Мафкуравий ижтимоий институтлар ва ғоявий иммунитетни ҳосил этиш муаммоси - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

Мафкуравий ижтимоий институтлар ва ғоявий иммунитетни ҳосил этиш муаммоси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51.5 KB

Ko'chirib olish

Мафкуравий ижтимоий институтлар ва ғ оявий иммунитетни ҳосил этиш муаммоси Режа: 1. Оила муҳити ва ғоявий тарбия маъсулияти. 2. Норасмий уюшмалар ва улар- нинг ёшлар тарбиясига таъсири. 3. Маҳалла (истиқомат жой)ларнинг маънавий-аҳлоқий муҳитни шакл- лантиришдаги ўрни. 4. Ўқув ва меҳнат жамоалари мафкуравий институт сифатида. 1

Ҳали илмий мулоқотда ўз мустаҳкам ўрнига эга бўлмаган, аммо тарихан амалиётда ғоявий таъсир кўрсатиш, ғоявий иммунитет ҳосил этишнинг қудратли воситаси бўлиб келган мафкуравий ижтимоий институтлар – оила, маҳалла (истиқомат жой), норасмий уюшмалар, ўқув ва меҳнат жамоалари ҳақида гап боради. Зеро, Ноосфера даврида Ақлни эзгулик ва ёвузлик томонга оғдириб юборишда муҳим ижтимоий мурват (механизм) ролини ўйнайдиган ана шу уюшмаларда индивидлар ҳар куни фикр алмашадилар, ижтимоий- сиёсий, маданий-маърифий масалаларга ўз муносабатларини билдириб, индивидуал ва ижтимоий онг муайян йўналиш олишига ўз таъсирларини ўтказадилар. Якка никоҳликка асосланган оилаларнинг тарихан ўзидан-ўзи шакллангани жуда катта ижтимоий аҳамиятга молик бўлди. Фақат шундай оилаларгина ёш авлод ҳар жиҳатдан соғлом ривожланиши, камол топиши учун зарур моддий- маиший ва маънавий-ахлоқий шарт-шароитларга эга бўлади. Бунда оилаларда миллий руҳ ҳукмронлик қилиб, боболар ва момолар ўгити, ота ибрати ва она меҳр-муҳаббати, ака-укалар, опа-сингиллар ўртасидаги меҳр-мурувват асосида кичик ижтимоий муҳит шаклланади. Ана шу боисдан ҳам оила ҳар қандай жамиятнинг дастлабки асоси, негизи ҳисобланади. Демак, жамиятдаги ижтимоий муносабатлар инсоний ёки ғайриинсоний томонга оғиб кетишида оила ўзига хос ўринга эга эканини назарда тутиш лозим. Ҳар бир мамлакат ва минтақада маълум бир тарихий давр руҳи аввало оилавий муносабатларда ўз ифодасини топгач, у руҳ асосида одамларнинг муайян мақсадга қаратилган умумий ҳаракатини юзага келтиради. Ана шу руҳ мафкура орқали оилага кириб боради. Ноосфера даври, унинг бошқа даврлардан тубдан фарқи ҳақида ҳозирча деярли барча оилаларда тасаввур йўқ, дейиш мумкин. Чунки мафкура воситалари, аввало оммавий ахборот воситаларида бу давр ҳақида жуда кам, саёз фикрлар онда-сонда учраб турганини ҳисобга олмаса, умуман Ақлдек 2

улкан қувват (энергия)ни бунёдкорлик томонга тўла-тўкис буриб юбориш, шу асосда ҳар бир одам қалбининг энг тўрисида жойлашган эзгулик руҳи ривожига кенг йўл очиш муаммоси ўз ечимини кутиб турибди. Оилада бош тарбиячи ва ҳакам ота ва онадир. Бинобарин, оилада ота ва онанинг инсоний сифатлари, билим савияси, уларнинг соғлом турмуш тарзига муҳаббати, дунёқараш йўналиши ёш авлодда ғоявий иммунитет ҳосил этишда ҳал қилувчи роль ўйнайди, десак муболаға бўлмас. Оила гўёки бир мевали дарахтга ўхшайди. Агар кўчат яхши, юмшоқ, унумдор ерга экилса ва уни доимо парваришлаб борилса, илдизлар ер қаъридан мустаҳкам ўрин олади, бундай дарахт ўз мевалари билан ҳаммани баҳраманд этади. Аксинча бўлса, у кўчат униб-ўсмайди ёки мазали мева бера олмайди. Шунинг учун ҳам оила, ундаги муносабатлар шахсий иш эмас, балки ижтимоий моҳиятга молик масала экан, мустаҳкам, соғлом турмуш тарзига асосланган оилалар – мафкуравий ижтимоий институт сифатида миллий ва давр руҳи асосида ёш авлодни тарбиялай олишини назарда тутиш муҳимдир. Оилавий муносабатларни йўлга қўйишда барча давлат муассасалари, ижтимоий-сиёсий ҳаракатлар фаол иштирок этишлари, хусусан “оммавий маданият” деб аталган тамаддуннинг ғайриинсоний, ғайритабиий таъсирларидан сақлаб қолишлари даркор. Илгариги мавзуларда ҳозирги давлатларнинг геосиёсати Ноосфера даврига мувофиқ келиши учун бу ишни оиладан бошлаш муҳимроқ эканига эътибор қаратган эдик. Етти ёшгача бола онги ва қалбидан мустаҳкам жой олган ғоя бутун умрга етар экан, демак, оилавий китоблар нашр эттириб, унда Ноосфера даври ва унинг талаблари ифодаси бўлган ғоялар руҳида ёш авлодни тарбиялаш масаласи етакчи майл бўлиши мақсадга мувофиқдир. Ҳамма даврларда ва ҳар бир жамиятда қон-қардошлик алоқалари, ёшга, жинсга хос, маълум бир соҳага қизиқишга мувофиқ ёки муайян ғояларга эътиқоддан келиб чиқадиган норасмий уюшмалар бўлади. Ана шу доирада ҳам 3

