими вазифасини ўтайди. Ундан қудратли ғоявий таъсир воситаси сифатида ҳам фойдаланилади. Кўпчилик олимларнинг фикрича, айнан «ахлоқий тарбия» тизими Япония мамлакати иқтисодий равнақининг ғоявий асосини ташкил қилади. Чунки бу тизим ишлаб чиқаришда маънавий салоҳиятдан унумли фойдаланишга йўналтирилган. Шу боисдан ҳам инглиз файласуфи Томас Гоббс (1588-1679) «Давлатнинг қандайлиги ҳақида хулоса чиқариш учун аввало одамларнинг ахлоқи, қизиқишлари ва феъл-атворини ўрганиш жоиздир» деган эди. Иккинчи жаҳон урушидан хароба бўлиб чиққан Япония мамлакатининг 30-40 йилда ишлаб чиқариш ҳажми бўйича дунёда иккинчи ўринга чиқиб олгани кўпчиликнинг хайратини уйғотади. «Кичик бир оролнинг бундай 1 Эргашев И. ва бошқ. Миллий истиқлол ғояси: Ўзбекистон Республикаси Олий таълим бакалавриат босқичи учун дарслик. -Т.: Академия, 2005. 302-бет. қисқа вақтда ҳунармандчилик устахоналаридан автомат-лашган саноатгача бўлган йўлни босиб ўтганлигини қандай тушунтириш мумкин?». Мазкур саволга японлар қуйидагича жавоб берадилар: «Салоҳият инсонларда яширин». Япония менежментининг олтин қоидасига кўра, инсондан қимматроқ бойлик йўқ. Япон кишисида қуйидаги қадрият ва сифатлар қарор топтирилади: меҳнатсеварлик, интизомлилик ва жамоавийлик япон миллий характерига хос хусусиятлар саналади. Бироқ, давлат бу билан қаноатланмай, ўз фуқароларида ушбу сифатларни мустаҳкамлаш ва кучайтириш вазифасини маорифга юклайди. Натижада, мактабларда гуруҳий бирдамликни тарбиялашга алоҳида эътибор қаратилади. Бунда коллективнинг ютуғи ҳам, мағлубияти ҳам гуруҳнинг ҳар бир аъзосига боғлиқ эканлиги ҳақидаги ғоя сингдирилади, ўз ролини аниқ билиш ва шунга яраша масъулиятни ҳис қилиш талаб этилади. Бундай тарбия кўрган фуқаро жамоа муаммоларини ўзининг шахсий муаммолари сифатида қабул қилади. Олимларнинг фикрича, айнан шундай гуруҳий бирдамлик (япончада «айдагарасюги») туфайли мамлакат мисли кўрилмаган иқтисодий ютуқларга эришди. Меҳнат япон кишиси учун ахлоқий қадрият саналади. Унинг қадрият даражасига кўтарилишида «ахлоқий тарбия» тизимининг роли беқиёс. Гап шундаки, япон кишисига мактабдаёқ қуйидаги ғоялар сингдирилади: 1) «Фа- қат тиришқоқлик ва меҳнат билан муваффақиятга эришиш мумкин», 2) «Ўз устингда тинимсиз ишла - шунда бировдан кам бўлмайсан». Бу каби ғоялар таъсирида улғайган япон кишиси ўзининг барча ҳаракатларини қуйидаги мантиққа бўйсундиради: «Бор имкониятларингни ишга сол!» Шундай қилиб, давлат ўз фуқароларида тиришқоқлик ва ҳафсала, қунт ва ғайратни мақсадли равишда қарор топтиради. Интизомдан жамият манфаатларида фойдаланиш борасида эса японлар бошқаларга ўрнак бўла олади. «Аҳлоқий тарбия» натижасида Японияда фуқаролар меҳнат инти- зомининг бузилишини шунчаки салбий иллат деб ҳисобламай, балки уни Ватанга ҳиёнат деб қабул қиладилар. Японияда фуқаро тарбияси замон эҳтиёжлари ва жамият манфаатларига мослаштириб борилади. Айнан шу туфайли япон фуқаролари жамият тараққиётини ҳаракатлантирувчи қудратли куч деб биладилар. Кўриниб, турибдики, миллат келажагини ўйлайдиган ҳеч бир давлат фуқаро тарбияси масаласини эътиборсиз қолдира олмайди. 3. Ўзбекистонда «фуқаро тарбияси». Миллий ғоя ва Ўзбекистон тажрибаси кўтарилган масаланинг муҳимлиги Ўзбекистонда ҳам бу борада амалга оширилаётган ишларни таҳлил қилишга ундайди. Эътибор бериб қарайдиган бўлсак, бизда «фуқаро тарбияси» ҳақида кам гапирилади. Лекин бизда бу вазифа ўз ҳолига ташлаб қўйилган эмас. Ўзбекистонда фуқаро тарбияси давлат сиёсатининг устувор соҳаси бўлиб, асосан икки йўналишда: 1) Кадрлар тайёрлаш миллий дастури доирасида ва 2) Миллий истиқлол ғоясини сингдириш воситасида амалга оширилмоқда. Кўриниб турибдики, бизда ҳам фуқаро тарбиясини амалга оширувчи маскан сифатида мактаб танланган. Чунки мактабда бола билим олишдан ташқари шахс сифатида ҳам шаклланади. Демак, маорифга миллат фуқаросини тарбия-лашдек масъулиятли вазифа юкланган. Маориф, халқ таълими йўли билан комил инсон қиёфасини яратиш зарур. Аввало ҳар жиҳатдан фаол инсонни тарбиялашга эътибор қаратиш, ғоявий тарбия воситасида шахснинг салоҳиятини максимал даражада юзага чиқаришга эришиш, ҳар бир боланинг иқтидорини ривожлантиришга урғу бериш зарур. Бунинг учун инсонни пассив ижросиликдан эмас, балки фаол ташаббускорликдан кўпроқ манфаатдор эканлигига ишонтириш керак. Ўқув жараёнида бу вазифани ҳал қилиш учун таълим жараёнини «ёдлаш»дан халос қилиш ва уни муаммоларни ҳал қилишга йўналтириш зарур. Шахснинг ижодий фикрлашини ривожлантириш ҳам айнан шу мақсадларга хизмат қилади. Fоявий тарбияни ташкил қилишда назарий фикрларга амалий шакллар бериш, билимларни ҳаракатларга айлантириш муҳим саналади. Бунинг учун прагматик фикрлайдиган шахсни тарбиялаш муҳим аҳамият касб этади 2 . Миллий истиқлол ғоясини ўқитишдан кўзланган асосий мақсад - замон талабларига мос инсонни тарбиялашдан иборат. Бунинг учун фуқароларда қуйидаги сифатларни шакллантириш, қадриятларни сингдириш керак: 1)Фаол инсонни тарбиялашга эътибор бериш. 2)Шахснинг салоҳиятини максимал юзага чиқариш. 3)Ҳар бир бола иқтидорини ривожлантириш. 4)Манфаатдорликка ишонтириш. 5)Муаммоларни ҳал қилишга йўналтириш. 6)Шахс ижодий фикрлашини юксалтириш. 7)Назарий фикрларга амалий шакллар бериш. 8)Билимларни ҳаракатга айлантириш. 9)Прагматив фикрлайдиган шахсни тарбиялаш. 10)Меҳнатга иштиёқ уйғотиш, тиришқоқ ва серғайрат шахсни тарбиялаш. 11)Шахсни ўз устида қунт билан ишлашга ўргатиш. 12)Ўз ишончини қарор топтиришдан манфаатдорликка ундаш. 2 Эргашев И. Миллий истиқлол ғояси: Ўзбекистон Республикаси Олий таълим бакалавриат босқичи учун дарслик. -Т.: Академия, 2005. 303-304-бетлар. 13)Миллий ғурури баланд, масъулиятли, интизомли шахсни ривожлантириш. 14)Келажакка ишонч уйғотиш. 15)Миллий истиқлол мафкурасини юракка яқин ғоялар орқали сингдириш ва ҳ.к. Меҳнат жамоалари. Президентимиз Ислом Каримов 2000 йил 6 апрелда миллий истиқлол мафкураси концепциясининг асосий тамойил-ларига бағишлаб илмий ва ижодий жамоатчилик вакиллари билан учрашувда «Миллий мафкура - давлатимиз ва жамиятимиз қурилишида биз учун руҳий - маънавий куч-қувват манбаи» мавзуида сўзлаган нутқида бу борада долзарб масалаларни илгари сурди. Фикри эркин одам, у қайси соҳада ишлашидан қатъий назар, ўз ҳаётини ўзи ташкил қилиш имконига эга бўлади. Юртбошимиз 1998 йилдаёқ «Fояга қарши фақат ғоя, фикрга қашри фақат фикр, жаҳолатга қарши маърифат билан баҳсга киришииш, олишиш мумкин»лигини баён этиб, бу масаланинг 3 жиҳатига эътибор қаратган эди: 1) Ёт ғояга қарши биз ўз олижаноб ғоямиздан фойдаланиш учун, 2) Одамларни эркин фикрлашга ўргатиш зарур. Яъни, фикрга қарши фикр бўлиши керак. 