Миллий-маънавий тикланиш, миллий муносабатлар ва жамият тараққиёти, - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

Миллий-маънавий тикланиш, миллий муносабатлар ва жамият тараққиёти,

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

113.5 KB

Ko'chirib olish

Миллий-маънавий тикланиш, миллий муносабатлар ва жамият тараққиёти . Миллий –маънавий тикланиш ва миллатлараро муносабатлар доимо жамият ҳаёти тараққиётида ва инсон камолотида катта роль ўйнаб келган. Бугунги кунда бутун дунёдаги 200 дан зиёд бўлган мамлакатларда минглаб миллат ва элат вакиллари истиқомат қилиб, улар турли хил тилда гаплашадилар ва ўзларига хос бўлган урф-одат ва анъаналарга эгадирлар. Ҳар бир миллатнинг ўзига хос бўлган миллий менталитети мавжуд бўлиб, бу минталитет асрлар давомида шаклланиб келган. Миллий ва миллатлараро муносабатлар жамият тараққиёти давомида унинг хаёти ва ривожига бўлган ўз таъсирини кучайтириб борди. Миллий жараёнларнинг асосий характерли томони шундаки, инсоннинг ақл- заковати юксалиб борган сари ушбу муносабатларнинг аҳамияти ортиб бормоқда. Инсоният тарихи шуни кўрсатдики, жаҳондаги мавжуд бўлган бирорта миллат ёки элат, улар кам сонли бўлган тақдирда ҳам, ихтиёрий равишда бошқа миллатлар билан қўшилиб кетмаган, ҳар бир миллатга хос бўлган хусусиятлар ривожланиб боргани сари бошқа миллатлар билан муносабатларни такомиллаштириб борган. Миллий ва ирқий бирлик доимо инсоният жамиятининг равнақига катта таъсир кўрсатиб келган. Ўзбекистон кўп миллатли полиэтник давлат бўлганлиги учун ҳам миллий муносабатларни тўғри ташкил этиш бугунги куннинг долзарб муаммоларидан бири бўлиб қолмоқда. Ўзбекистон Президенти ўзининг «Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида» номли асарида мамлакатимизда умуммиллий маконини вужудга келаётганлиги ҳақида гапириб шундай дейди. «Ўзбекистон халқининг миллий тотувлиги 130 дан ортиқ миллатни ўз қадрдонларидек бағрига олган юртимизда миллатлараро тотувликнинг энг муҳим шартидир. Мамлакатимиздаги мустақиллик, тинчлик ва барқарорлик фақат ўзбек халқи учунгина эмас, балки шу билан бир қаторда ўлкамизда яшовчи бошқа барча миллатларнинг вакиллари учун ҳам бебаҳо бойлик ҳисобланади. Тобора кўплаб кишилар ўз она тилида маълумот олиш, фарзандларини миллий руҳда тарбиялаш имкониятига эга бўлмоқдалар. Миллий маданият марказлари ҳам маданий ва маънавий уйғониш борасида фойдали иш қилмоқдалар. Айни маҳалда улар Ўзбекистонга нисбатан умумхалқ ватанпарварлик муносабатида бўлишининг мустахкамланишига кўмаклашмоқдалар».

Бугунги кунда мавжуд бўлган барча этник гуруҳлар, элатлар, миллатларнинг бир-бирлари билан муносабатлари яхшиланиб бормоқда. Мустақиллик йилларида Ўзбекистоннинг ижтимоий-иқтисодий, сиёсий, маданий ва маънавий ҳаётида катта ўзгаришлар амалга оширилмоқда. Бу ўзгаришларда юртимизда истиқомат қилаётган барча миллат вакиллари фаол иштирок этиб келмоқда. Мустақилликни биринчи кунларидан бошлабоқ барча миллат вакилларининг онги ва қалбига шу азиз Ватан барчамизники деган тамойилни сингдириш орқали уларни бунёдкорлик ва яратувчилик ишига сафарбар этиш давлатимиз олиб бораётган сиёсатда алоҳида ўрин тутди. Бугунги кунда Республикамизда миллий тикланиш сиёсати орқали, совет тузуми даврида шаклланган миллий муносабатлар борасидаги хато ва камчиликларни бартараф этишга ҳам катта эътибор берилмоқда. Миллий тикланиш сиёсатидан кўзланган мақсад барча миллатларга хос бўлган хусусиятларни тиклаш ва ҳаётга тадбиқ этишдир. Ижтимоий тараққиётнинг маҳсули бўлган ва узоқ вақтлар давомида шаклланиб келган миллатлар бир-бирлари билан ўзининг турмуш тарзи, тарихи, маданияти, урф-одатлари, маросимлари ва бошқа хусусиятлари билан бир-биридан фарқ қилиб келган. Бир миллатнинг бошқа миллатларга хос бўлган хусусиятларини ҳурмат қилиши, уларга яхши муносабатда бўлишлари тинчлик, тотувликнинг заминларидан бўлиб келган. Бошқа халқлар сингари ўзбек халқи ҳам доимо барча миллат вакилларини ҳурмат қилиб, миллатлараро муносабатларга хос бўлган хусусиятларни эъзозлаб келган. Миллатлар ўртасидаги илиқ муносабатлар эса минтақамиз тараққиётига катта таъсир кўрсатиб келган. Турли миллатлар ўртасидаги ҳамжиҳатлик, уйғунлик, дўстона муносабатлар ижтимоий тараққиётнинг жадаллаштириш омилларидан биридир. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов бу хақда гапириб, Ўзбекистон Республикаси Олий мажлиси, Вазирлар Маҳкамаси ва Президент девонининг Ўзбекистон мустақиллигини 16 йиллигига бағишланган қўшма мажлисидаги маърузасида шундай дейди: “Бу борада айниқса юртимизда миллатлар ва динлараро тинчилик – тотувликни мустахкамлаш, маънавий ва ахлоқий тарбияни кучайтириш, тарихий илдизларимизни, миллий ўзлигимизга қайтиш, ахолининг сиёсий онги ва хуқуқий маданиятини оширишга доир аниқ мақсадга йўналтирилган ишларимиз муҳим аҳамият касб этганини таъкидлаш лозим”. Совет тузуми олиб борган миллий сиёсатдаги хатоликлар кўплаб миллатларнинг минталитетига катта зарар келтирди. Оқибатда ХХ асрнинг охирида собиқ совет давлати ҳудудида миллий можороларнинг юзага келиши кўзга ташланди. Совет давлати ҳукмронлигининг сўнги йилларида рўй берган энг мураккаб аҳвол, бу – совет давлати миллий сиёсатида юзага келган қалтис вазият бўлди. Аслида Совет тузими мавжуд бўлган вақт давомида ҳукмронлик қилган коммунистик тузим даврида миллатлараро муносабатлар борасида адолат, эркинлик, тенг хуқуқлиликка асосланган барқарорлик мавжуд бўлмай, маъмурий буйруқбозлик йўли билан ташкил этилган социолистик

