Метрология ҳақида тушунча - Metrologiya - Referatlar

Метрология ҳақида тушунча

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

25.1201171875 KB

Ko'chirib olish

Метрология ҳақида тушунча РЕЖА:1. Метрология ўлчашлар ҳақидаги фан. 2. Метрология тарихи ҳақида. 3. Метрология ҳақида қонун. 4. Метрология ҳақида умумий қоидалар. 5. Метрология буйича фаолиятнинг давлат бошқаруви. 6. Ўзбекистон Республикаси метрологик хизмати. 7. Давлат метрологик назорати. 8. Метрологик назорат турлари.

Метрология ўлчаш билан боғлиқ ҳолда, бир қанча муаммоларни қамраб олади. Қадимги юнон тилидан таржима қилганда «метро»- ўлчов, «логос»- нутқ, с ўз, ўрганиш ёки фан деган маънони англатади. Яъни метрология ўлчовни ўрганиш демакдир. Метрология бу ўлчашлар, зарур б ўлган аниқлиқни олиш усуллари ва уларни умумлаштириш ҳақидаги фандир. Ўлчашга б ўлган талаб қадим замонларда пайдо б ўлган. Олдинги асрлардан бизнинг асримизгача етиб келган ўлчов бирлиги қимматба ҳо тош – карат, қадимги тил билан айтганда «ловия» деган маънони англатади, аптека тарозилари бирлиги-гран, бу лотин, француз ва инглиз тилларида «буғдой» деган маънони билдиради. К ўпгина ўлчовлар антропометрик келиб чиқишига, ёки инсоннинг маълум ме ҳнат фаолияти билан боғлиқ б ўлади. Масалан: « қарич » бу очилган бош ва к ичкина бармоқлар оралиғидаги масофани, «тирсак» тирсакдан ўрта бармоқнинг охирги қисмигача б ўлган масофани билдиради. Қадимги келиб чиқишларга к ўра табиий ўлчовлар ҳам бўЎлади. Шулардан вақт ўлчов бирлиги б ўлиб, ма ҳаллий тарқалишга эга эканлиги аниқланган. Қадимги Вавилонда антропометрик кузатишлар асосида йил, ой, соат аниқланди. Ер ўз ўқи атрофида айланишига асосан ўрта даврининг 1/86400 қисмига к ўра «секунда» номини олди. Шулар қаторида инсонлар қиймат тушунчаси деб номланган модда ўлчови ва ўлчов бирлиги ҳақида тушунчага эга бўлишди. Вавилонда II асрда вақт «Мина»да ўлчанган. 500 гр сувнинг сув соатларидан оқиб ўтадиган вақти минага тенглаштирилган. Кейинчалик мина қисқариб биз учун таниш б ўлган минутага айланди.Вақт ўтиши билан сувли соатлар қумли соатларга кейинчалик эса янада мураккабро қ маятникли механизмларга алмаштирилди. Қадимги Японияда ўзига хос стандарт мавжуд б ўлган, у- циновка (татами)- б ўйра. Уларнинг ўлчамлари энг б ўйи баланд японнинг ўлчамларига мос келади: хона - уч татами, уй йигирма

татамили. Татамини вертикал қ ўйганда эшикнинг ўлчамлари келиб чиқади. Миср э ўромлари қ ўрилган ҳарсанг тошлар бир хил ўлчамда эканлиги, қадим-қадимда ҳам одамлар стандарт ўлчамларга э ҳтиёж сезганликларидан далолат беради. Қадимги иморатлар қурилган ғиштлар ўлчамлари ҳам бир хиллиги маълум бир ўлчовлар мавжудлигини к ўрсатади. Узбекистонда қуйидагича о ғирлик ўлчовлари: қадо қ (400г), чакса (6кг), пуд (16кг), ботмон (10 пуд), да ҳсар (11 пуд); узунлик ўлчамлари: ўнлик (бармоқ қалинлиги-2 смгача), қарич (очилган қ ўл бармоқларининг бош бармоғидан жимилдоқгача б ўлган масофа- 23см) кабилар мавжуд б ўлган. Метрологик хизматлар қадимги асрда ҳ ам, ўрта асрда ҳам бўлмаган. Лекин черков ва монастирларда ўлчов намуналарининг қўлланилиши ва уларнинг сақланиши, шунингдек ўлчов воситаларининг йиллик текширилиши ҳақидаги фикрлар мавжуд. Лекин савдо сотиқнинг ва ташқи иқтисодий алоқаларнинг кенгайиши ўлчашни аниқлаш билан бирга ўлчов унификацияларининг янада аниқроқ б ўлишлари талаб қилинди. Ўнлик асосда ўлчамли системани қўриш ғояси XVII асрда яшаган француз физик-астрономи Г.Мутомга тегишли. Францияда феодаллар Ўзларининг хусусий Ўлчашлари, божхоналарни сақлаш, солиқ олиш, ўлчаш системали рационал сақлаш ҳуқуқига эга эдилар. 1790 йилда Францияда ў лчашлар системалари реформаси ҳақида декрет қабул қилинди ва Париж Фан Академиясига мос таклифларни ишлаб чиқиш топширилди. Ташкил этилган комиссия аъзоси Лаплас ер меридианининг 40 млн. дан 1 қисмини ташкил қилувчи бирликни таклиф қилди. Шу бирликка асосан “метро ” ҳамма системалар асосини ташкил қилди. Метрик номини олган, ҳажм бирлиги - бир метр куб- литр, масса бирлиги - килограмм -4 градус ҳароратда 1 куб тоза сув массасига, майдон бирлиги сифатида метр квадрат қабул қилинди. Метрик система бошланишида ҳал қаро

