Метрологик текширув ва назорат - Metrologiya - Referatlar

Метрологик текширув ва назорат

Yuklangan vaqt:

21.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

129.5 KB

Ko'chirib olish

Метрологик текширув ва назорат Режа: 1. Ўлчаш воситалари 2. Моддалар ва материаллар таркиби ва хоссаларининг стандарт намуналари 3. Ўлчашларни бажариш методикаси 4. Ходимлар

Метрологик теширув ва назорат ўлчашлар бирлилигини таъминлаш, давлат ва жамиятни, атроф табиатни ўлчашлар ишончсиз натижаларининг салбий оқибатларидан ҳимоя қилиш мақсадларида амалга оширилади. Метрологик текширув ва назоратнинг асосий вазифалари: - метрология бўйича қонунларнинг ва меъёрий ҳужжатлар талабларининг бажарилаётганлигини текшириш; - метрологик меъёрлар ва қоидаларнинг бузилишига йўл қўймаслик, зарур бўлганда эса, олдини олиш; метрологик текширув ва назорат қуйидагиларга нисбатан қўлланилади: - ўлчов бирликлари; - ўлчаш ва синаш воситалари, шу жумладан эталонлар, модда ва материаллар таркиби ва хоссаларининг стандарт намуналари, ахборот-ўлчаш тизимлари; - ўлчаш ва синашларни бажариш методикалари; - ўлчаш ва синашларнинг натижалари; - ўлчаш воситаларини яратувчи, ишлаб чиқарувчи, фойдаланувчи, қиёсловчи ва ижарага берувчи, ўлчашларни бажариш методикаларини яратиш, аттестатлашни амалга оширувчи тадбиркорлик субъектлари; - ўлчашларни амалга оширувчи шахслар; - метрологик талаблар қўйиладиган бошқа объектлар. Метрологик текширув ва назорат қуйидагиларга бўлинади: - давлат метрологик текшируви ва назорати; - юридик шахс томонидан бажариладиган метрологик текширув ва назорат. Давлат метрологик текшируви ва назорати – Давлат метрологик хизмати қонуний белгиланган соҳада амалга оширадиган фаолияти. Қонуний белгиланган соҳада давлат метрологик текширув ва назоратини Метрология бўйича миллий идора – Ўзстандарт Агентлиги ва унга қарашли Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, шаҳарлар ва туманлардаги бўлимлар (кейинчалик – давлат метрологик хизмат идоралари) амалга оширади.

Ўзбекистон давлат ва хўжалик бошқарув идораларида, тадбиркорлик субъектларида ўлчашлар бирлилигини таъминлаш ва метрологик текширув ва назоратни амалга ошириш учун метрологик хизматлар ташкил этилиши мумкин. Бунда метрологик хизматлар: - вазирликлар ва маҳкамаларда – ўлчашлар бирлилигини таъминлаш ва ўлчашлар доирасида тармоқ вазифаларини, метрологик текширув ва назоратни амалга ошириш учун; - давлат ва хўжалик бошқарув идораларида, тадбиркорлик субъектларида – бирлашмалар таркибига кирган корхоналар томонидан топширилган ўлчашлар бирлилигини таъминлаш бўйича ишларни бажариш учун; - тадбиркорлик субъектларида – ўлчашлар бирлилигини таъминлаш ва метрологик текширув ва назоратни амалга ошириш учун ташкил этилади. Юқорида номлари кўрсатилган объектларга нисбатан давлат метрологик текшируви ва назорати натижалари қуйидагиларда фойдаланиладиган ўлчашларга нисбатан қўлланилади: - соғлиқни сақлаш ва ветеринарияда; - атроф муҳит ҳолатини текширишда; - озиқ-овқат маҳсулотларининг сифати ва хавфсизлигини текширишда; - меҳнат шароитлари ва транспорт ҳаракатининг хавфсизлигини текширишда; - геодезия ва гидрометеорологик ишларни ўтказишда, фойдали қазилмаларни қазишда; - энергия ташувчиларни ишлаб чиқариш, истеъмол қилиш ва сифат ва миқдорини текширишда; - моддий бойликларни ҳисобга олишда; - савдо-сотиқ, божхона, почта ва солиқ ишларини бажаришда; - телекоммуникация хизматларини кўрсатишда; - давлат хавфсизлигини таъминлашда;