3) Жаҳолатга қарши маърифат. Бу ўринда ХХ аср бошида халқни маърифат ва миллий уйғонишга чорлаган жадидчилик ҳаракати намоёндалари ҳаётини, ижодини, интилишларини ўрганиш зарур. Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда 9 минг 900 дан кўпроқ мактабларда 550 минг ўқитувчи фаолият кўрсатмоқда. 63 га яқин олий ўқув юртларида эса 18,5 минг профессор-ўқитувчилар (уларнинг 52 фоизи фан доктори ва номзодлари) ишламоқда, ёшларга зиё таратмоқда. 5,3 миллиондан ортиқ фарзандларимиз мактабларда, турли билим юртларида таълим олмоқда. 160 мингдан кўпроқ ёшлар эса олий таълим тизимида ўқимоқда. Улар тарбияси ҳақида ўйлашимиз, ёшларимиз бахтли келажаги учун қайғуришимиз, ёш наслимизни миллий ғоя ва миллий мафкура билан қуроллантиришимиз керак. 3 Демак, меҳнат жамоалари инсон умрининг асосий қисми ўтадиган, унинг тафаккури, ҳаётга муносабати шаклланадиган ижтимоий-маънавий муҳитдир. Улар кишида жамоа руҳи, меҳнатсеварлик, омилкорлик, адолат тушунчаси, меҳр-оқибат туйғуларини тарбиялайдиган ўзига хос маскан бўлиб ҳисобланади. 3 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ќаёт - пировард мақсадимиз. -Т.8. -Т.: Ўзбекистон, 2000. 468-469-бетлар. Миллий ғоя, миллий мафкурани одамларнинг эркин ҳаёт, обод ва озод Ватан қуриш йўлидаги интилишларини умумлаштирадиган давлат ва нодавлат, мустақил ташкилотлар имкониятидан тўла фойдаланиш ва уларни ташкил этиш зарур. Бу борада Президентимиз ташаббуслари билан: 1) «Токи бу ташкилотлар ҳар қандай манфаатдан ёки таъсирдан холи бўлиб, бизга реал ҳаёт ҳақида муайян ижтимоий ҳодиса ва воқеаларни келтириб чиқарадиган омиллар ҳақида аччиқ бўлсада, холисона, ҳаққоний хулосалар» 4 чиқармоқда. 2) Вилоят ва туман ҳокимликларининг бевосита кўмагида республика «Маънавият ва маърифат» жамоатчилик марказининг жойлардаги бўлимлари қошида маърифий тарғибот кенгашлари тузилди. 3) Мактаблар, лицей ва коллежларда бевосита маънавият масалалари билан шуғулланадиган мутасадди мутахассислар лавозимлари жорий этилди. 4) Мактаб, лицей ва коллежларда болалар онгини юксалтириш, уларни ижобий ишлар ва тарбиявий тадбирлар билан банд қиладиган турли ташкилот ва тўгараклар тузилди. Ўзбек характери. Fарб мамлакатлари халқлари учун ижтимоий бир- лашув жараёнларига уларнинг ҳулқидаги рационализм, индивидуализм халақит бериб турса, ўзбеклар азалдан маънавий интеграцияга, ижтимоийлашувга мойил халқдир. Ўзбекнинг ҳар бир одати, маърака ва маросимлари кишиларни бирлаштириш орқали юз беради. Ўзбек менталитетидан мафкура масалаларида фойдаланиш учун бу менталитетнинг таркиби, тарихи, ҳозирги ҳолати ва ўзига хослигини пухта ҳисобга олиш зарур. Булар: 1) Феъл-атвор тизимида 4 та суперэтнос (туркий, форсий, арабий, рус- славян) тизимида ана шу халқлар табиати ва мафкуравий таъсири кўриниб туради. 2) Жамоавийлик, эътиқодда мустаҳкамлик, урф-одат, маросим орқали ўзликни ифодалаш фазилатларидан унумли фойдаланиш лозим. 3) Ижтимоий лоқайдлик, бефарқлик каби салбий ноқис хусусият-ларини билиш даркор. 4) Психологиясида аниқ характерга эга эмаслик омили ётади. 5) Маънавий, ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, диний соҳаларда ақлий - эмоционал меъёрларга риоя этмаслик катта қусури, хусусияти ҳам бор. 6) Китоб ўқиш даражасининг пасайганлиги, бу ворислик анъаналарига жиддий путур етказади. 4 Ўша жойда, 29-30–бетлар. Шундай шароитда жамиятнинг ҳаракатлантирувчи кучлари бўлган зиёлилардан, нафақат сиёсий-маърифий, балки ахлоқий-тарбиявий таъсир кўламини кенгайтириш керак 1 . Донолардан қолган ўгитга кўра, мақсадни эмас, мақсадга олиб борувчи йўлни излаш керак. Тарбия-тарбия учун деб ҳаммамиз тарбиячиликни мақсад қилиб олганмиз. Лекин ана шу биз бераётган билим, маърузалар болалар қалбига кириб бораяптими ёки ички руҳий қаршилик пайдо қилиб, тарбияланувчиларнинг кўнглига ураяптими? Ёшлар қалбига ҳам қулоқ солиш керак. Адабиёт ва санъат. Бу соҳада ижод аҳлининг ғоявий-бадиий салоҳи- ятини комил инсон тарбиясига йўналтириш устувор йўналиш бўлиши даркор. Ижодкорларни мураккаб ва шонли тарихимизнинг ёрқин саҳифалари-ни, бугунги ҳаёт воқелигини, олижаноб орзу-умидларимизни акс эттирадиган адабиёт, кино, мусиқа ва тасвирий санъат асарларини яратишга ҳар томонлама рағбатлантириш. Ёшларга ибрат бўладиган баркамол инсонлар, замонавий қаҳрамонлар тимсолини барпо этиш. Миллий ғояни тараннум этишга, истиқлол мафкурасига зид ғояларнинг зарарли моҳиятини очиб беришга айниқса эътиборни кучайтириш зарур. Ҳаёт ва ижоддаги маҳдудлик ҳамда фикр қашшоқлигига қарши курашиш, баҳс-мунозара, танқид ва таҳлиллар орқали мафкура муҳитининг соғлом бўлишига эришиш. Дин. Энг нозик ва мураккаб бўлган бу соҳада, аввало, дин маънавият ва маданиятнинг устунларидан бири эканини, барча замонларда миллий ғоя ва мафкура диний қарашлар билан уйғун ривожланишини назарда тутиш лозим. Дин ўз моҳиятига кўра, поклик, меҳр-оқибат каби эзгу туйғулар орқали миллий истиқлол мафкурасининг ғояларини юртдошларимиз қалби ва онгига сингдиради. Муқаддас динимиз соғлом ва мўътадил муносабатни шакл- лантириш - бу борадаги энг муҳим мафкуравий вазифадир Асрлар мобайнида шаклланган, авлоддан авлодга бебаҳо мерос сифатида ўтиб келаётган урф-одат, маросим ва байрамлар ҳам миллий мафкуранинг асосий ғояларини сингдиришда муҳим омил бўлади. Хусусан, Мустақиллик, Наврўз, Ўқитувчилар ва мураббийлар, Хотира ва қадрлаш куни каби янги байрам ва маросимларимиздан жамият ҳаётига замонавий мазмун бахш этиш йўлида оқилона фойдаланиш зарур. Бугунги кунда урф-одат ва анъаналаримизнинг жамиятни бирлаштирувчи хусусиятларидан янада тўлиқроқ флйдаланиш лозим. 1 Бекмурадов М. Ўзбек менталитети ва миллий мафкура. «Жамият ва бошқарув». 2000, № 3, 22-23 – бетлар. Миллий анъаналарни ўрганиш, тарғиб этиш билан бир қаторда тўй- маракаларни, одат ва удумларни ихчамлаштириш, бу борада исрофгарчилик ва дабдабабозликка йўл қўймасликка алоҳида эътибор қаратиш даркор. Маънавий-маърифий муассасалар. Президентимиз Ислом Каримов «Жамият тараққиётининг асоси, - деган эди, - уни муқаррар ҳалокатдан қут- қариб қоладиган ягона куч - маърифатдир» 5 . «Тарих - халқ маънавиятининг асосидир». Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида «Маънавий-ахлоқий тарбия ва маърифий ишлар»га алоҳида эътибор берилган. Ёш авлодни маънавий- ахлоқий тарбиялашда халқнинг бой миллий маданий-тарихий анъаналарига, урф-одатлари ҳамда умумбашарий қадриятларга асосланган самарали ташки- лий, педагогик шакл ва воситалари ишлаб чиқилиб, амалиётга жорий этилади. Шахсни тарбиялаш ва уни ҳар томонлама камол топтиришнинг устуворлиги таъминланади 6 . Умумий ҳамда педагогик маданиятни ошириш мақсадида, мамлакат аҳолиси орасидаги маърифий ишлар такомиллаштирилиб борилади. Президентимиз Ислом Каримов таъкидлаганидек, «Миллат бор экан, миллий давлат бор экан, унинг мустақиллиги ва эркинлигига, анъана ва урф- одатларига таҳдид соладиган, уни ўз таъсирига олиш, унинг устидан ҳукмронлик қилиш, унинг бойликларидан ўз манфаати йўлида фойдаланишга интилиш ва ҳаракатлар доимий хавф сифатида сақланиб қолиши муқаррар. Шу маънода, бундай хавф-хатарларга қарши асосий қурол сифатида юртимизда яшаётган ҳар бир инсон, аввало, униб-ўсиб келаётган янги авлоднинг ҳар томонлама баркамол, иродаси бақувват, иймони бутун бўлиб вояга етиши учун кенг жамоатчилик ва аҳолимиз ўртасида маънавий- маърифий фаолиятимизни юксак даражага кўтаришнинг аҳамияти беқиёсдир». 1999 йил 3 сентябрда тузилган «Республика маънавият ва маърифат кенгишини қўллаб-қувватлаш тўғрисида»ги Президент Фармонида кенгашнинг асосий мақсади ҳам - «Жаҳолатга қарши маърифат» ғоясига таянган ҳолда ўзбек халқининг онгини ва қалбини мустабид ўтмиш асоратларидан фориғ этиш, баркамол авлод, комил инсонни камол топтиришдан иборат қилиб қўйилди. «Биз барча мамлакатларда бўлганидек, ғояга қарши ғоя билан курашиш тарафдоримиз», - деган эди Юртбошимиз. (Каримов И.А. Асарлар. 8 - том, 24 - бет). 5 Каримов И.А. Биз келажагимизни Ўз қЎлимиз билан қурамиз. Т.7. Т.: «Ўзбекистон», 1999, 135, 146– бетлар. 6 Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. –Т.: «Шарқ», 1997, 55- бет. Демак, маданият ва маданий - маърифий муассасалар мафкурани шакллантириш ва халқимиз онгига сингдиришда катта имкониятларга эга. Бунда кутубхона, театр, клублар, маданият уйлари ва саройлари, истироҳат боғлари, музейлар ва бошқа муассасалар фаолиятидан кенг фойдаланиш, кишилар дунёқаришини юксалтирадиган, одамларга руҳий-маънавий озиқ берадиган тадбирлар мажмуини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш лозим. Бу даргоҳларда турли анжуманлар, давра суҳбатлари, баҳс-мунозаралар, учрашувлар уюштириш, миллий истиқлол мафкурасининг мазмун-моҳиятини ҳар бир ижтимоий қатламга тушунарли тарзда изоҳлаб берадиган қўлланма ва тавсиялар тайёрлаш айниқса муҳим. Маданий-маърифий муассасалар ёшларни ҳақиқий санъат, чинакам бадиий гўзаллик руҳида тарбиялаш масканлари бўлмоғи лозим. Маданият ва санъат соҳалари фаолиятининг бутунлай тижорат асосида ташкил этилишига, ғоявий-бадиий жиҳатдан саёз, миллий қадрият-ларимизга ёт асарларнинг етакчи ўринни эгаллаб олишга йўл қўймаслик муҳим аҳамиятга эга. Давлат, нодавлат ташкилотларнинг ўрни. «Кучли давлатдан - кучли фуқаролик жамиятига ўтиш» ғоясини бугун амалга ошириш маълим маънода мафкуравий ишларимизнинг қатъий тизими доирасига боғлиқ. Шунингдек, ўқитиш технологияси, дарслик, ижтимоий фан салоҳиятига, уларни амалга ошириш омилларига боғлиқ. Сиёсий партиялар - ўз фаолияти билан фикрлар ранг-баранглиги ва қарашлар хилма-хиллигига асосланган демократик жамият барпо этиш ғоясининг амалга ошишига хизмат қилади. Ўзбекистонда ҳар бир партия ўз дастурий қараш ва мақсадларини рўёбга чиқариш учун барча ҳуқуқий асос ва қонуний кафолатларга эга. Ҳар бир партиянинг ўз дастурий ғояларини ҳаётга татбиқ этиш жараёнида миллий истиқлол мафкурасининг асосий тамойилларига амал қилиши сиёсий ҳаётнинг бош мезонидир. Чунки халқ манфаатлари, истиқлол ғоялари, қайси сиёсий ва мафкуравий кучга мансублигидан қатъий назар, барча юртдош- ларимиз учун муқаддасдир. Мамлакатимиз ижтимоий ҳаётида фаолият кўрсатаётган нодавлат ташкилотлар мафкуравий жараёнларда ҳам фаол иштирок этиши лозим. Республика Маънавият ва маърифат кенгаши бу борадаги амалий ишларни мувофиқлаштириб бориши, Инсон ҳуқуқлари миллий маркази, Маърифатпарварлар жамияти, Оила илмий маркази, Файласуфлар миллий жамияти, Ўзбекистон Файласуфлари жамияти, Ижтимоий фикр маркази каби ташкилотлар ўз фаолиятини миллий истиқлол мафкураси билан уйғун ҳолда ташкил этиши мақсадга мувофиқдир. Шунингдек, миллий ғоя ва миллий истиқлол мафкурасини жорий этишга моддий, техникавий ва маърифий жиҳатдан кўмак берадиган «Соғлом авлод», «Камолот», «Умид», «Улуғбек», «Олтин мерос», «Амир Темур», «Имом Бухорий», «Устоз», «Маҳалла», «Истеъдод» жамғармалари ва бошқа жамоат ташкилотлари имкониятларидан фойдаланишга жиддий эътибор қаратиш зарур. Демак, миллий истиқлол ғоясини ёшлар онгига сингдириш соҳалари ва йўналишлари хилма-хил бўлиб, улардан самарали ва тўғри, ўринли фойдаланишни талаб этади. Мафкура ҳар қандай жамият ҳаётида зарур ва муҳимдир. Мафкура бўлмаса халқ, миллат, жамият, давлат ўз йўлини йўқотиши муқаррар. Мафкура жамият, халқ ва миллатнинг иқтисодий, сиёсий, маданий тараққиётига мақсад ва йўналиш беради. Миллий ғоя, миллий мафкурани ёшлар онгига сингдиришда: 1) Нодавлат, мустақил ташкилотлар фаолиятини такомиллаштириш, уларнинг имкониятларидан тўла фойдаланиш зарур. 2) Мустақилликни мустаҳкамлаб, маънавий, маърифий-мафкуравий ишларни янада жадаллаштириш, янги босқичга кўтариш, бу соҳадаги барча ишларни мувофиқлаштириб, ягона мақсад йўлида сафарбар этишни тақозо этади. Айниқса фуқароларни камол топтиришга йўналтирилган ва тузилган маънавият ва маърифат Республика Кенгаши тарғибот-ташвиқот ишларини узлуксиз олиб боришни давр тақозо этмоқда. 3) Мактаблар, лицейлар, коллеж ва олий ўқув юртларида бевосита маънавият масалалари билан шуғулланадиган мутассадди мутахассислар лавозимларини жорий этиб, улар ҳаётини янада фаоллаштириш лозим. 4) Оила, маҳалла, умумий ўрта, умумий махсус, касб-ҳунар таълими, мактабдан ташқари муассасалар, олий таълим тизимида болалар, ўсмирлар, талаба ёшлар онгини юксалтириш, уларни ижодий ишлар ва тарбиявий тадбирлар билан банд қиладиган турли хил ташкилот ва тўгараклар тузиш, онгни фикрлашга ўргатиш, уларнинг тафаккурида бўшлиқ пайдо бўлишига йўл қўймаслик лозим. Демак, миллий истиқлол ғоясини оммага тушунарли тарзда етказиш, қуроллантириш, шакллантириш, тўғри идрок қилиш малакасини ҳосил қилиш учун қуйидаги омилларга эътибор бермоқ зарур: 1. Ёшларга эътиборни янада кучайтириш керак. «Кучли давлатдан - кучли фуқаролик жамиятига ўтиш» ғояси қатъий тизим доирасида амалга ошишини тақозо этади. Тарбия муассасалари деб номланувчи кўплаб жамоат ташкилотлари хусусан, «Камолот», «Маҳалла», «Оила» жамоатчилик маркази ва бошқалар таълим муассасаларидан ажралиб қолган. Хамкорлик, ҳамжиҳат-ликни таъминлаш керак. 2. Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури бўйича ўқитиш технологияси ўзгартирилиши лозим. 