республикалар иттифоқи анча заиф эди. Шу боис ҳам коммунизм даврида барча миллатлар қўшилиб кетади, деган сохта шиорни мутлоқ хақиқатга айлантириб олган сиёсий маъмурият фаолиятида миллатлараро муносабатлар борасида шовинизм руҳи яққол намоён бўлар эди. Марказий Осиё минтақаси ҳам миллий можаролар кучайиши мумкин бўлган минтақалардан бирига айланди. Ўзбекистон Президенти И.Каримовнинг миллий муносабатлар борасидаги сиёсати миллий можороларни олдини олишда катта роль ўйнамоқда. Бугунги кунда миллатлараро муносабатлар айни вақтда давлатлараро муносабатларни ҳам ташкил этади. Ўзбекистоннинг барча миллат вакилларига, шу билан бирга ўзига қўшни бўлган давлат миллатларнинг вакилларига нисбатан олиб борилаётган дўстона муносабати Марказий Осиё давлатлари ўртасидаги алоқаларни яхшилашга хизмат қилмоқда .

Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси барча миллат вакиллари учун ўз миллий хусусиятларини юксалтириш кафолатларини яратиб бермоқда. Бу ҳақда Конституциямизнинг 1-боби 4-моддасида шундай дейилади. Ўзбекистон Республикаси ўз ҳудудида истиқомат қилувчи барча миллат ва элатларнинг тиллари, урф-одатлари ва анъаналарини ҳурмат қилинишини таъминлайди, уларнинг ривожланиши учун шароит яратади. Мамлакатни юксалтиришда уни тараққий этган мамлакатлар сафига олиб чиқишда кўп миллатли давлатларда истиқомат қилувчи барча ижтимоий этник гуруҳларнинг манфаатларини эътиборга олиш зарурдир. Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда истиқомат қилаётган барча миллат вакиллари ўртасида ўзаро ишонч, бир-бирини хурматлаш, жамиятни юксалтириш йўлида аҳиллик ва тотувликни юзага келтириш асосий вазифалардан қилиб қўйилмоқда. Жамият ҳаётини юксалтиришда барча миллатларни миллий манфаатларини эътиборга олиш ҳам зарурдир. Тарихий воқеалар шуни исботлаб бердики, миллий манфаатларга эътиборсизлик уларни жамият ҳаётидаги ўрнини сезаолмаслик жамият тараққиётига салбий таъсир кўрсатадиган заминларни юзага келтиради. Совет тузуми даврида бир миллат манфаатининг бошқа кўплаб миллат манфаатлардан устун қўйилиши турли миллатлар ўртасидаги келишмовчиликларни юзага келишига ҳамда, миллатларга хос бўлган хусусиятларнинг барҳам топиб боришига сабабчи бўлди. Бугун турли миллат вакиллари ўртасидаги яқин алоқалар кўп миллатлар яшайдиган ҳар бир мамлакат ички ҳаётида катта аҳамиятга эгадир. Бугунги кунда жаҳонда аҳолисининг таркиби фақат биргина миллатдан ташкил топган мамлакатни ёки давлатни топиш амри маҳол. Шунинг учун ҳам мамлакатлар, давлатлар ўртасида амалга ошириладиган турли соҳалардаги алоқаларда уларда яшаётган миллатларнинг дўстона муносабатлари ҳар қандай давлат тараққиётининг муҳим омили ҳисобланади. Ана шу омил қанчалик мустаҳкам бўлса, давлатлар ўртасида олиб бориладиган турли соҳалардаги алоқалар ҳам шу даражада мустаҳкам бўлади. Ҳар қайси томонлар кутаётган натижани беради. Миллатлараро муносабатларни уйгунлаштириб бориш ушбу мамлакатлардаги барқарорлик ва тараққиёт замини бўлиб келади. Миллий низолар ва зиддиятлар эса барқарорликни барбод бўлишига ва емирилишига олиб келади. Масалан, Югославияда бир миллат манфаатининг бошқа кўплаб миллатлар манфаатидан устун қўйилиши миллий низоларни кучайишига ва охир-оқибатда ушбу давлатнинг майда давлатларга бўлиниб кетишига сабабчи бўлди. Болгарияда эса тарихан турли миллатлар манфаатини эътиборга олинмаганлиги ушбу давлатнинг Европа иттифоқига аъзо бўлиш йўлидаги асосий тўсиқларидан бўлиб келди. Бундай мисоллар миллатлараро муносабатларни жамият тақдирига таъсир кўрсатадиган асосий омиллардан бири эканлигини кўрсатади.