ғоявий таъсир кўрсатиш имконияти мавжуд эканини албатта ҳисобга олиш лозим. Шарқ халқларида, жумладан ўзбекларда кичик оиладан ташқари катта оилалар ҳам бўлади. Бу, ўша уруғ-қабиладошлик муносабатларида етакчи майл бўлган қон-қариндошлик алоқаларидир. Одатда ўзбек оиласининг кекса авлоди бундай қон-қариндошлик муносабатларини эъзозлаб ривожлантиради ва шу асосда ёш авлодга – алоҳида мустақил оила бўлиб чиқиб кетган болалари, уларнинг фарзандлари (набиралар, эваралар, ҳатто чеваралар)ни ҳам ўз таъсир доирасида ушлаб туришга ҳаракат қиладилар. Ана шу жараёнда қон- қариндошликка асосланган норасмий уюшмалар вужудга келиб, улар ҳам ғоявий таъсир ўтказишда фаол иштирок этадилар. Катта оила бошида турган кекса одамларнинг дунёқараши, турмуш тарзи, ғоявий нуқтаи назари у ёки бу даражада ана шу уюшма доирасига кирган одамлар қадриятига айланади. Демак, бундай норасмий уюшманинг ижтимоий тараққиёт ва инсон камолотига таъсири унга бошчилик қиладиган шахсларнинг ижтимоий- сиёсий нуқтаи назарларига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. Аксарият истиқомат жойларида ва умуман жамиятда ёш хусусиятидан ёки жинсга мансубликдан келиб чиқиб норасмий уюшмалар ўзидан-ўзи шаклланади. Чунки одамзот фикрловчи мавжудод бўлгани сабабли, у ижтимоий муҳитда ўз ўрнига эга бўлиш учун курашади. Бунда ёш хусусияти билан боғлиқ уюшмалар, уларнинг “лидер” (бошлиқ)лари вужудга келиб, маълум бир ҳаракатга бошчилик қиладилар. Масалан, Россия ва бирқатор хорижий мамлакатларда носоғлом оилавий муҳитдан безор бўлиб қолган ёшлар ўз уюшмаларини ташкил этаётганлиги, “бомж” деб аталадиган, ҳатто тиламчиларнинг норасмий ташкилотлари Ўзбекистонда ҳам борлиги шундан далолат беради. Маҳаллаларда аёллар ва эркакларнинг норасмий уюшмалари бўлиб, улар ўз йиғинларида давлат сиёсати, халқаро ҳамжамиятдаги муносабатларга доир фикрлар билан ўзаро мулоқот қилиб, шундан келиб чиқиб муайян 4