3. Дарсликлар, хусусан мафкура тарбияловчи дарсликлар (фалсафа, тарих, социология, диншунослик, сиёсатшунослик, «Ўзбекистонда демократик жамият қуриш назарияси ва амалиёти», маданиятшунослик, психология, педагогика ва бошқалар) талаба ёшлари қизиқтира олмаяпти. Баъзи дарсликларда қайтарувлар кўп. 4. Илғор маърифатчилар армияси керак. Улар ўша қишлоқ ўқитув- чисидан тортиб, академик ва раҳбарлардир. Улар тайёргарликдан ўтган бўлиши, махсус машғулотлар ёрдамида методик тайёргарликдан хабардор бўлиши, нима ҳақида, қандай гапиришлигини билиши лозим. 5. Аҳоли зич жойлашган ҳудуд, маҳаллалар, таълим-тарбия муассаса- ларида эътибор билан ишлар ташкил этилса, тўғри йўлга қўйилган бўлса, одамлар бир-биридан таъсирланиб, соғлом, янги фикрларни қабул қилаверади. 6. Одатларнинг шаклланиш муддати ва бартараф этиш воситаларига, масалан, ваҳҳобийлик, ҳизбут-таҳрирликка мойил одамлар тўпланган жойлар-нинг одат, кўникмаларини билиш. 7. Янги одатларнинг одамлар ҳаёт шароитлари ва турмуш даражасига мослиги. 8. Янги ғояларнинг одамлар табиати ва руҳиятига мослиги 1 . 4. Мафкуравий тарбия ишини самарали ташкил этиш имкониятлари ҳамда ҳақиқат мезони асосида баҳолаш тамойиллари Мафкуравий тарбия самарали ташкил этиш имкониятлари. Бугунги воқелик миллий истиқлол ғояси тарғиботи масаласига алоҳида эътибор беришни талаб қилмоқда. Чунки «Эндиликда ядро майдонларида эмас, - деган эди И.А.Каримов, мафкура майдонларида бўлаётган курашлар кўп нарсани ҳал қилади». Ҳозирги вақтда қудратли давлатлар ва муайян сиёсий марказлар ўз мақсадларига эришиш учун аввало забт этмоқчи, ўз таъсир доирасига олмоқчи бўлган мамлакатларнинг аҳолиси онгини ўзига қарам қилишга интилаётганлигини ҳам унутмаслик керак. Шу боисдан мафкура дунёсида бўшлиққа йўл қўйиб бўлмаслигини, шундай ҳолат юз берган тақдирда бўш қолган мафкура майдонида бизга бегона, орзу- интилишларимизга мутлақо ёт ғоялар ўрин эгаллашга уриниши шубҳасиз. Негаки ҳозирги пайтда рўй бераётган айрим салбий ҳолатлар, ножўя хатти- 1 Каримова В.М. Ёшларда миллий ғоя ва миллий мафкурани шакллантириш омиллари ва шартлари. «Таълим ва тарбия». 2000, № 1-2, 39 – бет. ҳаракатлар, ёвуз ишлар, аввало, мафкуравий бўшлиқ туфайли содир бўлмоқда. Шу боисдан ҳам мафкуравий тарбиянинг мақсади ҳақида 1999 йил июнь ойида «Ҳушёрликка даъват» мавзуидаги Ўзбекистон миллий ахборот агентлиги мухбирининг саволларига жавобларида, Юртбошимиз И.А.Каримов: «Ҳозирги энг муҳим, энг долзарб вазифамиз - жамиятимиз аъзоларини, авваламбор, вояга етиб келаётган ёш авлодни камол топтириш, уларнинг қалбида миллий ғоя, миллий мафкура, ўз Ватанига меҳр-садоқат туйғусини уйғотиш, ўзлигини англаш, миллий ва умумбашарий қадриятлар руҳида тарбиялашдан иборатдир» 1 , деган эди. Ҳар қандай янги ғоя сингари мафкура ҳам омманинг онгига чуқур сингса, ҳаётда чуқур илдиз отса, амалиётда ўзини тўла оқласагина реал воқеликка, катта ижтимоий кучга айланади. Миллий мафкурамизни ҳаётга тез ва кенг ёйиш учун, даставвал унинг моҳиятини чуқур ўрганиш, мақсадлари, асосий йўналишлари, ўзига хос хусусиятларини билиб, ўзлаштириб олиш, халқ ўртасида кенг тарғиб-ташвиқ этиш, турли восита ва шакллардан фойдаланиш талаб этилади. Энди ижтимоий соҳа олимлари, мутахассислар, илғор фикрли зиёли-лар бу борадаги изланишларни чуқурлаштириб, умумлашган назарий хулоса- ларни ишлаб чиқишлари, қисқача айтганда, мафкурамизнинг асосий мақсад- ларини халққа содда, ҳаққоний, тушунарли тарзда ифодалаб беришлари лозим 2 . Бизнинг миллий хусусиятларимиз умуминсоний қадриятлар билан боғланиб кетган. Асрлар давомида халқимиз умумбашарий, умуминсоний қадриятлар такомилига улкан ҳисса қўшган. Турли миллат вакилларига ҳурмат, улар билан баҳамжиҳат яшаш, диний бағрикенглик, дунёвий билимларга интилиш, ўзга халқларнинг илғор тажрибалари ва маданиятини ўрганиш каби хусусиятлар ҳам халқимизда азалдан мужассам 7 . Шу билан бирга, миллий табиатимизга хос бўлган меҳр-оқибат, мурувват, андиша, ор- номус, шарму ҳаё, ибо-иффат каби бетакрор фазилатлар ва халқимизни кўп жиҳатдан ажратиб турадиган бағрикенглик, меҳмондўстлик, оқкўнгиллик хусусиятлари ҳақида ҳам узоқ гапириш мумкин. Мана шу юқоридаги ҳолатларни назарда тутиш, мамлакатимиздаги мафкуравий жараёнларга ҳам шу нуқтаи назардан ёндашиш, миллий истиқлол ғояси ва миллий мафкурамизни тарғиб қилишда замонавий технологиялардан фойдаланиш зарурлигини кўрсатади. Миллий истиқлол 1 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ќаёт – пировард мақсадимиз. Т.8. -Т.: «Ўзбекистон», 2000, 24, 491-492–бетлар. 2 Ўша жойда 27-28-бетлар 7 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ќаёт – пировард мақсадимиз. 8- том. Т.: «Ўзбекистон», 2000, 24, 503 – бет. ғоясини ёш авлод онгига сингдириш муайян услублар асосида олиб борилгандагина яхши натижа бериши мумкин. Бу технологик услуб тадбирларнинг кетма-кетлиги, миқёси ва меъёри, давомийлиги ва тамойиллари сингари жиҳатларини қамраб олади. Бу масаланинг муҳимлиги яна шунда кўринадики, тарғиботда меъёрнинг бузилиши, милий мафкура тўғрисида ҳадеб ва ноўрин гапиравериш тескари самара бериши мумкин. Тарғибот технологияси миллий ғоя ва миллий мафкура мазмун-моҳиятига мос бўлган тақдирдагина кутилган натижага эришиш мумкин. Ўзбекистоннинг мустақил тараққиёт стратегиясини, ўзбек халқининг буюк давлат барпо этиш борасидаги мақсад-муддаоларини, миллий истиқлол мафкурасининг моҳиятини кенг жамоатчиликка ҳар томонлама тушунтириш долзарб вазифалардан биридир. Мафкура тарғиботининг бизда кенг расм бўлган тури воизларнинг фаолияти билан боғлиқ. Тарғиботнинг бу шакли самарадорлигини ошириш алоҳида эътибор талаб қилади. Чунки биринчи , воизлар нутқ сўзлайдиган аудиторияларга одамларни тўплаш баъзида мажбурий тус олади. Аудиторияга ихтиёридан қарши бошлаб келинган инсонда эса ҳали ваъзни эшитмаёқ, ички қаршилик пайдо бўлади. Демак, ҳали тарғибот бошланмасиданоқ у тескари самара бериши эҳтимоли кучаяди. Иккинчидан, бундай норози аудиторияни ўзи томонига оғдириш, унга таъсир кўрсатиш, уни илҳомлантириш воиздан жуда катта маҳорат талаб этади. Миллий истиқлол ғояси тарғиботининг таъсирчанлигини оширишдаги энг асосий шартлардан бири - зимдан тарғибот қилишдир. Инсон унга таъсир ўтказилаётганини сезмаслиги лозим. Аслида, тарғибот давомида мафкура сўзининг ишлатилиши ҳам шарт эмас. Умуман, тарғибот-ташвиқот ишларида масаланинг қуйидаги жиҳатларига эътибор қаратиш лозим: - олдимизга қўйилган мақсадларга эришишдан ҳар биримиз шахсан манфаатдор эканлигимизга кишиларни ишонтириш; - келажагимизни кўз олдимизга келтириш имконини