Мустақил Ўзбекистоннинг тараққий этишида миллатлараро муносабатларнинг ўрни катта эканлиги ҳамда тараққиётимизга таҳдид солаётган асосий хавф хатардан бири миллатлараро келишмовчиликлар ва миллий зиддиятлар эканлиги Ўзбекистон Президенти И.Каримовнинг «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари» асарида кенг ёритиб берилган. «Ички сиёсий аҳволнинг барқарорлиги, миллий хавфсизлик ва ижтимоий – иқтисодий ривожланиш динамикаси кўп миллатли давлатда яшаётган бошқа миллатлар вакилларининг сиёсий хайрихохлигига бевосита боғлиқ бўлади», - дейилади ушбу китобда. Мустақиллик Ўзбекистонда истиқомат қилаётган барча миллатлар учун миллат сифатида сақланиб қолиш ҳамда бошқа миллатлар билан муносабатлар юксалтириш имконларини яратиб берди. Миллатлараро муносабатларнинг такомиллашиб бориши ҳамкорликни ривожланишига миллий, минтақавий, умуминсоний ҳамда умумбашарий муаммоларнинг ҳал этилишида ўз ролини ошириб боради. Миллатлараро муносабатларнинг жамият ҳаёти ва тараққиётидаги ўрни қандай эканлиги ҳар бир фуқаронинг онги ва руҳиятига сингдириб борилиши жамият аъзоларининг, авваламбор, ёшларнинг ижтимоий фаоллашишига ва жамиятдаги ўзгаришларда фаол қатнашишларига олиб келади. Барча миллат вакилларига ҳурмат билан қараш, миллатпарварлик, миллий менталитетга ҳурматда бўлиши инсоннинг комилцлигини белгилаб берувчи хусусиятлардан ҳисобланади. Миллат – тил, маънавият, миллий ўзликнинг англаш, руҳияти, урф – одатлар, анъаналар ва қадриятлар ягоналиги асосида муайян ҳудудда яшовчи, ижтимоий алоқалар билан боғланган мустақил субъект сифатида ўзига хос моддий ва маънавий бойликларни яратувчи кишиларнинг этник бирлиги. Миллат маълум худудда барқарор яшаб, тарихий тараққиёт давомида ривожланиб, кишиларнинг маънавий – руҳий салоҳият, ягоналиги асосида шаклланади, у инсоният дунёга келиши ва тарақиётининг маҳсулидир. Миллатнинг шаклланиши ва ривожланишида моддий омиллар муҳим аҳамиятга эга бўлади, аммо улар миллат абадийлигини таъминлашнинг охирги имконияти эмас, бу миллат тараққиёти учун зарурий шарт ҳисобланади. Миллатнинг абадийлиги, унинг барқарорлигини таъминлашнинг асосий омили унинг ички маънавияти – руҳий салоҳиятидир. Миллатнинг ички – рухий салохҳяти, яратувчанлик қобилияти, матонати, тинимсиз меҳнати, тадбиркорлиги ва ўзига хослигини ривожлантириш асосида ҳозирги замон цивилизацияси юзага келган. Миллат узоқ давом этган ижтимоий – иқтисодий, сиёсий ва этно – маъданий жараёнда, аниқ ҳудудий доирада тил ва ўзликни ангалаш бирлиги асосида шаклланган халқ этник тарихининг юксак чўққиси, ўзига хос миллий онг ва минталитет заминида таркиб топган бирикиш шакли. Бугунги кунда мутахассис олимларнинг фикрига кўра, ер юзида 3000 га яқин миллат бўлиб, у инсониятнинг 96 % ни бирлаштиради, қолган 4% ни эллат ва қабилалар ташкил этади.

Миллатларнинг ҳар бири бир неча 10 мингдан бир неча юз миллионгача бўлиши мумкин. Миллат - кишиларнинг тарихий бирлиги сифатида узоқ вақтлар давомида шакилланиб келди, ҳамда ўзига хос бўлган миллий минталитетни бойитиб келди. Миллат умумиқтисодий турмуш, тил, худуд бирлиги, маъданият ва руҳият уйғунлигидир. Миллатлар сон сифатидан доимо ортиб боради ва улар сонига қараб 5 йирик гуруҳга бўлинадилар. 1. Буюк миллатлар – булар 1 млрд дан ошиқроқ бўлган ҳиндлар ва хитойликлар ҳамда руслар сингари миллатлар бўлиб 100 млн дан 200 – 300 млн гача аҳолига эга. 2. Катта миллатлар – 50 мил дан 100 млн гача. Буларга ингилизлар, французлар, испанлар, немислар, турклар ва бошқалар киради. 3. Йирик миллатлар – 10 млн. 50 млн гача – ўзбеклар, португаллар. поляклар, эфиоплар ва бошқалар. 4. Ўрта миллатлар, улар 1 млн дан 10 млн гача бўлиши мумкин. 5. Кичик миллатлар бир неча 10 мингдан 1 млн гача. Жахондаги 27 миллат ер юзи аҳолисининг 75 % ни ташкил этади. Миллат тушунчаси этник гурух, этник бирлик тушунчалари билан чамбарчас боғлиқ ва ажралмасдир. Этник бирлик - маълум бир ижтимоий тузимда юзага келган этник уюшма аниқ ва халққа нисбат ишлатиладиган атамадир. Илм – фан да этноцентризм – тушунчаси хам кенг қўлланилиб келади. Этноцентризм – ўз халқи. маданият, урф – одатлари нормалари ва қадриятларини бошқа халқларга хос бўлган шундай хусусиятларни баҳолаш учун асос қилиб олинишини ифодаловчи тушунча. Этноцентризм кундалик ҳаётда ва алоҳида олинган шахс даражасида «биз бошқалар» тарзида қарама- қарши қўйилишда кўринади. У турли омиллар, шу жумладан, миллий тил ва анъаналар руҳида тарбияланиши, миллий адабиёт ва санъат таъсирида ҳам шаклланиши мумкин. Ҳар бир миллат элатнинг ўзи наёб бўлганидек, уларнинг маданияти ва маънавияти ҳам ўзига хос ва бетакрор характерга эга бўлади. Шундай экан, бир қадриятлар тизими бошқа қадриятлар тизмини баҳолаш учун эталон, мезон сифатида олиниши мумкин эмас. Умуман олганда,ўз моҳиятига кўра, миллийлик, миллий қадриятлар атрофида бирлашишга хизмат қилсада, бу бирлашув бошқа халқларга хос бўлган ўзига хосликларни инкор этиш асосига қурилганлиги учун ҳам уни қабул қилиш мумкин эмас. Миллат бир тилда сўзлашувчи одамларнинг оддий жамоаси эмас. Миллат бу тарихий, маънавий, ру ҳ ий, инсоний, сиёсий, ижтимоий бирликдир. Миллат ички ва ташқи уй ғ унлик , иноқлик , ҳамжиҳатлик му ҳ итида юксалади. Миллат ўз атрофидаги бошқа миллатлар билан ҳамжихатликда юксаклаб боради. У доимо ўз манфаатларини ўзгаларнинг манфаатлари билан мувофиқлаштириб боради. Этник бирлик ва унинг шаклланиши