муносабатлар шакллананади ва у аввало оила, маҳалла доирасида, сўнгра бошқа жойларга тарқалади. Чет элларда вужудга келган ҳамда ўз Низомларига эга бўлган ташкилотлар, масалан, Ҳизбут-таҳрир исломия, ваххобийлик ва шу кабиларнинг Ўзбекистонда норасмий (яширин) ташкилотлари мавжуд. Андижонда “Акромия” деган норасмий ташкилот ўзининг ғайридиний, ғайриинсоний ғояларини оила ва маҳалла каби мафкуравий ижтимоий институтлар орқали айрим кишилар онгида қарор топишига эришиб, даҳшатли фожиалар рўй беришга сабабчи бўлдиларки, бундай ҳоллаларни ҳисобга олиб, миллий ғояни кенг тарғиб этиш, айниқса Ноосфера даврида тарафкашликка асосланган ҳар қандай кўринишдаги мафкураларга қарши ғоявий иммунитетни ҳосил этиш ижтимоий зарурат бўлиб турибди. Ўзбекистонда маҳалла тузилмасининг тарихий илдизлари бағоят чуқур ва пурвиқордир. У шарқона демократия институти шаклларидан бири сифатида жамоатчилик фикри ва миллий маънавий қадриятларга таянган ҳолда аҳолига ғоявий таъсир кўрсатиш мафкуравий ижтимоий институти вазифасини ҳам бажариб келади. Мустақиликка эришилганидан сўнг, маҳалла тузилмаси ўзини-ўзи бошқарувнинг миллий модели сифатида тан олиниб, у Ўзбекистон Конституцияси ва Президент Фармонлари билан мустаҳкамланди. «Кучли давлатдан кучли жамият сари» шиорлари остида маҳаллаларга давлатнинг бирқатор функцияларини аста-секин бериб бориш сиёсати изчил амалга ошириб келинмоқда. Ғоявий таъсир деганда фақат оғзаки, ёзма ёки кўргазмали ташвиқот ва тарғиботни тушунмаслик керак. Ҳайрли анъанага айланган турли урф-одатлар, расм-русумлар, маросимлар йўли билан аҳолига кучли ғоявий таъсир кўрсатиш имконияти маҳаллаларда кўп. Ундан ташқари, меҳр-оқибат, саҳоват ва инсонпарварликка қаратилган ташкилий ишлар йўли билан ҳам аҳолининг кам таъминланган қисмида давлатга, жамиятга, халққа нисбатан ижобий хис- туйғулар ривожлантириб борилади. 5

Тарихан ёш авлодни миллий руҳда тарбиялашда маҳалла салмоқли ўрин эгаллаб келган. Ана шу боисдан ҳам “бир болага етти маҳалла ота-она” деган ақида халқимиз онгида ўрнашиб қолган. Тўғри, Шўролар даврида индивидуализм майллари учун йўл очилгани маҳаллаларнинг ғоявий тарбия соҳасидаги ролини анчайин пасайтириб қўйган бўлса ҳам, мустақиллик йилларида у қайта тикланмоқда. Чунки “Инсоннинг оилада шаклланган имон- эътиқоди, одоби, орияти ва виждони, ғурур-ифтихори, ақл-заковати, тафаккури маҳалла муҳитида янада юксалиб, халқ иродаси, ўзаро тотувлик ва ҳамкорлик ришталари билан уйғунлашиб, жамиятда соғлом муносабатларнинг шаклланишига, миллий истиқлол ғояларининг мустаҳкамланишига олиб келади” 1 Шуни ҳам айтиш керакки, маҳалла оқсоқоллар кенгаши ва аҳоли ҳар доим ташкилий-тарбиявий ишларда ёрдамга, маслаҳатга, йўл-йўриққа муҳтож бўлади. Агар ҳозирги тарихий давр Ақлнинг Она-табиатга кучли таъсир ўтказиш – Ноосфера босқичига ўтгани исботланиб, бу соҳада маҳалланинг вазифалари аниқ-равшан ифодалаб берилса, истиқомат жойларида ғоявий таъсир кўрсатиш янги бир асосда ривожланиши шубҳасиздир. Хусусан маҳалла (истиқомат жой)ларда юзага келадиган ҳар қандай тушунмовчилик, зиддиятлар тарафларнинг ён бериши, муросаю мадорага келиш асосида тарихан ҳал қилиниб келинганини эътиборга олсак, Ноосфера даврида маҳаллалар умумбашарий муаммоларни ҳам ҳал этишда салмоқли ўринга эга бўлиб қолишлари мумкин. Илгари айтилганидек, “Таълим” кенг тушунча бўлиб, унинг доирасига таълим тизимининг барча босқичларидан ташқари оила, маҳалла, меҳнат жамоалари, давлат ва нодавлат ташкилотлари ҳам киради. Ғоявий таъсир кўрсатишда ўқув жамоаларининг алоҳида ўрни бор. Ана шу жамоалар ёшларда илмий-фалсафий дунёқарашни шакллантирадилар, олам ва унда 1 Миллий исти қлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. Т.. “ Янги аср авлоди ” нашр.., 2001. – 146 б . 6