берадиган, эртанги кунимиз қандай бўлишини кўрсатадиган материаллар тайёрлаш; - долзарб қадриятларни сингдириш мақсадида жамоатчилик фикрига шу қадриятларни жозибали қилиб етказиш; - оммавий ахборот воситаларидан маориф тарқатиш тизимидан инсонларни ақлий жиҳатдан бойитиш қуроли сифатида моҳирона фойдаланиш; - инсонларнинг эркин фикрлашини рағбатлантириш, уларни ўз фикрларини ҳимоя қилишга ўргатиш орқали мустақил фикрловчи инсонни тарбиялаш; - тараққиётимиз йўлида ғов бўлаётган иллатларни фош этиш ва танқид қилиш йўли билан уларни самарали «даволаш»; - оммавий ахборот воситаларидан ҳақиқат кўзгуси сифатида фойдаланиш орқали исонларнинг уларга ишончини кучайтириш; - яқин ўтмишимизда содир бўлган ёрқин воқеаларга бағишланган хроникал фильмларни яратиш йўли билан яхши ва ёмон кунларимизни бот- бот эслатиб туриш; - инсонларда чуқур таассурот қолдириш мақсадида бадиий образлар орқали миллий мафкурани сингдириш. Мафкуранинг тарғиботига айнан шундай ёндашиш кўпроқ самара беради. Шундагина инсонларнинг салоҳияти, меҳнати, вақти, мулки ва маблағларини танланган мақсад сари йўналтириш мумкин. Бу эса мафкуравий сиёсатнинг натижасини моддий нарсаларда - юқори сифатли маҳсулотларда, бадавлат турмушимизда, бунёдкорлик ишларида, эркин ва фаровон ҳаётда, иқтисодий ўсишда «ўлчаш» имконини беради. Мафкуравий тарбия ишлари самарадорлигини баҳолаш мезонлари. Мафкуралар курашининг жаҳоншумул жараёнини ўрганиш, унинг монито- ринги, бу курашнинг умумбашарий ва минтақавий муаммоларини аниқлашга асосий эътиборни қаратиш зарур. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини рўёбга чиқариш учун Миллий дастурнинг мониторинги ва бажарилишини экспертиза қилиш асосида унинг айрим қоидалари ва тадбирларига тузатишлар киритилиши кўзда тутилган. Мафкуравий мониторинг: - Мониторинг - инглизча сўз бўлиб текшириб туриш, назорат маъносини билдиради. Демак, мафкуравий мониторинг - бу инсоннинг ғоявий, мафкуравий, хусусан миллий мафку- равий фаолияти орқали жамият ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, маънавий, яъни ғоявий ҳолатини кузатиш, баҳолаш ва олдиндан айтиб бериш - прогноз- лашдир. Миллий истиқлол ғоя ва миллий мафкура миллий ва умуминсоний ғояларнинг яхлит тизими сифатида халқимизни ғоявий жиҳатдан муштарак мақсад йўлида бирлаштирувчи куч бўлиб қуйидаги вазифаларни амалга оширишга хизмат қилади. Демак, мафкуравий мониторинг туфайли: 1. Ўзлигимизни англаш, миллий, диний, маънавий қадриятларимизни жойига қўйиб, уларни янги сифат босқичига кўтариб, таъсирчанлигини оширади. 2. Миллий мақсадларимизни ҳозирги замон умумбашарий талаблар билан уйғунлаштиради. 3.Ислом дини иймон, эътиқод, ахлоқ ва маърифат ақидаси эканлигидан келиб чиқиб, «Оллоҳ қалбимизда, юрагимизда» тамойилига сафарбар этади. 4.Миллий ғоя ва эътиқодимиз душманларига қарши мафкуравий курашиш, фуқарода Ватан туйғуси - «Мен Ўзбекистонликман» деган ифтихор тушунчасини шакллантиради. 5. Жисмоний соғлом, замонавий тафаккурга эга бўлган авлодни тарбиялайди. 7.Миллий қадриятларимизни, урф-одат, анъаналаримиз моҳиятини ошириб, миллатлараро тотувлик, ҳамжиҳатлик ва сиёсий-ғоявий барқарорликни таъминлайди. Мафкуравий мониторинг асосида Миллий ғоянингшакл-ланишини назорат, кузатиш натижасида миллий мафкурамиз қуйидаги омил-ларга боғлиқлиги маълум бўлади: 1.Аҳоли муносабатларининг тиғизлиги ва динамикасига, яъни аҳоли зич жойлашган жойларда бунга катта эътибор зарурлиги аён бўлмоқда. 2.Одатларнинг шаклланишининг муддати ва бартараф этиш воситаларига боғлиқ бўлиши кузатилмоқда. Масалан, ваҳҳобийлик ёки ҳизбут-таҳрир-ликка мойил одамлар тўпланган жойлардагиларнинг одат, кўникмаларини билиш зарур бўлади. 3.Янги одатларнинг одамлар ҳаёт шароитлари ва турмуш даражасига мослигига боғлиқлиги сезилмоқда. 4.Янги ғояларнинг одамлар табиати ва руҳиятига мослигига боғлиқ бўлаёт-ганлиги билинади. Умуман, мафкуравий тарбия ишлари самарадорлигини баҳолаш мезон- лари кўпинча миллий истиқлол ғоя ва миллий мафкуранинг тарбиявий тамойилларига боғлиқ бўлади. Бу тамойилларга қуйидаги жараёнларни киритиш мумкин: 1) Тушунтиришда ва баён этишда оддийлик ва лўндалик мавзуни янада ойдинлаштиради. 2) Талаб ва таклифни доимий назорат остига олиш. 3) Онгга таъсир этишнинг янги технологияларини ишлаб чиқиш. 4) Зиёлилар мавқеини ошириш. 5) Турли билимларга эга бўлган иштиёқни қўллаб-қувватлаш. 6) Оммавий ахборот воситаларида халқ руҳиятига яқинлаштирилган янги мафкуравий материалларни кўпайтириш, доимий «акс таъсир» тамойи- лига амал қилиш. («Таълим ва тарбия» журнали. 2000. № 1-2, 40-бет). Жамият мафкурасининг инсон манфаатларини ифода этиши ҳамда ижтимоий фаолият мезонида миллий ғояга эътиборнинг ортиши Миллий истиқлол ғояси Ўзбекистонда яшовчи барча миллат ва элат вакилларининг туб манфаатларини, халқимизнинг асрлар мобайнида интилиб келган орзу-идеалларини, олижаноб мақсад-муддаоларини ўзида мужассам этади. Шу маънода, «Ўзбекистон жамиятининг миллий истиқлол мафкураси, ўз моҳиятига кўра, халқимизнинг асосий мақсад-муддаоларини ифодалай- диган, унинг ўтмиши ва келажагини бир-бири билан боғлайдиган асрий орзу- истакларни амалга оширишга хизмат қиладиган ғоялар тизимидир». Жамият мафкураси - ҳар бир кишининг жамият ҳаётидаги фаолияти, юрти, миллати, ўзи ва оиласи олдидаги бурч ва масъулиятини қай даражада ҳис этаётгани ва бажараётганини белгилайдиган маънавий мезон ҳамдир. Миллий истиқлол мафкураси кенг халқ оммасининг манфаатларини, мақсад ва идеалларини ифода этади. «Миллий истиқлол мафкураси, ўз мазмун-моҳиятига кўра, Ўзбекистоннинг ижтимоий тараққиётига хизмат қилади, барча сиёсий партиялар, гуруҳ ва қатламларнинг - бутун халқимизнинг умумий манфаатларини ифодалайди». Манфаатлар нималардан иборат? Улар; биринчидан, мамлакатнинг ҳудудий яхлитлиги ва мустақиллигини сақлаш, чегараларимиз бутунлиги ва дахлсизлигини қўриқлаш. Буни юртимизнинг фазо ва вақтдаги яхлитлигини таъминловчи манфаат деб аташ мумкин. Иккинчидан, юртнинг тинчлиги ва осойишталиги, яъни давлатимизнинг ҳарбий, иқтисодий (энергетик), экологик, информацион ва ғоявий таҳдидлардан муҳофазаланганлиги. Бу юртнинг барқарорлигини таъминлаш борасидаги энг муҳим омиллардандир. Учунчидан, мамлакат фуқаролараро ва миллатлараро тотувлик, ижтимоий барқарорлик муҳитини таъминлайди. Бу жамиятнинг ижтимоий пойдеворини мустаҳкам-лашга хизмат қиладиган манфаатдир. Тўртинчидан, ҳар бир оила ва бутун халқнинг фаровонлигини таъминлаш, яъни бадавлатлилик манфаати. Бу манфаат фуқароларнинг жамиятда миллий даромадга эгалик қилиш, уни кўпайтиришдаги имкониятлари орқали рўёбга чиқади. Бешинчидан, жамиятда адолат устуворлиги, демократия, ўз-ўзини бошқариш тамойиллари амал қилишининг таъминланиши. Бу манфаат инсон ҳаётининг ҳуқуқий жиҳатдан кафолатланишини ифодалайди. Бундай манфаатлар барча халқ ва ҳамма давлатлар учун бирдай хосдир. Бу манфаатларнинг таъминланиши, энг аввало, ҳар қандай давлат мустақиллигининг асосий гарови бўлиб, шундагина халқ ўз келажагига ўзи эгалик қила олади. Бу манфаатлар муайян жамият фуқароларининг ҳамжиҳат меҳнати ва интилишлари туфайли таъминланади. Президент И.