Моддаларнинг намлигини ўлчаш - Metrologiya - Referatlar

Моддаларнинг намлигини ўлчаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

159.767578125 KB

Ko'chirib olish

М оддаларнинг намлигини ўлчаш Режа: 1. Умумий маълумотлар 2. Газларнинг намлигини ўлчаш

Умумий маълумотлар Газлар, қаттиқ жисмлар ва суюқ муҳитларнинг намлиги кимё, озиқ- овқат, металлургия, тўқимачилик саноатида ва бошқа саноат тармоқларидаги ҳамда қурилишдаги кўпгина технологик жараёнларнинг муҳим кўрсаткичларидан ҳисобланади. Ҳар қандай жисмнинг намлиги абсолют ҳамда нисбий кўринишида ифодаланиши мумкин. Газнинг абсолют намлиги дейилганда нормал шароитларда 1,0 м 3 газ аралашмасидаги сув буғи массаси тушунилади. Абсолют намликнинг бирликлари г/м 3 ёки кг/м 3 . Нисбий намлик дейилганда 1,0 м 3 аралашмадаги сув буғи массаси (ҳажми) нинг шу температурасидаги 1,0 м 3 аралашмадаги сув буғининг максимал массаси (ҳажмий) га нисбати тушунилади. Нисбий намлик ўлчамсиз катталик, баoзан уни фоизларда ифодаланади. Материалдаги нам миқдорини миқдор жиҳатидан тавсифлаш учун иккита катталик - нам сақлами ва намликдан фойдаланилади. Нам жисм массасининг абсолют қуруқ материал массасига нисбати жисмнинг нам сақлами деб аталади ва қуйидагича ифодаланади: И = M M 0 , ёки И = M M M 1 0 0   100% (9.1) бу ерда: М – жисмдаги нам (сув) массаси; М 0 - абсолют қуруқ материалнинг массаси; М 1 - нам метариалнинг массаси. Қаттиқ жисмларнинг намлиги дейилганда жисм таркибидаги сув массасининг нам ҳолатдаги материал массасига нисбати тушунилади ва қуйидагича ифодаланади: W = M M 1 (9.2) Нам сақламидан намликка ўтиш ва аксинча ҳолларда қуйидаги муносабатлардан фойдаланилади:

И = W(1 - W); W = И 1+И (9.3) Газ намлигини ўлчаш усулларига психометрик, шудринг нуқтаси, гигрометрик (сорбцион), конденсацион, спетрометрик, электрокимёвий, иссиқ ўтказувчанлик усуллари киради. Булардан биринчи учтаси энг кўп тарқалган. Суюқ массаларнинг намлигини ўлчаш учун сиғимли, абсорбцион асбоблар ва суюқ массанинг намликка алоқаси бор бирор хоссасини ўлчайдиган асбоблардан фойдаланилади. Қаттиқ ва сочилувчан жисмларнинг намлигини ўлчаш учун бевосита ва билвосита усуллар қўлланилади. Намлик ўлчашнинг бевосита усуллари ичида қуритиш, экстракцион ва кимёвий усуллар амалиётда энг кўп тарқалгандир. Кондуктометрик, диэлpкометрик, ўта юқори частотали, оптик, ядровий магнит резонанси, термовакуум, теплофизика усуллари билвосита ўлчаш усулларига киради. Газларнинг намлигини ўлчаш Ҳозир технологик жараёнларда газларнинг ва ҳавонинг намлигини ўлчашнинг психрометрик, шудринг нуқтаси ва гигрометрик услулари энг кўп тарқалган. Психометрик асбоблар билан намликни ўлчаш тамойили сув буғининг элактиклиги ҳамда қуруқ ва нам термометрларнинг кўрсатишлари ўртасидаги боғланишга асосланган. Психорометрик эффектни ўлчаш учун психрометр иккита бир хил термометрга эга бўлиши керак. Булардан бирининг (хўл термометрнинг) иссиқлик қабул қилувчи қисми идишдан сувни сўриб олувчи гигрокоспик жисмга туташиб туради ва доимо нам ҳолда сақланади. Ҳўл термометрнинг сиртидаги намлик буғланганда унинг температураси пасаяди. Натижада қуруқ ва ҳўл термометрлар ўртасида психометрик фарқ деб аталувчи температуралар фарқи пайдо бўлади.