система деб уйланган. Унинг бирлиги ҳеч қайси миллий бирликларга мос келмаган, аксинча бу бирликлар ўлик тилдан олинган деган иборалар юрарди. Охириги 200 йилда метрологиянинг ривожланиши бир неча этапларга б ўлинади. Биринчи этап 19 асрдни ўз ичига олади. Бу даврда метрологик фаолиятнинг марказлашиши ва ҳалқаро метрологик орган ишларини рус олимлари бошлаши характерлидир 1842 йилда Петропавловск қалъасида маҳсус бўлимида Россияда биринчи марказлаштирилган метрологик ва текшириш хонаси очилди. Бу ерда ташкил қилинган эталонлар ва уларнинг нусхалари, чет давлат ўлчов намуналари сақланган. Д.И.Менделеев метрология учун жуда к ўп ишларни амалга оширган. Шу сабабли 1892-1917 йилларни метрологиянинг ривожланишида Менделеев этапи дейилади. Метрик системада учинчи этапнинг бошланиши иккинчи жа ҳон урушигача б ўлган даврни ўз ичига олади. Ў збекистонда «Метрология ҳақида»ги қонун 1993 йил 28 декабрда Олий Кенгаш томонидан қабул қилинди. Қонун беш б ўлимдан ташкил топади. Биринчи бў лимда умумий қоидалар акс эттирилган. Метрология ҳақидаги асосий тушунчалар: метрология ўлчовлари ҳақидаги фан, ўлчов воситалари, бирлик эталони, давлат эталони, метрологик хизмат, давлат метрологик назорати, ўлчов воситаларини текшириш кирган. Иккинчи бў лимда метрология б ўйича фаолиятни давлат бошқаруви амалга ошириши ҳақида с ўз юритилган. Бу фаолиятни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар ма ҳкамаси қошидаги сертификация, метрология ва стандартлаш б ўйича Ўзбек давлат маркази «Ўзбекстандарт» амалга оширади. «Ўзбекстандарт» ваколатига қуйидагилар киради:  метрология б ўйича минтақалараро ва тармоқлараро фаолиятни мувофиқлаштириш;  бирликларнинг эталонини яратиш, тасдиқлаш, сақлаш ва қ ўллаш қоидаларини белгилаш;

Ўлчов воситалари, услуб ва натижаларига умумий метрологик талабларни аниқлаш;  давлат метрологик назоратини амалга ошириш;  метрология сохасида илмий ва техник кадрларни тайерлаш. Учинчи бўлим. Ўзбекистон Республикаси метрологик хизмати. Метрологик хизмат давлат метрологик хизмати ва юридик шахсларнинг метрологик хизматидан ташкил топган. Давлат метрологик хизматидан Қора қалпо ғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шахар метрологик хизмат органлари киради. Давлат метрологик хизмати органлари метрологик норма ва қоидаларни риоя қилинишини назорат қиладилар. Давлат метрологик назорати объекти сифатида:  эталон;  ўлчов воситалари;  материал ва моддаларнинг таркиби ва хоссаларининг стандарт намуналари;  ўлчов ахбороти системалари;  ўлчовларни ўтқазиш услублари;  метрология норма ва қоидалари к ўзда тутилган. Тўртинчи бўлим. Давлат метрологик назорати. Бу назорат тури қуйидагиларни қамраган:  соғлиқни са қлаш, ветеринария, таш қи му ҳит му ҳофазаси;  модд ий бойлик ва энергетик ресурслар ҳисоби;  тижорат, божхона, почта ва солиқ операцияларини ўтказиш;

токсик тез ёнар, портловчи ва радиоактив моддаларни сақлаш, ташиш ва йуқотиш;  давлат мудофаасини таъминлаш;  ме ҳнат му ҳофазасини ва транспорт ҳаракати му ҳофазасини таъминлаш;  сертификацияланган ма ҳсулот сифатини таъминлаш;  гидрометрологик ва геофизик ишларни;  ўлчов воситаларини давлат текшируви, таъмири ва метрололик аттестациясини ўтказиш;  ҳалкаро ва миллий спорт рекордларини қайд қ илиш ва бошқалар. Бешинчи булим. Давлат метрологик назоратини амалга ошириш усуллари. Назорат қуйидаги шаклда амалга оширилади:  ўлчов воситалари синови;  ўлчов воситаларининг текшируви;  ўлчов воситаларини яратиш, текшириш, таъмирлаш ва сотиш ҳуқуқини берадиган юридик ва жисмоний шахсларга лицензия ва аккредитация бериш;  ўлчов воситалари ҳолатини, ўлчовларнинг бажариш услубини метрология қоидаларига риоя қилинишини текшириш. Ўздавстандарт қарорига асосан керак б ўлганда бошқа назорат турлари киритилиши мумкин.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИ Ё ТЛАР:  А.А. Абдувалиев и др. «Основ и стандартизации сертификации и управления качеством» «Фан ва технология» Тошкент. 2005 г, 534 страниц.  И.Ф.Шишкин. «Основ и метрологии, стандартизации и контроля качества»  Москва, Издательство стандартов, 1988, 319 страниц;  Б.Э.Мухаммедов «Метрология, технологик параметрларни Ўлчаш усуллари ва  асбоблар», Тошкент, Ў қитувчи, 1991, 320 бет;

O'xshashlar

Ўлчам занжири ҳақида тушунча

Ихтиро объектлари ҳақида тушунча

Метрология асослари

«МЕТРОЛОГИЯ ТЎҒРИСИДА АСОСИЙ МАЪЛУМОТЛАР»

МЕТРОЛОГИЯ БЎЙИЧА АСОСИЙ МАЪЛУМОТЛАР