Каримов асарларида миллий мафкурани халқ ишонч ва эътиқодига сингдириш масалалари Президент Ислом Каримов 2000 йил 8 июнда «Фидокор» газетаси мухбири саволларига жавоблари «Миллий истиқлол мафкураси - халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир» деб номланган бўлиб, мазкур асар Президентнинг 8-жилдидан жой олган. Ҳар қандай жамиятни, халқни соғлом, эзгу мақсадлар сари бирлаш- тириб, унинг ўз муддаоларига эришиши учун маънавий-руҳий куч-қувват берадиган пойдевор ғоялари мавжуд бўлиб келган. Президентимиз таъбирича, мафкура - жамиятда яшайдиган одамларнинг ҳаётий мазмуни, интилишларини ўзида мужассамлаштиради. Ҳар қандай инсон, табиийки, мурод-мақсадсиз яшай олмайди. Мамлакатлар, давлатлар ўз манфаатларини миллий ғоя, миллий мафкура орқали белгилаб олади. Ҳозирги замонда энг катта хавф - инсонларнинг қалби ва онгини эгаллаш учун узлуксиз давом этаётган мафкуравий курашдир. Президент Ислом Каримовнинг «Миллий истиқлол мафкураси - халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир» асарида кўтарилган асосий ғоялар қуйидагилардан иборат: 1. Мамлакат, дамлат манфаатлари миллий мафкура орқали ифодаланади. 2. Эндиликда ядро майдонларида эмас, мафкура майдонларида бўлаётган курашлар кўп нарсани ҳал қилади. 3. Қудратли давлатлар, айрим сиёсий марказлар инсон онгини забт этиб, ўзига қаратиш учун курашмоқда. 4. Мафкура дунёсида бўшлиққа йўл қўйиб бўлмайди. Чунки ҳозирги пайтда рўй бераётган айрим салбий ҳолатлар мафкуравий бўшлиқ туфайли юз бермоқда. 5. Одамнинг қалбида иккита куч - бундёкорлик ва вайронкорлик ҳамиша ўзаро курашади. 6. Ёт мафкуравий таъсирга айрим ёшлар кириб кетмаслиги учун мафкуравий иммунитетни кучайтириш керак. 7. Мақсад ҳуқуқий демократик давлат ва бозор иқтисодиётига асосланган фуқаролик жамиятини барпо этишдан иборат. 8. Сиёсий ва давлат қурилишини эркинлаштириш лозим. 9. Оилани мустаҳкамлаш орқали адолатли жамиятни шакллантириш. 10. Жамиятнинг иқтисодий асоси ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига қаратилиши керак. 11. Жамият юксак маънавий ва ахлоқий қадриятлар асосида ривожланади. 12. Миллий мафкурани ёшлар онгига содда, лўнда қилиб тушунтиришда турли воситалардан самарали фойдаланиш. 13. Мафкура қотиб қолган ақидалар йиғиндиси эмас, балки у узлуксиз жараён бўлганлиги боисдан миллат манфаатларига жавоб бериши даркор. 14. Миллий мафкурани тепадан туриб яратиб бўлмайди, у принципиал масаладир. 15. Миллий истиқлол мафкураси Ватан туйғуси, она тилига муҳаббат, миллий қадриятларга эътиборда бўлиши, оила, маҳалла, яъни миллий қадриятлар билан бирга умуминсоний қадриятларга, диний қадриятларга, маърифат тамойилига монанд ривожланиши керак (Каримов И.А. Асарлар. Т.8. 489-508-бетлар). Миллий ғоянинг халқ ишончи ва эътиқодига айланишини уларнинг ижтимоий фаолият йўналишларига мос равишда қуйидагича туркумлаштириш мумкин: 1. Оилавий муносабат маданиятида намоён бўлади. 2. Маҳалла муҳим ижтимоий институт ҳисобланади. 3. Меҳнат жамоалари, таълим-тарбия тизими муҳим роль ўйнайди. Миллий ғояни халқ ишончи ва эътиқодига айлантиришни такомил- лаштиришнинг умумий қонуниятлари, талаблари қуйидагилардан иборат: 1) Миллий ва умуминсоний манфаатлар бирлиги. 2) Ижтимоий фаолият эркинликларининг устуворлиги. 3) Умуминсоният маънавий меросига таяниб, миллий-маънавий қадриятларни ривожлантириш. 4) Маданий соҳани эркинлаштириш. 5) Fоявий-мафкуравий муроса хусусиятларини ҳисобга олиш. 6) Fоявий-мафкуравий муносабатларни эркинлаштириш. Ижтимоий-сиёсий соҳани эркинлаштириш жараёни давлат тизимидаги «қонунчилик, ижро ва суд тармоқларининг ўзаро мувозанати ва мутаносиблигини таъминлаш билан боғлиқ (Каримов И.А. Асарлар. Т.10. 322-бет). Ўзбекистонда миллий ғояни халқ ишончи ва эътиқодига айлантириш жараёнларида давлатнинг бош ислоҳотчилик роли қуйидаги хусусиятларда кўринади: 1) Маънавий-маданий ҳаётни, ғоявий-мафкуравий муносабатларни ташкиллаштириш, бошқариш ва назорат қилишнинг сиёсий институтлари тизими-ни, мукаммал механизмларини, воситаларини вужудга келтириб, узлуксиз такомиллаштирмоқда. 2) Демократик конституционализмга асосланган амалдаги қонуний- ҳуқуқий асосларнинг такомиллаштирилиши, миллий ғояни ривожлантириш манфаатларига мос келиши, ислоҳотчилик роли самарадорлигини белгилайдиган мезонлардан биридир. 3) Давлатнинг халқаро маънавий-маданий, ғоявий-мафкуравий муносабатларни эркинлаштириш сиёсати миллий манфаатларга ва умуминсоний демократик тамойилларга мос келмоқда. 4) Fоявий-мафкуравий муносабатларни эркинлаштириш миллий давлатчиликнинг мавжудлиги ва демократик ривожланишини таъминлайдиган омиллиги англаниб, сиёсий фаолиятга асос бўлмоқда. Умуман, ғоявий-мафкуравий соҳага давлат аралашувини чеклашда демократик тамойилларнинг қарор топиши: - зиддиятга олиб келувчи инқилобий ўзгаришлардан, сиёсий қарашлардаги радикализмдан воз кечиш ва умуминсоният манфаатлари усту- ворлигини эътироф қилиш орқали; - ғоявий-мафкуравий муносабатларни демократлаштириш, бу соҳада инсон ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда қонун устуворлиги тамойилига амал қилишни, халқаро ҳуқуқ меъёрларига қатъий риоя этиш туфайли; 5. Миллий тарбия - демократик ўзликни асраб-авайлашнинг муҳим бўғини Озод шахс - демократия ривожланишининг мезонларидан бири. Миллий тарбия бутун маънавий бойликни, башарий ютуқларни қамраб олади, эркин шахсга қанот бағишлайди. Уни руҳлантиради. ХХ I аср ҳар жиҳатдан муроса ва келишувлар асри бўлади. Динлар, мазҳаблар, таълимотлар орасида муросасозлик юзага келиши, инсон бахти учун хизмат қиладиган нарсалар энг муҳим қадрият деб қабул қилиниши лозим. Нимаики инсон учун яроқли бўлса, у мақбул, нимаики инсонлар ҳаётига хавф солса, тараққиётга, ўзаро яқинлашишига халақит берса, у номақбул ва зарарлидир. Инсоният тарихи шунга гувоҳки, дунё илм- маърифати жамланган, синтезлашган жойда юксак тараққиёт вужудга келади, инсон шахси камол топади. Зотан, Ислом Каримов ўзининг «Истиқлол ва маънавият» 1 номли тўпламида умумбашарий ғояларни миллий маънавиятнинг негизларидан бири деб кўрсатган эди. Чунки миллий маънавият қуруқ ерда пайдо бўлмайди, у халқнинг тарихан шаклланган урф-одатлари ва умуминсоний қадриятлар билан қўшилиб бойиб боради. Бошқача айтганда, умумжаҳонийлик, миллийлик руҳида онгига мазмун касб этади ва ривожлантирилади. Шу руҳда тарбия-ланган одам эса демократик тамойилларга мойил, озод руҳли киши бўлади. 