Психометрик фарққа боғлиқ бўлган нисбий намлик қуйидаги нисбатдан аниқланади: = P A t t P H K H K   ( ) (9.4) бу ерда: Р Н - хўл термометрнинг t H - температурасида текширилаётган муҳитни тўцинтирувчи буғлар эластиклиги, Па; Р К - қуруқ термометрнинг t К - температурасида текширилаётган муҳитни тўйинтирувчи буғлар элактиклиги, Па; А - психометрик коэффициент бўлиб, у психометрнинг тузилиши, нам термометрга газ ҳайдалиш тезлиги ва газ босимига боғлиқ, 1/ 0 С. А коэффициент маoлум конструкцияли психометрлар учун тузилган махсус жадваллардан олинади. Бу коэффициентга хўл термометрга газ ҳайдаш тезлиги катта таъсир қилади. Газ оқимининг тезлиги ошиши билан А коэффициент камаяди ва 2,5 ... 3 м/с дан ортиқ тезликда доимий бўлиб қолади. Саноат психрометрларида газ оқимининг тезлигини ўзгартирмайдиган қурилмалар бор. Бу тезлик 3 ... 4 м/с дан кам эмас. Электр психометрларда темпертурани аниқлаш учун термопаралар, ярим ўтказгичли термоқаршиликлар ва стандарт металли қаршилик термометрлари ишлатилади. 9.1-расмда қаршилик термометрларига эга бўлган электр психометрнинг тамойилли схемаси кўрсатилган. Асбобнинг ўлчаш қисми I ва II кўприклардан иборат. Иккала кўприк ҳам электрон кучайтиргичнинг иккита умумий R 1 ва R 3 елкаларига эга. Р ТК қуруқ қаршилик термометри I кўприкнинг елкасига. R ТН ҳўл қаршилик термометри II кўприк елкасига уланган. I кўприк R 1 , R 2 , R 3 , R ТК қаршиликлардан иборат. II кўприк R 1 , R 3 , R 4 , R ТН қаршиликлардан иборат.

9.1-расм. Электр психрометрнинг схемаси I кўприк диагоналининг а ва в учларидаги потенциаллар фарқи қуруқ қаршилик термометрининг температурасига а ва с учларидаги потенциаллар фарқи эса ҳўл қаршилик термометрининг температурасига пропорционал. Қўшалоқ кўприк диагоналининг в ва с нуқталари орасидаги кучланишнинг пасайиши қуруқ ва ҳўл қаршилик температураларининг фарқига пропорционал. Ўлчаш системасининг мувозанати РД реверсив двигателp ёрдамида ҳаракатга келтириладиган R р реохорд сирпанғични автоматик равишда силжитиш йўли билан ҳосил қилинади. Шу билан бирга двигателp асбоб стрелкасини ҳам силжитади. Асбобнинг шкаласи нисбий намлик фоизларида даражаланган. Психометрик усулларнинг афзалликлари - мусбат температурада ўлчашнинг етарли даражада аниқлиги ва инерционлиги кичиклиги; камчиликлари - ўлчаш натижаларининг газ ҳаракати тезлигига ва атмосфера босими ўзгаришларига боғлиқлиги; температура пасайиши билан сезгирликнинг камайишига ва хатонинг кўпайиши. АПВ-201 атмосфера психометрик намлик ўлчагичи технологик обoектлардаги буғ-газ аралашмасининг нисбий намлигини узлуксиз назорат қилиш учун мўлжалланган. Унинг ишлаш тамойили нисбий намликни ўлчашнинг психометрик усулига асосланган. Нам ўлчагич учта блокдан: бирламчи ўзгарткич, иккиламчи ўзгарткичдан ва мувозанатлаштирилган кўприк КСМ-3 дан иборат. Нисбий

намликни ўлчаш чегаралари 10 ... 100%. Щлчанаётган муҳитнинг температураси 30 0 С ... 100 0 С. Асосий абсолют хатолик нисбий намликнинг 3% ига тенг. Шудринг нуқтаси усули ёки газларнинг намлигини конденсацион усул бўйича ўлчаш қуйидаги боғланишга асосланган: = P Pt  (9.5) бу ерда Р  - шудринг нуқтасининг  температурасида буғнинг элакстиклиги, Па; Р t - тўйинган буғнинг t температурасидаги эластиклиги, Па. Шундай қилиб, шудринг нуқтасини ва текширилаётган газнинг t температурасини билсак, унинг нисбий намлигини аниқлаш мумкин. Шудринг нуқтаси усули катта қулайликка эга, чунки у газнинг исталган босим шароитидаги намлигини ўлчашга имкон беради (10 ... 15 МПа ва ундан ортиқ). Бу усул бўйича намликни ўлчаш температурани ўлчаш кабидир. Шу усул бўйича ишлайдиган ўлчов асбобининг тузилиши 9.2- расмда кўрсатилган. 9.2-расм. Компенсацион намлик ўлчагичнинг тузилиш схемаси Текширилаётган газ ёки ҳаво канал 1 орқали труба 4 дан келадиган совуқ ҳаво билан совитиладиган кўзгу 2 гача келади. Сезгир элемент кўзгуча сиртига кичик инерцияли термопара 3 ўрнатилган, унга милливолpтметр 6