Жамият ҳ аёти ва тарққиётида барча миллатлар ўртасидаги яхши муносабатлар ва ўзаро ҳамжиҳатлик доимо катта роль ўйнаб келган. Миллатлар ўртасидаги келишмовчилик жамият ҳаётида беқарорликка ва таназ з улга олиб келиши ни инсон ият тарихи бир неча бор исботлаб берди. Кўпмиллатлик полиэнтик давлатларда миллий сиёсат борасида барча миллатлар манфаатини кўзлаган ҳолда сиёсат юргазиш зарур лиги тарихий заруриятга айланди. Миллатнинг равнақида миллий минталитетнинг аҳамияти доимо катта бўлиб келган. Миллий минталитет ҳар бир миллатнинг айрим вакилига ёки бутун бошли ижтимоий гуруҳга хос бўлган ақлий қобилият даражаси, маънавий салоҳиятидир.Жамият, миллат ёки шахснинг минталитети ўзига хос бўлган тарихий анъаналари, урф-одатлари, диний эътиқодларини қамраб олади. Ҳар бир миллатнинг минталитети унинг тарихи, яшаб турган шарт-шароити, ижтимоий фаоллиги, аждодлар томонидан қолдирилган миллий мерос, миллий бирлиги, миллий манфаатлари ва шу сингари омилларга боғлиқдир. Миллатлараро муносабатлар жамият ҳаёти ва тараққиётининг асосий заминларидан биридир. Миллий муносабатларни такомиллаштириш борасидаги ҳар бир қилинган иш, ҳар бир қўйилган қадам жамият тараққиётига ўз таъсирини кўрсатади. Ўзбекистон бу ерда яшаётган ҳар бир инсон учун азиз Ватандир, миллатидан қатъий назар уларнинг ватанпарварлиги, фидойлиги шу юртнинг тараққий этишига ўз таъсирини кўрсатади. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов ўзининг «Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли» номли асарида жамият ҳаёти ва тараққиётида миллатлараро муносабатларнинг роли ҳақида гапириб шундай дейди: «Ўзбекистоннинг миллий-маданий жиҳатдан ғоят ранг- баранглиги миллий ўзлигини англаш ва маънавий қайта тикланишнинг кучайиб бориши билан узвий бирликда жамиятни янгилаш, уни очиқ жамиятга айлантириш учун қудратли омил бўлиб хизмат қилади ва республикани жаҳон ҳамжамиятига қўшилиши учун қулай шароитларни вужудга кетиради». Мустақиллик мамлакатимиз учун тараққий этиш, дунёга танилиш имконларини очиб берди. Ўзбекистонда озод ва обод Ватанни яратишда, жамият ҳаётини эркинлаштиришда ва фаровонлаштиришда, жамият ҳаётини демократиялаштиришда миллатлараро муносабатларни такомиллаштириб бориш тарихий заруриятга айланди. Чунки турли миллат вакилларидан иборат бўлган Ўзбекистон фуқароларини қалби ва онгига бунёдкорлик, ватанпарварлик туйғуларини сингдириш орқалигина жамиятимиз ҳаётини юксалтиришимиз мумкин. Ўзбеклар дунёда мавжуд бўлган миллатларнинг ичида ўзига хос бўлган урф- датлари, анъанлари, расум-русумлари, одатлари, қолаверса, ўз минталететига эга бўлган миллатдир. Ушбу миллат вакиллари узоқ вақтлар давомида икки дарё оралиғидаЎзбекларнинг миллат сифатида шаклланишининг ижтимоий-тарихий илдизлари

яшаб келган уруғ-қабилалар, элатлар ва халқларнинг ворислари сифатида ижтимоий эҳтиёжлар туфайли аста-секинлик билан шаклланиб келганлар. Ушбу миллат асрлар мобайнида миллат бўлиб, шаклланиш жараёнида кўплаб қийинчиликларни босиб ўтганлар. Ўзбеклар миллат сифатида шаклланиш жараёнида ушбу минтақада яшаб келаётган халқар ва элатлар билан, уруғдош қабилалар билан ўз муносабатларини яхшилаб борганлар. Неолит даврига доир Калтаминор, Чинкелди топилмалари, Марказий Фарғона, Устюрт ва бошқа жойлардан топилган ёдгорликлар турли қабилалар бир-бирларига таъсир ўтказиб келганидан далолат беради. Бу ердаги қабилалар, элатлар Олтой, Урал, Каспийбўйи ва Ўртаер денгизи ҳавзаларида яшаган қабилалар билан алоқада бўлганлар. Антрополог олимларнинг фикрича, ҳозирги Ўзбекистон ҳудудига шимолий-ғарбий томондан – Европодан, жанубдан жанубий Европоид типдаги одамлар келиб, улар аҳолининг кўпчилик қисмини ташкил эта бошлаганлар. Бинобарин, ўзбекларнинг элат, миллат бўлиб шаклланишида европоид типдаги одамлар ва қабиллаларнинг ҳам ўрни катта бўлган. Марказий Осиё минтақаси иқлимининг қулайлиги, қулай географик ҳудудида жойлашган, дехқончилик ва чорвачиликнинг ривожи учун қулай имкониятларининг мавжудлиги минтақа моддий ишлаб чиқаришнинг ривожланишига, аҳолининг ўсишига катта таъсир кўрсатган. Жамият тараққиётининг илгарилаб бориши жараёнида турли хил элатларнинг ўзаро бирикиб кетишлари оқибатида янги элатлар, кишиларнинг тарихий бирликлари пайдо бўла бошлаган. Эрадан аввалги биринчи минг йилликлар ўрталарига келиб аралаш-қуралаш қабилалардан иборат типлар пайдо бўлгани археологик топилмалардан маълум. Умуман, дунёда фақат ўзининг тор қобиғида шаклланган миллат йўқ, Марказий Осиё халқлари ҳам бундан мустасно эмас. Шарқда ва ғарб мамлакатлари олимлари томонидан яратилган манбаларга таяниб, қадимги даврларданоқ бу ердарда давлатлар пайдо бўлган, дейиш мумкин. Уруғ-қабилалар, элатлар ўртасида иқтисодий, савдо-сотиқ ва маданий алоқаларнинг ривожланиши ҳамда давлатларнинг пайдо бўлиши натижасида ёзма нутққа кучли эҳтиёж пайдо бўлган. Мана шу эҳтиёж туфайли бундан минг йиллар илгари минтақамизда орамий ёзувлар деб аталган ёзувлар пайдо бўлган ва у минтақамизда катта маънавий-маърифий инқилобга сабаб бўлди. Бу ҳол қабилалар, қабила иттифоқлари ва элатларнинг бирлашуви жараёнини янада тезлаштирди. Уруғ-қабилаларнинг ё ихтиёрий, ёки мажбурий (урушлар орқали) бирлашиб, элатларнинг вужудга келиши уларнинг маънавий-руҳий жиҳатидан ҳам якдил бўлишларини тақазо этди. Ана шу эҳтиёжлар ва буни қондиришдан манфаатдорлик кўпхудоликка асосланган турмуш тарзидан яккаю ягона худо борлигига сиғинишга асосланган янгича маданий ҳаётга ўтишни зарурат этиб қўйди. Асрлар давомида халқ оғзаки ижодининг маҳсули бўлган кўп худоларга (гимн, дуо) ларни тўплаш ва уларга ижодий ёндашиш туфайли эрамиздан олдинги тахминан 6-7 асрларда Зардушт томонидан «Хаёт йўриқномаси» деб аталган “Авесто” китоби яратилди. Ўша давр салтанати эгаларининг қуллаб-