1 И.А.Каримов. Истиқлол ва маънавият. – Т.: Ўзбекистон, 1998, 64-бет. Биз болаларимизни чин маънода жаҳон билан баҳслаша оладиган ўктам, дили ва тилидан одамлар озор чекмайдиган, шарқона одоб-ахлоқли, аммо ҳақини бировга бермайдиган ҳам жисман, ҳам ақлан, ҳам руҳан соғлом, бардам қилиб тарбиялашимиз лозим. Улар Форобий, Ибн Сино, Баҳовуддин Нақшбанд, Мирзо Улуғбек каби улуғ боболаримиз меросини ҳам Шекспир ва Данте, Л.Толстой ва Гёте, Байрон ва Гюго меросини ҳам ўргансин, баҳра олсин, халқига ва замонага муносиб фарзандлар бўлиб етишсин. Миллий тарбиянинг бош мақсади деганда: а) эски тоталитар мафкурадан озод; б) қулик, мутеъликни тан олмайдиган; в) маънавий зулмдан озод; г) ҳақ-ҳуқуқини таниган; д) ўз кучи, имкониятларига ишонган; е) ўз фикри, қарашига эга бўлиб, атрофдаги воқеа-ҳодисаларни холи- сона таҳлил қила оладиган; ж) ҳирсу ҳаволардан қутулган, салоҳиятли, фидокор, эзгу ниятли шахслар, комил инсонни шакллантириш тушунилади. Шахслари ана шундай камолга етган юрт ҳар жиҳатдан тараққий топади, халқи ҳам тўқ ва фаровон яшайди. Fайрат-шижоат, қобилият, билим ва самарали тадбиркорлик - мамлакат тараққиётининг бош мезонидир. Улуғ француз адиби В.Гюго айтган эди: «Дунёда кичик халқлар йўқ.... Одамнинг улуғлиги унинг бўй-басти билан ўлчанмаганидай, халқнинг буюклиги ҳам ҳеч қачон унинг сонининг кўплиги билан ўлчанмайди». Аммо ўзликни англаш баробарида унинг ўзига хос хусусиятини сақлаш ва такомиллаштириш ҳам муҳим ўринга эга бўлади. Маънавий қадриятларни тиклаш орқали, ўзбек халқи ўз аждодлари ким, дунё харитасида қандай мавқега эга эканини билиб олмоқда. И.А.Каримов «Биз ҳеч кимдан кам эмасмиз ва ҳеч кимдан кам бўлмаймиз», «Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди» (2005) деганда икки жиҳатни назарда тутади: 1) Жаҳон маданиятига ҳисса қўшган, тарихимиз ана шу миллий ғурур, қобилият, интилиш негизида жипслашиб бир мақсад сари ҳаракат қилишга замин бўлмоқда. 2) Эндиги вазифа - ана шу заминга имкониятни ишга солиш, яъни ўқиб- ўрганиб, билим-малака ҳосил қилиб, дунё майдонига дадил кириб бориш ҳамда ўз ўрнини эгаллаб олишдан иборатдир. Аммо ана шу йўлда ўзликни йўқотмаслик, ўз миллий тафаккури, анъаналари, ажойиб хусусиятларини сақлаб қолиш лозим. Бу эса анча мушкул вазифа. Чунки тараққий этган мамлакатларнинг ҳаммаси ҳам бизни қучоқ очиб қарши олаётгани йўқ. Бу - биринчидан, иккинчидан, улар ҳар бир ҳолатда ҳам ўз миллий манфаатидан келиб чиқиб муносабатда бўлади. Ҳатто, демократияни «экспорт» қилишдан ҳам манфаатдор айрим кучлар бор. Чунки бу уларга мамлакат бойликларини ўзлаштириш, арзон ишчи кучидан фойдаланиш имкониятини яратади. Демократияни ягона, европача турмуш тарзи мезонлари билан баҳоламоқчи бўлади. Ана шунинг учун ҳам миллий тарбия масаласи бугунги кунда долзарб масала бўлиб турибди. Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури айнан шу мақсад учун қабул қилинди. Фарзандларимиз янгича яшашга тайёр бўлиши ва энг муҳими, Ўзбекистоннинг гуллаб-яшнашига ҳисса қўшиши керак. Ёшларимиз замонавий билим, замонавий малака, замонавий қобилият эгалари бўлиб етишсин. Миллий ғоянинг бош мақсади ҳам шу! Лекин бу ерда гап фақат таълим-тарбия тизими ҳақида бораётгани йўқ. Бу ерда гап умуман жамият тизими, яхлит олганда, Ўзбекистон халқини юксалтириш устида бормоқда. Миллий ўзликни англаш билан миллий ўзликни сақлаш ўзаро вобаста, бири иккинчисини ривожлантиради. Айни пайтда миллий ўзликни сақлаш муҳим масала бўлиб қолмоқда. Аввало, бунинг учун биз миллий қадриятларни тиклаш билан чегараланмасдан, улар шаклланиб келаётган авлод томонидан қанчалик қабул қилинмоқда, севилмоқда, давом эттирилмоқда, деган саволлар устида ҳам бош қотиришимиз лозим. Зеро, энг катта хавф ҳам илғор мамлакатлар мафкурасидаги индивидуализм таъсирига тушиб, ўзликни йўқотишдир. Мана шунинг учун ҳам миллий ғоя руҳидаги тарбия бениҳоя муҳим ва биз учун ҳаёт-мамот масаласидир. Бунда ахлоқий ва ҳуқуқий тарбия бирга ривожлантирилиши, миллий ўз-ўзини таҳлил ва танқид ҳам муайян ўрин эгаллаши лозим. Чунки миллат ўзини ўзи маънан тозалаб, поклаб бориши керак. Миллий-маънавий қадриятлар миллий ғоянинг энг муҳим асосларидандир. Миллий ватанпарварлик руҳи қанчалик баланд бўлса, бу қадриятлар шунчалик англанади, онгимизга сингиб боради. Оқибатда, қадриятлар бизнинг ўзлигимиз, шахс сифатидаги борлигимиз, намоён бўлишимизнинг белгисига айланади. Аммо бу ҳодиса ҳозир батамом содир бўлаётгани йўқ. Ҳали миллий ғоя бизнинг ҳаммамизнинг онгу шууримиз, тафаккуримизни банд этган эмас. Албатта, мустақиллик йилларида тафаккуримизда ўзгаришлар содир бўлди. Чунончи: - мулкчиликка муносабат ўзгарди, хусусий мулк ва уни кўпайтириш мумкинлиги одатий ҳол бўлиб бормоқда; - ўзбек миллатининг буюк тарихи, маънавий бой мероси борлиги маълум бўлди; - шахсий ташаббус, саъй-ҳаракат қилган одам ўзини ҳам, юртини ҳам обод қила олиши тобора ҳис қилинмоқда; Шу боис кенг маънода тафаккуримизни, ҳаёт тарзимизни қайта қури- шимиз, ҳушёр, оқилу фозил кишилар каби юқори даражали меҳнат, фаолият ва турмуш интизомига эришишимиз лозим. Қачонгача раҳбар кўрсатма ёки дўқ-пўписа қилса ишлаймиз? Нега ҳар бир одам ташаббускор эмас? Нега кимдир биз учун ўйласин, биз учун фикр қилсин, ҳук мчиқарсин деган кайфиятда юрамиз? Шўро даврида маҳаллий ташаббуслар инобатга олинмаган. «Фикр биздан, буйруқ биздан, бажариш сиздан» дегандай иш тутиларди. Яъни, Кремль сиёсатдонларининг айтганини бажариш асосий вазифа деб қаралган. Миллий манфаат, миллий тараққиётга қаратилган фикр «интернационализм»га қарши деб қораланган. Энди-чи? Энди тақдиримиз ўз қўлимизда, энди юртимиз, уйимиз, шаҳримизни ўзимиз обод этишимиз, фаровон турмуш тарзини яратишимиз ҳар биримизнинг қўлимизда. Президентимиз бунинг кенг дастурини ишлаб чиқиб, ҳам назарий, ҳам амалий соҳаларда ҳаётга татбиқ этмоқда. Биргина истеъдодлар тарбиясини олинг. Бир нечта жамғарма тузилиб, истеъдодли ёшлар орасида танловлар ўтказилмоқда. Аммо истеъдодлар тарбияси билан ҳар бир устахона, корхона, ўқув муассасаси шуғулланмоғи лозим. Истеъдодли ёшлар - бизнинг келажагимиз. Ҳозир Ўзбекистонга юзлаб муҳандислар, энг янги фан соҳаларида ишлайдиган, янгилик қиладиган одамлар керак. Мамлакатни