QATTIQ JISMNING MURAKKAB XARAKATI. - Mexanika - Referatlar

QATTIQ JISMNING MURAKKAB XARAKATI.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1925.5 KB

Ko'chirib olish

QATTIQ JISMNING MURAKKAB XARAKATI. Reja: 1.Qattiq jismning murakkab xarakati xaqida tushuncha. 2.Qattiq jism nisbiy va murakkab xarakatini ifodalovchi tenglamalar. 3.Tezliklarni qo`shish xaqida teorema. Murakkab xarakatda nuqtaning tezligi va tezlanishi. 4. Koriolis tezlanishi vektori. 1

Kinematikadan ma`lumki istalgan jismning xarakati nisbiydir. Chunki nuqtaning xarakati qandaydir ma`lum koordinatalar sistemasiga nisbatan tekshiriladi. Bundan tashqari ko`pchilik xollarda nuqta bir vaqtning o`zida bir necha xarakatlarda qatnashadi. Masalan, poezd vagoni ichidagi nuqta (yo`lovchi) vagonga nisbatan, vagon esa poezd bilan birgalikda stantsiyaga nisbatan xarakat qiladi. Bunday xollarda nuqtaning xarakati qo`zgalmas sistemaga nisbatan murakkab xarakat bo`ladi. Bunday xarakatni taxlil qilish uchun nisbiy, ko`chma va absolyut xarakat tushunchalarni kiritamiz. Kema palubasida yurib ketadigan odamning kemaga nisbatan xarakati nisbiy xarakat kemaning esa o`zidagi odam bilan birgalikdagi xarakati odam uchun ko`chma xarakat bo`ladi. Odamning qo`zgalmas deb xisoblangan erga nisbatan xarakati absolyut xarakat deb ataladi. Boshqacha qilib aytganda nuqtaning qo`zgalmas deb qabul qilingan koordinatalar sistemasiga nisbatan xarakati absalyut xarakat deyiladi. Tezligi esa absolyut tezlik deb ataladi. Nuqtaning murakkab xarakatini tekshirish uchun 2 ta koordinatalar sistemasi: qo`zgalmas O 1 X 1 Y 1 Z 1 va O X Y Z qo`zgaluvchan koordinatalar sistemasini olamiz. A nuqtaning O 1 nuqtaga ya`ni qo`zgalmas O 1 X 1 Y 1 Z 1 sistemaga nisbatan xarakatiga absolyut xarakat, qo`zgaluvchan O nuqtaga nisbatan xarakatiga, nisbiy xarakati deyiladi. Boglangan OXYZ sistemasini qo`zgalmas O 1 X 1 Y 1 Z 1 sistemasiga nisbatan xarakatiga A nuqtaning ko`chma xarakati deyiladi. A nuqtaning vaziyatini O 1 nuqtaga nisbatan ifodalaydigan radius- vektor, O nuqtaga nisbatan ρ bo`lsin. O nuqtaning O 1 ga nisbatan vaziyatini aniqlaydigan R radius vektor bo`lsin. Agar r, ρ, R vektorlar vaqtning funktsiyasi sifatiga ma`lum bo`lsa, A va O nuqtalarning xarakat qonunlari aniqlangan bo`ladi. 46-rasmdan radius-vektorlar orasidagi bogliqlik quyidagicha bo`ladi. 46-rasm 47-rasm r=R+ρ (64) r va ρ larni XYZ orqali quyidagi ko`rinishida yozamiz. kz jy ix         kz jy ix R r        (65) 2