қувватлаши натижасида кўп худоларга сиғиниш ва оташпарастлик динлари ўрнига турли қабилалар ва элатларни бирлаштира оладиган ва ягона худо – Ахурамазда борлиги, у шу оламни яратгани ва одамларни тўғри йўлдан боришликлари учун ваҳий жўнатгани ҳақидаги ғоялар диний мафкура орқали ва албатта давлат таъсирида бирлашган элатлар маслагига айлантирилди. “Авесто”нинг юзага келиши якка худоликка асосланган яхудолик ва худочиликка (вахдоният)га асосланган бўлса, кейинчалик бошқа динлардан мукаммалроқ бўлган Ислом дини вужудга келди. Якка худочиликка асосланган динлар катта-катта ҳудудларда яшайдиган, турли-туман тилда гаплашадиган, тафаккур ва турмуш тарзи хилма-хил бўлган элатлар ва халқларнинг ғоявий жиҳатдан бирлашишини тезлаштирди. Иқтисодий, сиёсий ва маънавий эҳтиёжлар туфайли ўз-ўзидан шаклланган жаҳон динлари элатлар ва халқларнинг ягона бир ҳудудда миллат бўлиб яшашлари учун қулай маънавий-руҳий муҳитни вужудга келтира бошлади. Тарихчи олимлар ўзбек миллатини билдирувчи ўзбек деган сўз Х асрларда ишлатилганлигини айтиб келишмоқда. Кўплаб олимлар сингари венгер олими Х.Вамбери ҳам ушбу миллат тарихини, унинг келиб чиқишини ўрганган олим сифатида, ўзбек миллатини англатувчи «Ўзбек» деган сўз анча кейин туркийлашган ва венгерлар Европага келмасдан олдинроқ ҳам ишлатилган, деган фикрни илгари суради.“ Ўзбек “ атамаси XI – XII асрларда шахс ва қабила номи сифатида маълум бўлиб, буни шу давр манбаъларида учратиш мумкин. Кўплаб тарихчи олимлар, шу жумладан ўзбек тарихчиси Б.Ахмедов ушбу миллий тарихни ўрганар экан, ўша миллат номи билан аталувчи халқ хозирги Ўзбекистоннинг жойлашган жойидан шимолда яшаганликлари ва турли номлар билан аталган турк-мўғил қабилаларининг умумий «Ўзбек» деган ном билан аталгани ҳақида маьлумот беради. Биз халқимиз, миллатимиз тарихини ўрганар эканмиз, кўплпб тарихий манбаларда даштликлардан иборат бўлган шарқий ерларни ўзбек мамлакати деб аталиб келганлигини кўрсак бўлади. Ушбу ҳудудларда ўз давлатининг ташкил этиб, уларни бошқариб келган кўплаб хонларни ўзбеклар яшайдиган жойларни ҳукумронлари деб атаб келганлар. Марказий Осиёда яшаб келаётган миллатларнинг, шу жумладан, ўзбек миллатининг келиб чиқишини ўрганиб келган тарихчи олим Б.Ахмедов қипчоқ даштларида яшаб келган ўзбекларни , ўз турмуш тарзлари билан бир- бирларига яқин бўлган уч тоифада ўрганган. Биринчи тоифага, чорвачилик билан шуғилланиб кўчиб юрган ўзбеклар, яъни Шайбонийлар, Иккинчи ва учинчи тоифага тегишли қипчоқ дашти ўзбекларини қозоқлар ва манғитлар деб ҳисоблайди. Шайбонийлар ҳукумронлик қилган ерлар катта ҳудадларни ўз ичига олган. Ўзбек миллатига хос бўлган кишилар ҳақида гапирилар экан, уларни мустақил фикрлай оладиган, ўз қадрини биладиган олимлар, деб ҳисоблаганлар.