иқтисодий кўтарадиганлар ҳам шулардир. Миллий ғоя адабиёт ва санъат воситаси орқали одамлар қалбига сингади. Бу соҳада муаммо анча. Аввало, тақлидчилик касалидан қутилиш зарур, юксак, профессионал санъат руҳида тарбияланиш ва тарбиялаш шарт. Енгил, масхарабозлик спектакллари, хазил-мутойиба кўпайиб, жиддий санъатга эътибор сусайди. Юмор ҳам, мутойиба ҳам керак. Аммо жиддий санъат унутилмаслиги лозим. Кишиларнинг диди, туйғулари майдалашиб, бачканалашиб бормаслиги керак. Чунки дид майдалашса, тафаккур ҳам майдала-шади, муҳим, залворли фикру ғоялар, чуқур фалсафий-мушоҳадавий асарлар қабул қилинмай қолади. Бу эса, ўз навбатида, фундаментал тадқи- қотларга эътиборни сусайтириб қўяди. Демак, миллий тарбияда майда-чуйда нарса йўқ, урф-одатлардаги нуқсонларга нисбатан кескин чоралар кўриш вақти келди. Биз инсон қадри учун жонбозлик қилайлик. Агар ўз боланг эмас, қўшнининг боласи истеъдодли бўлса, ўшанга ёрдам қилиб, тарбиясига ҳисса қўшмоқ улуғ савоб эканини англаб етайлик. Хуллас, миллий ғоя демократик қадриятларни оқилона ҳаётга тадбиқ этиш омилидир. Ҳозир амалиётчи тадбиркорлар жамиятимизнинг етакчи қатламига айланди. Улар орасида бир неча хорижий тилни биладиган, янгича фикр- лайдиган, дунё кезиб тажриба ортирганлар, халқаро савдо-сотиқ ишларида иштирок этаётганлар, банкирлар, бизнесменлар бор. Тан олиш керакки, улар орасида Fарб турмуш тарзига маҳлиё бўлганлари ҳам, туну кун фақат пул кўпайтиришни ўйлайдиган «амалиётчилар» ҳам йўқ эмас. Бироқ, масаланинг диққатга сазовор жиҳати шундаки, кўпчилик бизнесмен, тадбиркорлар қадимий удумларимизга, дину диёнатимизга содиқ қолишга улар бутун вужудлари билан Ўзбекистон учун қайғурадилар. Зеро, шундай кишилар яъни, инсонийлигини, асил наслу насабини унутмаган инсон ҳар қандай шароитда ҳам ўзлигини сақлай олади, шарафли бўлади. Ҳозир ёшларимиз иқтисодий, ҳуқуқий билимларни ўрганишга берилганлар. Бу яхши. Шу билан бирга тарих, она тили, адабиёт, санъатни ҳам севиб ўрганиш лозим. Кишининг маънавий дунёсини кенгайтиришда мусиқа, театр, рассомлик санъати ва айниқса, бадиий адабиётнинг роли бениҳоя катта. Адабиёт ҳисларни, ички маънавий туйғуларни тарбиялайди, кўнгил мулкини обод қилади, тафаккур ва онгни бойитиб улғайтиради. Қадимда мад-расаларда «балоғат илми» ўтилган. Бу, асосан, адабиётдан лаззатланиш, шеър-ни, сўзнинг куч-қудратини англаш ва чиройли ва ёқимли сўзлаш илмидир. Зотан, етук одам фақат илмининг кўплиги билан эмас, унинг кучли мантиқи, воизлиги, сухандонлиги билан ҳам ажралиб туради. Ҳар бир одам нимагадир меҳр қўяди, нимададир қобилият кўрсатади, ўз касбининг устаси бўлади. Бироқ ҳаммадан талаб қилинадиган нарсалар борки, бу касбий сифатдан ташқари, инсоний сифатлардир. Яъни юқорида зикр этганимиз ватанпарварлик, миллатпарварлик, фидойилик, ҳалоллик, ростгўйлик, ҳақгўй-лик, ҳақ ва ҳақиқатни севиш ана шундай сифатлар сирасига киради. Бозор иқтисодиёти шароитида яна саховат, ҳимматбаландлик, мурувват кўпроқ кўзга ташланадиган, қадрланадиган сифатлар бўлиб қолди. Маънавий мезонлар даврлар ўтиши билан тўлдирилиши, такомиллашиши мумкин. Аммо умуминсоний ахлоқий қадриятлар ҳамиша одамийлик шарафи бўлиб қолаверади. Чунки жуда ақлли бўлган одамларнинг ҳаммаси ҳам юксак маънавият эгаси эмас. Баъзан оддий боғбон, деҳқон ва ҳунар-манднинг ҳиммати ва саховати, ақли фаросати, тафаккури баъзан кишини лол қолдиради. Ҳолбуки, беҳисоб мол-мулки бўлатуриб, қурумсоқ, хасис ва паст бўлганлар ҳам анча. Илгари ҳам бўлган, ҳозир ҳам бундайлар мавжуд. Халқ тилидаги «яхши одам», «бамаъни одам», «беозор одам», «ҳамиятли одам», «кўнгли тоза» одам каби баҳо ва сифатлашларда маъно- мазмун кўп. Халқ обдон синаб кейин бундай сифатларни қўллайди. Бундай тушунчалар киши-лар ҳақида аввало, маҳалла, гузарда шаклланади. Маҳалла аҳли одамларнинг юриш-туриши, маишати, оила тутиши, хулқ-атворига қараб баҳо беради. Яъни одамлар обрў-эътиборни, аввало, маҳаллада қозонадилар. Одамнинг камолоти, маънавий етуклиги ҳам шу маҳалласи, жамоасидаги мавқеи, обрўси билан ўлчанади. Мана шу обрў-эътибор кенгайиб, ривож-ланиб, бутун жамият, мамлакат миқёсига кўтарилиши мумкин. Мафкуравий тарбия - инсон, ижтимоий гуруҳ, миллат, жамият дунё- қарашини шакллантиришга, уларни муайян мақсадларни ифода этадиган ғоявий билимлар билан қуроллантиришга йўналтирилган жараён. Жамиятдаги ҳар бир ижтимоий куч ёки аҳоли қатламлари ўз манфаат ва мақсад-интилишларини ифода этувчи ғоялар тизимини яратгач, бошқа гуруҳларни ҳам шу ғоялар таъсирига тортишга, ўз тарафдорлари сафини кенгайтиришга ҳаракат қилади. Fоялар адолатли ва ҳаққоний бўлиб, кўпчиликнинг талаб-эҳтиёжларига мос келса, бу соҳадаги тарбия воситалари таъсирчан, тарбиячилар эса фаол ва фидойи бўлса, ғоявий тарбиядан кўзланган мақсадга эришилади. Жамият, халқ ҳали ўз манфаатларини англаб етмаган, ўз мафкура-сини шакллантириб, мақсадлар сари сафарбар бўлмаган ҳолларда бегона ва зарарли ғоялар таъсирига тушиш эҳтимоли ортиб боради. Бу эса ғоявий тарбияни йўлга қўйиш, соғлом мафкура тамойилларини аҳоли қалби ва онгига муттасил сингдиришни долзарб вазифага айлантиради. Ўзбекистон шароитида мафкуравий тарбиянинг асосий вазифаси - халқимизнинг озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт барпо этиш йўлидаги асрий орзу-истаклари, мақсадларини, Миллий истиқлол мафкураси- нинг моҳиятини кенг жамоатчиликка тушунтириш, айниқса, ёшлар онгига сингдиришдан иборатдир. Мафкуравий тарбия жамиятда, авваламбор, оила, мактабгача ёшдаги болалар муассасалари, мактаблар, лицей, коллежлар, олий ўқув юртлари, ом- мавий ахборот воситалари, жамоат ташкилотларининг биргаликдаги узлуксик фаолиятини тақозо қилади. Узлуксиз таълим тизими мафкуравий тарбияни олиб борувчи асосий бўғиндир, зеро мафкуравий мақсадларни ёшлар онгига сингдириш вазифаси асосан таълим тизими орқали амалга оширилади. Адабиётлар 1.Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. -Т.: Ўзбекистон, 2009. 2.Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т., «Маънавият», 2008. 3.Каримов И.А. Ўзбекистон Ислом цивилизацияси ривожига қўшган хиссаси. Халқаро илмий-амалий конференциядаги сўзи. «Халқ сўзи», 2007 йил 15 август. 4. Эргашев И. ва бошқ. Миллий истиқлол ғояси. Ўзбекистон Республикаси Олий таълим бакалавриат босқичи учун дарслик. -Т.: Академия, 2005, 3-30- бетлар.

O'xshashlar

Мафкуравий фаолият – миллий ғояни амалга ошириш воситаси
Миллий ифтихор
Миллий ғоя ва миллий – маънавий қадриятлар
Миллий –маънавий тикланишни таъминлашда миллий онг, миллий ва умуминсоний қадриятларнинг ўрни
Миллий мустакилликнинг мезонлари