ko`rinishida yozamiz. (65) dagi i,j.k birlik vektorlar. Nuqtaning murakkab xarakati vaqtida (65) tenglamada X,Y,Z vaI,j,k lar vaqt o`tishi bilan o`zgaradi. Shuning uchun A nuqta tezligi v dt dr v ni formuladan foydalanganimizda r vektori ko`p o`zgaruvchilarning (x,y,z, i,j,k va R ) funktsiyasi ekanligini nazarda tutib vaqt bo`yicha xosila olishimiz lozim. ( ) dr d dR dx di dy dj dz d k v R xi yj zk i x j y k z dt dt dt dt dt dt dt dt dt                         (66) (66) ga tezliklarni qo`shish teoremasi deyiladi. Quyidagicha belgilashlar kiritamiz. 0 0 dR v dt  (67) H dx dy dz v i j k dt dt dt        (68) 0 k di dj dk v v x y z dt dt dt         (69) (69) bunda v 0 - nuqtaning O 1 nuqtaga nisbatan tezligi v н nuqtaning nisbiy tezligi, v k -ko`chma tezlik. Belgilashlardan keyin (66) quyidagi shaklni oladi. v=v н +v k (70) (70) ifoda nuqtaning absalyut tezligidir. v absalyut tezlik v н nisbiy va v k - ko`chma tezliklarning geometrik yigindisiga teng ekan. v н -nisbiy tezlik nuqtani ifodalaydigan r-radius-vektor modulining o`zgarishi tufayli xosil bo`ladi. Ko`chma tezlik v k - r-radius vektorning yo`nalishinining o`zgarishi natijasida xosil bo`ladi. Ya`ni ko`chma OXYZ sistemaning O 1 nuqtaga nisbatan xarakati va i, j, k ortalar yo`nalishining o`zgarishi sababli xosil bo`ladi. Endi nuqtaning absalyut tezlanishini topamiz. Buning uchun (66) dan vaqt buyicha xosila olamiz. 2 2 2 2 2 2 2 2 2 dv d R d x dx di dx di d i d y dy dj d z dz dk a i x j k dt dt dt dt dt dt dt dt dt dt dt dt dt dt                2 dz dk d k dy dj dz dk z dt dt dt dt dt dt dt    (71) (71) ifodaga absalyut tezlanishning ifodasi deyiladi. Yoki Koriolis teoremasi deb xam ataladi. (71) ning ayrim xadlarini birlashtirib, yangi belgilashlar kiritamiz.Ya`ni 2 0 2d R a dt (72) 2 2 2 2 2 2 H d x d y d z a i j k dt dt dt     (73) 2 2 2 0 0 2 2 2 d i d j d k a a x y z dt dt dt         (74) 3

deb qabul qilsak (71) tenglamaning o`ng tomonidagi qolgan xadlarini kora Koriolis tezlanishi bilan belgilaymiz. 2( ) кор dx di dy dj dz dk а dt dt dt dt dt dt     (75) dt dk dt dj dt di , , ifodalarni Puasson formulalari bilan almashtirsak,oldingi mavzudagi (45) formuladan foydalanib quyidagi ifodaga ega bo`lamiz. 2 ( ) ( ) ( ) 2 ( ) кор dx dy dz dx dy dz a xi xj xk x i j k dt dt dt dt dt dt                           (76) Bu erda agar (5) ni xam xisobga olsak 2 кор Ha xv      (77) tenglamani xosil qilamiz. Belgilashlardan keyin (71) ifodani quyidagicha H k кор a a a a       (78) shaklda tasvirlash mumkin. (78) formula xam Koriolis teoremasi yoki tezlanishlarni qo`shish teoremasi deb ataladi. Bu formuladan nuqtaning absalyut tezlanishi vektori nisbiy, ko`chma va Koriolis tezlanishlarining yigindisiga teng ekan degan xulosa chiqadi. Endi nisbiy ko`chma tezliklar va tezlanishlarning xamda Koriolis tezlanishining fizikaviy ma`nosini ko`raylik. (5) dan topiladigan tezlik H x y z v v i v j v k                                              (79) ko`rinishida tasvirlanadi. Bu tezlik A nuqtaning qo`zgaluvchan OXYZ sistemaga nisbatan xarakat qilishi sababli xosil bo`ladi. Ko`chma tezlikni ifodalaydigan (77) ni Puasson formulalaridan foydalanib 0 0 0 ( ) ( ) ( ) ( ) kv v x xi y xj z xk v x xi yj zk v xr                             (80) shaklda yozamiz. Bunda v=ωr aylanma transversal tezlikni xarakterlaydi. Ya`ni A nuqta o nuktaning atrofida aylangan vaqtidagi tezligidir. v t -tezlik yo`nalishini parma qoiasiga asosan topiladi (48-rasm). 4