Турли қабилалардан бўлгани ҳолда жангларда қаҳрамонлик кўрсатганларни ҳам “Асл бек”, яъни Ўзбек деб аташ расм бўлган. Араблар бу ерларни босиб олгач, Исломга кирган турк қабилалари ҳам шу ном билан аталган. Айниқса, Шайбонийхон юришларида Ўзбек номи машҳур бўлган. Аста-секин бу ном этник маънони англата бошлади. Демак, Ўзбек миллатининг шаклланиши узоқ тарихга эга, унинг илдизлари қадим-қадимларга бориб тақалади. Ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида тарихан яшаган барча уруғлар, қабилалар, халқлар ўзбек миллатининг аждодлари ҳисобланади, уларнинг тили, маданиятига доир ҳамма сифатлар ўзбек миллати табияти(менталитет)да у ёки бу тарзда гавдаланади. Миллат кишилар тарихий бирлиги шаклларидан биридир, бугунги кунда миллатлар, элатлар ва шу сингари кишилар тарихий бирлигини ўрганиш билиш шуғулланувчи олимлар ва махсус фанлар мавжуддир. Миллий этник бирлик сифатида ўзига хос бўлган, уларни бошқа миллатлардан фарқлантириб турадиган белгиларга эга бўлиши керак. Ҳар бир миллатга хос бўлган белгилар асрлар мобайнида шаклланиб келган ва у ҳар бир авлод томонидан авайлаб-асранган ҳамда бойитиб келинган. Миллатларни миллат сифатида сақланиб қолишининг моддий ва маънавий заминлари мавжуддир, аммо моддий заминлар катта аҳамиятга эга бўлса-да, миллат тараққиёти учун зарурий шарт хисобланмайди. Миллатнинг доимийлигини, унинг миллат сифатида сақланиб қолишининг энг асосий омили унинг ички маънавий, маданий, руҳий салоҳиятидир. Ҳар бир миллатга хос бўлган характер ижтимоий-сиёсий тузумлар таъсирида аста- секин ўзгариб боради. Ҳар бир миллат ўзи яшаб келаётган давлатнинг ижтимоий манбаи ҳисобланади. Миллатнинг уюшганлиги, унинг тарқоқлиги ёки порокандалиги уларнинг ҳатти-ҳаракатларига боғлиқ. Миллатнинг равнақи ва миллат сифатида сақланиб қолишида миллий характернинг аҳамияти ниҳоятда каттадир. Миллий характер айнан шу миллий феъл-атвордир. Ўзбеклар титул миллат сифатида эндиликда ана шу белгиларининг барчасига эгадирлар. Шуниниг учун ўзбек миллатининг равнақи бугунги ўзбек халқининг абадийлигини таьминлайди. Жамият ҳаёти ва унинг юксалишида, мустақилликни мустахкамлашда миллатлараро муносабатларнинг такомиллашиб боришида миллий манфаатларнинг ўрни каттадир. Ўзбекистон мустақиллигини қўлга киритиши халқ миллий манфаатларини кўзлашни асосий мақсад қилиб қўйган ички ва ташқи сиёсатини кенг равишда ривожлантириш имконларини яратиб беради. Мамлакат равнақи, халқ фаровонлигини кўзлаб олиб бориладиган бундай сиёсат барча миллат томонидан мақулланиши ва қўллаб қуватланиши аниқ ва равшандир. Миллий ва миллатлараро муносабатлар миллий- манфаатлар уларнинг жамият хаётиги таъсир и.

Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда олиб борилаётган ички ва ташқи сиёсат ҳақида гапирар экан И.А.Каримов шундай дейди: «Ўзбекистоннинг давлат мустақиллигини қўлга киритганлиги ва у халқаро миқиёсда тан олинганлиги шуни билдирадики, бундан буён республика ўз мустақил ички ва ташқи сиёсатини олиб боради, ҳеч кимнинг воситачилигисиз ўзаро манфаатли муносабатларни ўрнатади. Республикани ҳақиқатдан ҳам, унинг миллий манфаатларидан келиб чиққан ҳолда, халқнинг азалий турмуш тарзи, анъаналари, урф-одатлари ва кўникмаларини, мавжуд беқиёс табиий бойликларини ҳар томонлама ҳисобга олиб, юксалтириш амалда мумкин бўлиб қолади». Миллий манфаат-миллат, халқ ҳаётини белгилайдиган, унинг фаолиятини маълум мақсадларга етаклайдиган ижтимоий муносабатлар, миллий эҳтиёжлар, тафаккур даражаси, маънавий салоҳияти, руҳияти, анъана ва қадриятлар тизимидир. Миллий манфаатлар эҳтиёжларни қондирувчи шароит ва қадриятлар билан бирга, уларни яратиш, таъминлашни белгиловчи ижтимоий тизимга, муносабатлар ва тамойилларга асосланган бўлади. Улар маълум миллат ва халққа мансуб алоҳида кишилар ёки бирор бир давлат фуқароси бўлган одамларнинг шахсий манфаатлари билан боғланган бўлиб, миллий манфаатларни ҳам ўзида акс эттиради. Миллий манфаатлар турли миллатлар ўртасидаги турли хил фаолиятдаги ҳаракат, рақобат ёки ҳамкорлик асосида амалга ошади. Унинг мақсади, вазифаси, таъсирчанлик кучи ҳам ана шунда. Миллий манфаатлар умуминсоний манфаатлар билан боғлиқ бўлиб, уларнинг ўзаро боғлиқлигида умумбашарий қадриятларнинг ўз ўрни бордир. Миллий манфаатлар миллий эҳтиёжларни қондиришдан манфаатдорлик билан бутун дунёдаги, инсоният тараққиёти йўлидаги мақсадлар орасидаги бевосита алоқани мустаҳкамлашга ёрдам беради. Миллий манфаатлар миллий қадриятларни тиклаш, миллий қизиқишлар билан боғлиқдир. Миллий манфаат теран ижтимоий-психологик ҳодиса бўлиб, миллатларнинг иқтисодий, ижтимоий сиёсий маънавий хаётини ҳар томонлама қамраб олади. Янада аниқроқ айтганда, ҳаққоний миллий манфаатлар муайян миллат вакилининг қўллаб- қувватлаётган талаб ва эхтиёжлари йиғиндисидан иборатдир. Мана шундай қарашдаги миллий манфаатлар ва ишлар бошқа миллат вакиллари манфаатларига зид бўлмаслиги керак. Миллий манфаатлари бирлик гуруҳини миллий экстремист, миллатчилик, шовинистик, буюк давлатчилик дардига мубтало бўлган кимсалар эма, балки, меҳнаткашлар оммаси ифода этади. Миллатлар ва миллий манфаатлар ва миллий ҳис -туйғулар мавжуд экан, миллий муносабатлар ҳам кун сайин эътибор беришини талаб қиладиган масалалар сифатида умуммиллий муносабатларни ҳисобга олган ҳолда, ўз вақтида ижтимоий ҳал этиб бориш талаб этади. Тарихга назар ташлар эканмиз, миллий манфаатларга эътиборсизлик ёки бўлмаса бир миллат манфаатининг бошқа кўплаб миллатлар манфаатларидан устун қўйишлик қандай оқибатларга олиб келганилигини яхши биламиз.