уланган. Кўзгучада шудринг пайдо бўлиш пайти фотореле схемаси бўйича уланган фотоэлемент 8 ёрдамида қайд қилинади ва шу пайтда контактлар 7 туташиб, милливолpтметр уланади ҳамда кўзгуча температурасини ўлчайди. Айни бир вақтда ҳаво иситгич 5 нинг электр қиздириш элементи уланади, бу элемент кўзгуча қизиб, равшанлангунча уланган ҳолда туради. Кўзгуча сиртидаги шудринг батамом буғланганда, иситгич узилади ва кўзгуча исийди. Шундай қилиб, ўлчаш жараёни такрорланиб туради. Бу асбобларнинг бир қанча конструкциялари бор. Улар сезгир элементни совитиш, конденсация пайтини қайд этиш, шудринг пайдо бўлиш температурасини ўлчаш усуллари билан бир-биридан фарқ қилади. Лекин деярли барча компенсацион намлик ўлчагичлар мураккаб тузилишга эга бўлиб, ишлатишда катта малака ва эътиборни талаб қилади. Шунинг учун бундай асбоблар бошқа усулларни қўллаш мумкин бўлмаган ҳоллардагина ишлатилади. Гигрометрик нам ўлчагичларда сезгир элемент ўлчанаётган газ билан гирометрик мувозанатда туриши керак. Техник ўлчашлар амалиётида гирометрик ўзгартиргичларнинг қуйидаги турлари тарқалган: электролитик, қиздиришли электролитик ва сорбцион. Электролитик гирометрларда ўлчаш ўзгарткичида элекролитли намга сезгир элемент бўлади. Газнинг намлиги ўзгарганда бу элементдаги нам миқдори ўзгаради, натижада электролитнинг концентрацияси ҳамда тегишлиги ёки электр ўтказувчанлиги ўзгаради. Электролит сифатида, кўпинча, литий хлорид ишлатилади. Электролитик гигрометрларнинг камчилигига уларнинг даражаланиш тавсифларининг нотурғунлигини, шунингдек, ўлчаш натижаларига температуранинг ва эритма концентрациясининг таoсирини киритиш мумкин. Қиздиришли электролитик ўзгарткичлар тузилиши жиҳатидан электролитик ўзгарткичларга яқин туради. Бироқ ишлаш тамойили бўйича фарқ қилади. Газ намлиги ўзгариши натижасида ўзгарткич электр ўтказувчанлиги ўзгариб, унинг температураси ҳам ўзгаради. Агар газнинг намлиги ортса, ўзгарткичнинг электр ўтказувчанлиги ҳам ортиб, токнинг

кўпайишига, ўзгарткич температурасининг кўтарилишига ва ўзгарткичдан намнинг буғланишига олиб келади. Бу эса ўз навбатида электр ўтказувчанликнинг, токнинг ва ўзгарткич температурасининг камайишига олиб келади. Шундай қилиб, анализ қилинаётган газдаги сув буғларнинг парциал босимлари билан электролитнинг тўйинган эритмаси устидаги парциал босимларнинг муавозанат ҳолатида мос келадиган режим автоматик тарзда сақлаб турилади. Бу мувозанат ҳолатига мос келувчи температура бирор термометр билан ўлчанади. Қиздиришли электролитик гигрометрлар нисбатан содда ва ишончлидирлар. Уларнинг тафсилоти амалда газнинг чангишига ёки ифлосланишига, тезлигига, босимига ва таъминлаш кучланишига боғлиқ эмас. Сорбцион гигрометрларнинг ишлаш тамойили сорбцион материаллар (сопол, микроғовакли материаллар, алюминий оксидлар ва бошқалар) физик хоссаларининг ўлчанаётган газ намлигига боғлиқ ҳолда ўзгаришига асосланган. Одатда, нам сақлами ўзгариши билан ўлчаш ўзгарткичининг электр қаршилиги, сиғими, ёки диэлектрик исрофлар тангенси ёки бирор бошқа параметри ўзгаради. Бу турдаги асбобларнинг ҳар бири индивидуал даражаланиши керак, шу сабабли уларни саноатда қўллаш чеклаб қўйилган.

А дабиётлар: 1. А.Г.Сергеев, В.В.Крохин. Метрология. Учебное пособие. М.: Логос, 2001. - 408 с.: ил. 2. В.П.Коротков. Основ метрологии и теории точности измерителнх устройств. М.: Изд. Стандартов, 1978. - 352 с. 3. Б.Э.Мухамедов. Метрология, технологик параметрларни ўлчаш усуллари ва асбоблари. Т.: Уқитувчи. 1991. – 320 б. 4. Р.Ж. Тожиев, А. Йўлдошев, Ш.Д. Султонов. Аҳмад ал-Фарғоний ҳаёти ва ижоди. Т.: Фан. 1998.

O'xshashlar

Суюқ массаларнинг намлигини ўлчаш

Ўлчаш. Ўлчаш ноаниқликлари

«ЎЛЧАШ ХАТОЛИКЛАРИ»

АНАЛОГЛИ ЎЛЧАШ АСБОБЛАРИ

РАҚАМЛИ ЎЛЧАШ АСБОБЛАРИ