48-rasm Bu erdagi v 0 -ni (O nuqtani tezligini) A nuqtaga ko`chirib, aylanma tezlik ωxr ni xam parma qoidasiga asosan topib, A nuqtaga qo`yib (v 0 +ωr) ni ya`ni yigindisi ko`chma tezlikni paralelogram qoidasiga asosan topamiz. v k xam A nuqtaga qo`yilgan. Agar A nuqtaning nisbiy tezligi bilan ko`chma tezlik yana paralelogramm qoidasiga asosan topilsa, absolyut tezlik (2-rasm)da tasvirlangan ga teng bo`ladi. Ya`ni tezlik , v 0 , ωxr va v n tezliklarning vektorial yigindisiga teng v=v 0 +ωr+v n Ko`chma tezlik qutb 0 nuqtaning tezligi bilan nuqtaning aylanma tezligi v т = ω ×ρ ning geometrik yigindisiga teng ekan. Ya`ni v 0 +ωρ orqali topiladi. Agar OXYZ sistemaning xamma nuqtalari ilgarlanma xarakat qilsa bu xolda va (71) ga muvoffiq v k =v 0 ga teng bo`ladi. Bu xolda absolyut tezlik vektori (66) formula orqali topiladi. Bu vektorning moduli v n va v k vektordan tuzilgan paralelogramm diagnoliga teng bo`lib kosinuslar teoremasiga asosan xisoblanadi. 2 22 cos( ) H k k H H k v v v v v v v   (81) Nisbiy tezlanish formulasi (79) ni y x z H dv dv dv a i j k dt dt dt     (82) shaklda xam yoziladi. Bu tezlanish yo`nalishi nuqta traektoriyasiga urunma bo`ladi. Ko`chma tezlanish (80) formulani quyidagi shaklda tasvirlanish mumkin. 0 0 0 ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )k d di d dj dk d d d a x y z a x i y j z k dt dt dt dt dt dt dt dt d di d dj d dk a x i y j z k dt dt dt dt dt dt a x i i y j j z k                                                                                                      0 0 ( ) ( ) ( ( ) k a xi yj zk xi yj zk a                                                    (83) yoki ka = 0 n a v            bunda aylanma tezlikni bildiradi. (83) tenglamada r   aylanma tezlanishni ) (       a o`qqa intiluvchi tezlanishni ifodalaydi ya`ni a r     shaklda tasvirlanadi. Agar oxirgi belgilashlarnilarni (83) ga qo`ysak 0 k a a a a      (84) ifoda xosil bo`ladi. (82) ifodadan nuqtaning ko`chma tezlanishi O nuqta (qutb) ning tezlanishi, aylanma va markazga intiluvchi tezlanishlarning geometrik yigindisiga tengligi ko`rinib turibdi. Shunday qilib A nuqtaning absolyut tezlanishi yuqoridagi belgilashlarni xisobga olgandan keyin 0 H k a a a a a a             (85) ko`rinishida yozish mumkin. Bunda a va a ning yo`nalishini parma qoidasiga asosan topiladi, modullari esa quyidagicha topiladi: sin( ) ,a R        . sin( ) n na v v       bunda R, A nuqtadan aylanish o`qigacha bo`lgan eng qisqqa masofa. Ma`lumki OXYZ sistemaning 5

xarakati ko`chma xarakatdir. Agar XYZ sistemaning ko`chma xarakati, ilgarilanma xarakat bo`lsa, ε=0, ω=0, bo`lib qoladi. Ko`chma tezlanish formulasida a va a bo`ladi. Koriolis tezlanishi xam nolga teng bo`ladi. Natijada 0 H a a a   (86) tenglama xosil bo`ladi. Bu xolda а ning moduli 2 2 0 0 0 2 cos( ) H na a a a a a a      formuladan topiladi. Nisbiy tezlanish na vektori tegib turuvchi tekislikda yotadi va traektoriyaga urinma bo`ladi. Ko`chma tezlanish vektori a qutbning traektoriya tekisligiga paraleldir. Koriolis tezlanishi vektori. (77) formuladan ma`lumki Koriolis tezlanishi 2 0 kop n a v       ifodadan topiladi. Koriolis tezlanishi vektor kattalik bo`lgani uchun xar qanday vektor singari uch elementdan: moduli, yo`nalishi va a ning qo`yilish nuqtasi aniqlangan bo`lishi kerak. Bu elementlarni aniqlashdan oldin Koriolis tezlanishining fizik ma`nosi nimadan iborat ekanligini ko`raylik. Koriolis tezlanish murakkab xarakatda A nuqta tezlanishining shunday tashkil etuvchisidirki, bu tezlanish vektori ko`chma xarakatda burchakli tezlik vektorining nisbiy tezlik vektoriga bo`lgan vektor ko`paytmasiga teng. Kooriolis tezlanishi birinchidan nuqtaning nisbiy xarakatining o`zgarishi natijasida ko`chma tezlik modulining o`zgarishini va ikkinchidan, ko`chma aylanma xarakat natijasida nisbiy tezlik yo`nalishining o`zgarishini ifodalaydi. Koriolis tezlanishi ko`chma aylanma xarakat bilan nisbiy xarakatning qo`shilishi natijasida xosil bo`ladi. Shuning uchun agar ko`chma xarakat ilgarlanma xarakat bo`lsa ω=0 bo`ladi. Demak Koriolis tezlanishi bu ko`chma va nisbiy xarakatlarning qo`shilishidan xosil bo`ladigan kattalik. Endi a vektorning elementlari: vektorining qo`yilish nuqtasi, uning moduli va yo`nalishini qanday qilib aniqlashni ko`raylik. 1) kora ning qo`yilish nuqtasi A nuqta. 2) kora ning moduli ) sin( 2 n n kor v v a    formula bilan aniqlanadi. quyidagi uch xolda kora = 0 bo`ladi. a) ya`ni OXYZ sistema ilgarlanma xarakat qilganda, yoki OXYZ sistema ω=0 bo`lganda, b) v n =0 ya`ni OXYZ ga nisbatan A nuqta tinch xolatda bo`lganda yoki tanlangan vaqtda OXYZ sistema uchun v n =0 bo`lganda. c) ω va v ektorlar orasidagi burchak 0 ga yoki 180˚ ga teng bo`lganda ya`ni A nuqtaning nisbiy tezligining yo`nalishi aylanish o`qiga paralel bo`lgan xollarda. kora ning moduli ω va v ektorlar orasidagi burchak 90° bo`lganda maksimal bo`ladi. Ya`ni agar A nuqtaning xarakati tezligi ω vektorga perpendikulyar bo`lsa, maksimal iymatga ega bo`ladi. A nuqta v n =0 tezlik bilan xarakat qilsa, 49-rasmga asosan v 2 va v 3 tezlik bilan xarakat qilganda kor kor a a max  bo`lishini ko`rish mumkin. 6