Чор Россияси кейинчалик, Совет тузими олиб борган мустамлакачилик ҳукумронлиги даврида кўплаб миллатларнинг шу, жумладан, ўзбек халқига хос бўлган қадриятлар поймол этилди, миллат манфаатлари инобатга олинмади. Истило этилган халқлар ҳаётига зўрлик билан сингдирилган социалистик турмуш тарзи миллатларнинг ўзлигидан маҳрум бўлишга, ижтимоий-иқтисодий ҳаётда ноҳақликларнинг юзага келишига сабаб бўлди. Миллий ўлкалар ва халқлар ўзларини миллий хусусиятларини йўқотиб боришлари билан бирга марказнинг хом ашё базасига айлантирилди. Тоталитар тузум томонидан «Янги совет халқи» сингари сохта мафкуравий шиорлар халқнинг онги ва қалбига сингдирилди. Совет мамлакати бошқарилишининг барча мезонлари шовинистик муносабат, буюк давлатчилик ғоялари мазкур давр миллий сиёсатнинг асосий тамойиллари қаторидан жой олган эди. Совет тузумининг миллий манфаатларини эътиборга олмасдан олиб борган сиёсати XX аср охирларига келиб бутун мамлакатда миллий манфаатларни ҳимоя қилиб чиқишига, ўзликни англашга бўлган харакатларнинг кучайишига, миллий қадриятларни тиклашга бўлган ҳаракатларга туртки бўлди. Мана шундай мураккаб ижтимоий-сиёсий вазиятда мустақилликка эришган Ўзбекистоннинг И.Каримов бошчилигидаги раҳбарияти мамлакатимиздаги аҳволни барқарорлаштиришга, ижтимоий адолатни тиклашга, Ўзбекистонда яшаб келаётган барча миллат ва элатларнинг ҳақ-ҳуқуқлари ва манфаатлари қонуний жиҳатдан ҳимоя остига олинди. Демократик тамойил қоидаларига асосланган, миллати, ирқи, ижтимоий аҳволи, дини, тили сиёсий эътиқодларидан қаътий назар, фуқароларнинг хуқуқ ва эркинликларининг характерлайдиган Ўзбекистон келажаги ҳақида И.Каримов шундай дейди «Халқи юз йиллар мобайнида озодликни орзу қилган Ўзбекистон чинаккам мустақилликни қўлга киритиб, гуллаб яшнаши ва фаровонликка эришиши, тараққий этган демократик давлатлар қатори халқаро ҳамжамиятда муносиб ўрин эгаллаши – биз кўзлаётган олий мақсаддир». Миллатларнинг манфаатларига бирдан бир тўғри муносабатда бўлиш уларнинг энг юқори даражада қаноатлантириш ва ана шу заминда ихтилофлар чиқарадиган ҳар қандай имкониятларга ҳотима берадиган шароитларни яратиб беришдир. Жамият ҳаётида умуммиллий манфаат бирлигини аҳамияти жуда катта ҳар бир кишининг ҳатти-ҳаракати доимо маълум манфаатни амалга оширишга йўналтирилгандир. Французлар–Францияда, ингилизлар – Англияда, ўзбеклар – Ўзбекистонда ўз давлатчилиги, тили, маънавияти, тарихи, истиқболи, миллий давлатининг гуллаб – яшнашидан манфаатдор. Президент И.Каримов раҳномолигида, маънавий сиёсатимиз ўз такомилини топмоқда. Миллат ва давлат бирлиги мустақиллик мафкурасида ўз ифодасини топган. Амалий ислоҳат – одамлар тафаккуридаги ислоҳат натижасидир. Мамлакатимизда олиб борилаётган ижтимоий – маьнавий ислоҳатларда

одамлар тафаккурини ўзгартириши масаласига муттасил эътибор қаратаётганлигининг ҳикмати ҳам ана шунда. Одамларга миллат ва давлат бирлиги ғоясини, бу бирликнинг давлат ва жамият қурилишидаги аҳамиятини аниқ ва ёрқин талқин қилиб бериши лозим. 1991 йилнинг 1 сентябридан бошлаб фуқаро давлатини янгидан таний бошлади. Давлат том маънода халқ иродасини ифодалай бошлади. Одамларнинг давлатга бўлган муносабатида и шончи, м уҳаббати ва эъзози орта борди. Яъни, Ўзбекистонда давлат ва миллат бирлиги ҳалқнинг: - айрим синфлар, табақаларнинг эмас, балки умумҳалқ манфаатларини собит туриб ҳимоя қилувчи; - ижтимоий анъаналарга содиқ; - ижтимоий адолат ҳимоячиси; - мамлакат осойишталиги, сиёсий барқарорликни таъминловчи; - миллатни ички ва ташқи тақдид ва тажовузлардан қўриқловчи; - ҳар бир фуқаронинг хақ-ҳуқуқи, эркин, намунасини ҳимоя қилувчи ўз давлатига эгалигида намоён бўлмоқда. Жамият ҳаётини демократиялаштириш, ошкораликни чуқурлаштириш шароитида, миллатлараро тинчлик ва бирдамликни сақлаган ҳолда, барча миллатлар ва элатларнинг ўзига хослиги-ю, манфаат, қизиқишларини камситмасдан, доимо халқлар дўстлигини мустаҳкамлаш, ёшларни байналминаллик ва ватанпарварлик руҳида тарбиялаш бугунги куннинг муҳим вазифасидир. Миллий манфаатларни назар – писанд қилмаслик, чеклаб қўйиш хунук ижтимоий – сиёсий оқибатларга олиб келиш и мумкин. Бунга То ғ ли Қарабо ғ Кавказорти жумхуриятларида, Тожикистонда ва бошқа жойларда рўй берган кўнгилсиз воқеалар мисол бўла олади. Бу воқеалар миллий қадриятлар негизида турган муаммоларни оқилона ҳал этиш лозимлигини яна бир бор тасдиқлади. Миллатчилик ва тажавузкор миллатчилик кайфиятлари қўз ғ атилишига асло йўл қўйиб бўлмаслигини кўрсатди. Мустақиллик йилларида Ўзбекистон миллий манфаатлари мос келадиган ўзининг ички ва ташқи сиёсатини олиб бормоқда. Полиэтни к давлат ҳиосбланган Ўзбекистонимиз тараққиётининг пойдеворларидан бири умуммиллий манфаатлар ҳисобланади. Умуммиллий манфаатлар ва уларни бир хилда қ ондириш собиқ Иттифоқ ҳ удудида, барча мавжуд миллий давлат чегаралари доирасида чекланиб қолмаслиги керак. Турли ҳ удудларда яшаб келаётган халқлар миллатидан қатъий назар, ҳамма жойларда ва ҳамма вақт ўзларининг ранг-баранг миллий эҳтиёжларини қондира олишлари даркор, уларнинг барчаларини миллий манфаатлари одилона ҳимоя қилиниши даркор. Мустақиллик Совет тузуми даврида миллий муносабатлар борасида юзага келиб қолган адолатсизликларга бархам бериш, барча миллатлар ҳақ- ҳуқуқларини тенглаштириш имконларини яратиб берди. Ўзбекистон Республикаси қонунларида миллатидан қаътий назар, барча кишилар Миллий манфаатларга мос келадиган ички ва ташки сиёсат .