одамнинг ўрни тўғрисида изчил билим бериб, унда фуқаролик нуқтаи назарини ҳосил этадилар. Ҳар бир одам учун оила муҳити нечоғли қадрли бўлса, ўқув ва меҳнат жамоаси ҳам шу даражада қадриятдир. Зеро, ана шу муҳитда одам индивид ва шахс сифатида шаклланади ҳамда моддий ва маънавий бойликлар яратиш жараёнига тортилади. “Демак, касб тарбияси, болани ёшликдан эл-юртга фойдаси тегадиган меҳнат фаолиятига йўналтириш ҳам мафкуравий аҳамиятга эгадир” 2 Ўқув ва меҳнат жамоасига уюшган одамлар тор касбий билимлардан ташқари оламий фикрлаш қобилиятига эга бўлишлари ғоявий тарбияда ҳал қилувчи роль ўйнайди. Ана шу жамоаларда ўзаро фикр алмашувлар, ҳозирги давр, давлат ва мамлакатлар, инсоният тақдири ва истиқболи ҳақидаги мулоҳазалар жамият аъзоларида нарса, ҳодиса ва жараёнлар тўғрисида аниқ- равшан тасаввурлар ҳосил этади ва уларга индивидуал муносабатлар, шундан келиб чиқадиган баҳоларни вужудга келтиради. Албатта фикрлар хилма-хиллигига йўл қўйиш (плюрамизм) ва инсон хуқуқлари муқаддаслиги шароитида индивидларга эътиқод танлаш эрки берилган. Аммо эндиликда уларнинг умумий тақдири Ноосфера – Ақл соҳасининг қандай йўналиш олишига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлиб қолганини англаб етсалар, шубҳасиз, тафаккур тарзларида, у билан боғлиқ равишда турмуш тарзларида жиддий ўзгаришлар содир бўлади. “Одам одам учун олий қадрият” деган ақидага ишониш, шундан келиб чиқиб муносабат белилаш малакасини ҳар бир индивидда ҳосил этиш ишига меҳнат жамоалари салмоқли ҳисса қўша оладилар. Бу даврда барча меҳнат жамоалари инсон руҳини поклаш орқали оламда тобора кўпайиб, ҳатто аксарият холларда ғайриинсоний тусга кириб бораётган муаммоларни ҳал этиш мумкинлигига ишонишлари муҳимдир. Чунки бугунги муаммоларга бундай ёндашув ҳар бир одамда ўз келажагига ва инсоният 2 Миллий исти қлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. 167 б. 7

истиқболига умид ҳис-туйғуларини ривожлантириб, индивидуал ва ижтимоий онгни бунёдкорлик томонга буриб юбориш омилига айланади. Бунинг учун эса ўқув ва меҳнат жамоаларининг аввало ғоявий таъсир кўрсатишнинг мафкуравий ижтимоий институтлари сифатида тан олиниши ва албатта шундай ёндашувлардан келиб чиқиб, уларда имконият даражасида турган салохиётдан фойдаланиш йўллари, усулларини излаб топиш учун бу соҳада илмий-тадқиқот ишларини йўлга қўйишга тўғри келади. Илмий- тадқиқот ишларининг хулосалари ва тавсияларига таяниб туриб, Ноосфера даври талаблари асосида ўқув ва меҳнат жамолари фаолиятларини инсон руҳини поклаш, одамзотда ўз турини қадрлаш орқали қадр топиш, ҳар бир жамиятда маънавий-аҳлоқий муҳитни соғломлаштиришга йўналтириб юбориш ҳам миллий, ҳам умумбашарий моҳият касб этмоқда. Хулоса: а) оилалар ғоявий таъсир кўрсатишнинг мафкуравий ижтимоий институти эканини назарда тутиб, муносабат белгилаш лозим; б) аҳоли яшайдиган жойларда ўзидан-ўзи шаклланадиган норасмий ташкилотлар ҳам одамлар фаолияти ё у ёки бу томонга буриб юбориш имкониятига эга эганлигини назарда тутиш муҳимдир; в) маҳалла (истиқомат жойлари)га уюшган аҳолининг жамиятда маънавий-аҳлоқий муҳитни соғломлаштиришдаги ўрни салмоқли бўлиб қолиши мумкин; г) ўқув ва меҳнат жамоалари ғоявий таъсир кўрсатишнинг мафкуравий ижтимоий институти сифатида одамзот руҳини поклашда улкан салоҳиятга эгадир; ж) Ноосфера даврида Ақлни батамом яратувчилик томонга буриб юборишда юқоридаги омиллардан фойдаланиш учун илмий-тадқиқот ишларини кенг йўлга қўйиш зурурати пайдо бўлмоқда. 8

O'xshashlar

Глобаллашув жараёнида мафкуравий иммунитетни шакллантириш вазифалари

Ғоявий таҳдидларнинг йўналишлари. Мафкуравий тажавуз ва ахборот хавфсизлиги

Жамият барқарорлигини таъминлашнинг ижтимоий-ғоявий асослари

Мафкура фалсафий йўналишдаги фан сифатида

Миллий истиклол гоясидан келиб чикадиган вазифалар