49-rasm 3) kora ning yo`nalishi parma qoidasiga asosan topiladi. Agar parmaning dastasini ω vektoridan v n vektoriga tomon qisqa yo`l bilan aylantirsak, parmaning ilgarilanma xarakatini yo`nalishi kora vektorining yo`nalishini ko`rsatadi. Rasmda A nuqta v 2 tezlik bilan xarakat qilganida parmani ω dan v 2 ga ( fikran ω ni A ga ko`chirib) qisqa yo`l bilan aylantirsak kora ning yo`nilishi v 3 vektor ustiga tushgan kor a2 ekanligini ko`rish mumkin. A nuqta v 5 tezlik bilan xarakat qilganida, parma qoidasidan ko`rinadiki, kora ning yo`nalishi kor a3 bo`ladi. bu vektorlarning yo`nalishini 49-rasmda ko`rsatilgan. Umuman kora vektor shunday yo`nalganki, kora ning oxiridan qaraydigan kuzatuvchiga ω vektori v n vektoriga qarab qisqa yo`l bilan yaqinlashishi soat milining aylanish yo`nalishiga teskari yo`nalgan bo`ladi. Koriolis tezlanishning xosil bo`lishiga oid bir misol keltiramiz. Platforma ω burchak tezligi bilan O nuqtadan o`tadigan o`q atrofida tekis aylansin. Platformaning radiusi bo`ylab odam M vaziyatda doimiy v tezlik bilan qarakat qilsin. Bu erda M nuqtada ko`chma tezlik v k M 1 nuqtada esa v k1 bo`ladi va v k1 =ω.OM, bo`ladi 12- rasm. v k - ko`chma tezlikning o`zgarishi kora ni xosil qiladi. kora vektori M nuqtada ( ω vektori O nuqtadan o`quvchiga qarab yo`nalgan) v k bo`ylab M 1 nuqtada esa v k1 bo`ylab yo`nalganligini parma qoidasidan foydalanib oson topish mumkin. Agar nuqta er sirtida xarakat qilsa erning xarakati ko`chma xarakat bo`ladi. Yer sirtidagi M 1 va M 2 nuqtalarga ta`sir etadigan kora vektori nuqta shimoliy sharda bo`lganda sharq tomonga janubiy yarim sharda bo`lganda garb tomonga qarab yo`nalgan 50-rasm. Daryolarda oqayotgan suv shimoliy yarim sharda Koriolis tezlanishiga ega bo`lganligi tufayli sharqqa qarab oqadi. Shuning uchun daryoning qirgogi garbiy qirgoqiga nisbatan ko`proq emiriladi: Koriolis tezlanishi mavjud bo`lganligi uchun erkin tushadigan jism sharqqa qarab ogadi. 7

50-rasm. 8

O'xshashlar

Qattiq jism kinyematikasi.qattiq jismning qo`zgalmas o`q atrofida aylanma xarakati

Qattiq jismning tekis parallel harakati

Qattiq jismlar kinematikasi

АBSОLYUT QАTTIQ JISMNING АYLАNMА HАRАKАT DINАMIKАSI

OG`IRLIK MARKAZI. PARALLEL KUCHLARNING MARKAZLARINI ANIQLASH. QATTIQ JISMLARNING OG`IRLIK MARKAZLARINI ANIQLASH