Ўзбекистон фуқароси эканлиги таъкидланади. Ўзбекистон Республикаси Кониститутциясида шундай дейилади «Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида ягона фуқаролик ўрнатилади.Ўзбекистон Республикасининг фуқаролиги,унга ҳар қандай асосларда эга бўлганлигидан қаътий назар, ҳамма учун тенгдир. Қорақалпоғистон Республикасининг фуқароси айни вақтда Ўзбекистон Республикасининг фуқароси ҳисобланади.Фуқароликка эга бўлиш ва уни йўқотиш асослари ҳамда тартиби қонун билан белгиланади». Мустақилликнинг биринчи йилларидан бошлабоқ юртимизда истиқомат қилаётган барча миллатлар ва элатларнинг ўз тили маданияти, урф- одатларини сақлаб қолиш ҳамда ривожлантириш имкониятлари яратиб берилди. Ўзбекистонда яшовчи миллат вакилларининг миллий-маданий эҳтиёжларини қондиришга хизмат қилувчи миллий-маданий марказлар фаолиятини янада кучайтиришга катта эътибор бериб келинмоқда. Бу маданий марказлар хар бир миллатга хос бўлган миллий маданият, тил, урф-одатларни ўрганиш, сақлаб қолиш ва ривожланишидан манфаатдор бўлган Ўзбекистон фуқаролигини ўзаро тотувлигини таъминлаб бирлаштириб келмоқда. Миллий маданиятнинг миллатлараро тотувликни таъминлаб беришдаги ўрни хақида И.Каримов шундай дейди. «Миллий маданиятнинг ўзига хослигини тиклашга алоҳида эътибор берилиши керак. Шу билан бирга миллий ўз-ўзини англашнинг тикланиши жаҳон инсонпарварлик маданияти ва умумбашарий қадриятлари идеалларидан, бизнинг кўпмиллатли жамиятимиз анъаналаридан ажралиб қолиши мумкин эмас». Миллий маданиятнинг миллатлараро тотувликни таъминлаб беришдаги ўрни хақида: -Камчилик бўлган миллат вакилларининг манфаатлари ва қизиқишларини ҳимоя қилиш; -Миллат ажратишга, миллий экстремизмга қарши курашни кучайтириш ; Мустақиллик йилларида Ўзбекистон миллий манфаатлар устуворлиги ва тенг ҳуқуқли ҳамкорликка асосланган ташқи сиёсат олиб бормоқда. Давлатимизнинг ўз мустақиллигини қўлга киритиши, кўплаб халқаро ташкилотларга аъзо бўлиши миллий манфаатларимизга мос келадиган ташқи сиёсат юргизиш имкониятларини очиб берди. Бу ҳақида Президентимиз И.А.Каримов шундай дейди. «Ўзбекистоннинг милий манфаатларига мос келадиган кўп томонлама фаол ташқи сиёсатни амалга ошириш-давлатимизнинг мустақиллигини мустаҳкамлаш, иқтисодий қийинчиликларни бартараф этиш ва халқ турмушини яхшилашнинг зарур шарти ва ғоят муҳим воситасидир». Мустақиллик йилларида Ўзбекистон ўзининг миллий манфаатларини устун қўйган ҳолда ташқи сиёсат олиб бормоқда ва бу борада катта –катта ютуқларга эришмоқда. Ўзбекистон шундай принципларга амал қилган ҳолда

ташқи сиёсат олиб бормоқдаки, бу унинг халқаро обрўсини ошириш билан бирга юртимизни дунёга танитмоқда. Ўзбекистоннинг ташқи сиёсат борасидаги сиёсий, иқтисодий, маданий, ижтимоий ва бошқа соҳалардаги алоқалари юртимиз ҳаёт и нинг яхшиланишига, фуқароларда эртанги кунимизга ишонч қилишларига сабабчи бўлмоқда. Умуммиллий манфаатлар мазмун ва моҳияти ж и ҳа тидан миллий қадриятларига қараганда кенг ва чуқурроқдир. Бундан кўриниб турибдики, умуммиллий манфаатлар миллий манфаатлардан фарқли ўлароқ алоҳида ёки бир гуруҳдаги кишиларни эмас, балки мамлакатимиздаги барча мавжуд миллат, элат ва халқларнинг мақсад ва интилишларнинг яхлитлиги, умумиймилигини ифодалайди. Умуммиллий манфаатлар бутун ҳолда намоён бўлса, миллий манфаатлар шаклида намоён бўлади. Умумми ллийликни алоҳидадан, алоҳидаликни умуми й ликдан ажратиб бўлмагандек, миллий манфаатларни ҳам умумми л лий манфаатларнинг асосий мазмунини ташкил этади. Миллий ва умумиллий манфаатлар бир-бири билан узвий бо ғ лиқдир. Шунинг учун уларни бир-биридан ажратиб бўлмаганидек, миллий манфаатларни ҳам умумиллий манфаатлардан ажратиб қараш мумкин эмас.

O'xshashlar

Миллий ғоя ва миллий – маънавий қадриятлар

Мустақиллик ва миллий-маънавий тикланиш халқимизнинг буюк тарихий ғалабаси

Миллий –маънавий тикланишни таъминлашда миллий онг, миллий ва умуминсоний қадриятларнинг ўрни

Миллий истиқлол ғояси ва Ўзбекистондамаданий тараққиёти

Миллий –маънавий тикланиш ва юксалишнинг сиёсий омиллари, хуқуқий демократик давлат тузиш муаммолари