- заҳарли, осон ёнувчи, портловчи ва радиоактив моддаларни сақлаш, ташиш ва йўқотишда; - сертификатлаштириладиган маҳсулотнинг хавфсизлигини ва сифат кўрсаткичларини аниқлашда; - ўлчаш воситалари ва методикаларини давлат синовлари, қиёслаш, калибрлаш, таъмирлаш ва метрологик аттестатлашда; - миллий ва халқаро спорт рекордларини рўйхатга олишда. Ўзбекистон Республикасининг меъёрий ҳужжатларига асосан давлат метрологик текшируви ва назорати фаолиятнинг бошқа соҳаларида ҳам қўлланилиши мумкин. Ўзстандарт Агентлиги ўлчаш воситаларини қиёслаш, метрологик аттестатлаш ва синаш ҳуқуқини метрологик ишларнинг бу турлари бўйича аккредитланган юридик шахсга ўрнатилган тартибда бериши мумкин. Бундай ҳолларда метрологик хизматлар, марказлар, лабораторияларга талаблар O’z DSt 16.4:2001 ва O’z DSt 8.006:1999 бўйича аниқланади. “Метрология тўғрисида” Қонунга мувофиқ давлат метрологик текшируви ва назорати объектлари қуйидагилардан иборат: • эталон лар; • ўлчаш воситалари; • моддалар ва материаллар таркиби ва хоссаларининг стандарт намуналари; • ахборот-ўлчаш тизимлари; • ўлчашларни бажариш методикалари; • ходимлар; • метрология меъёрлари ва қоидаларида кўрсатилган бошқа объектлар. Ўлчаш воситалари “Метрология тўғрисида” Қонунга мувофиқ ўлчаш учун фойдаланиладиган ва меъёрланган метрологик хоссаларга эга бўлган техник

восита ўлчаш воситаси деб аталади. Техник воситаларни ўлчаш воситалари қаторига киритиш мезонини Ўзстандарт Агентлиги белгилайди. Фойдаланишда бўлган ўлчаш воситалари ўлчаш натижаларини қонуний бирликларда белгиланган аниқликда таъминлаш ва қўлланиш шароитларига мувофиқ келиши лозим. Таърифланишига кўра, физик катталик бирлигининг ўлчамини бошқа ўлчаш воситаларига бериш мақсадида физик катталик бирлигини қайта тиклаш ва сақлаш учун мўлжалланган бирликлар эталонларини ўлчаш воситалари сифатида қабул қилиш мумкин. Ўзстандарт Агентлиги метрология бўйича миллий идора сифатида эталонларни яратиш, тасдиқлаш, сақлаш ва қўлланиш тартибини ўрнатади. Ўзстандарт Агентлиги тузилмасида Миллий эталонлар маркази ишлайди. Бу марказда 9 миллий эталон сақланади, буларнинг тўрттаси бирликларнинг ишчи эталони (вақт ва частота, ўзгарувчан ток кучланиши, босим, узунлик) ва бештаси ўлчаш намунавий воситалари (ҳаводаги газ аралашмасининг массаси улуши, электр сиғимлилик, индуктивлик, масса, суюқликлар сарфи ва ҳажмини ўлчашлар). Миллий эталонлар билан бир қаторда халқаро ташкилот тасдиқлаган халқаро эталонлар ҳам бор. Масалан, Францияда Ўлчовлар ва тарозилар Халқаро бюроси тасдиқлаган килограмм бирлигининг халқаро эталони. Ўзининг вазифаси ва қўлланиш соҳасига кўра, моддалар ва материаллар таркиби ва хоссаларининг стандарт намуналари ҳам ўлчаш воситаларига киради. Стандарт намуналар бўйича батафсил маълумот қуйида келтирилган. Ўлчаш воситалари турли бирликларни (масса, температура, босим, частота, вақт, ток кучи ва б. ни) ўлчаш учун одамларнинг ҳаётий фаолиятининг турли соҳаларида (саноат, савдо, қурилиш, маиший ва ҳ.к.) фойдаланилади. Кенг фойдаланиладиган ўлчаш воситаларига, масалан, тарозилар, термометрлар, манометрлар, чизғичлар, соатлар киради. Ўлчаш воситаларидан давлат метрологик текширув ва назорати қўлланиладиган соҳада ва бошқа соҳада (масалан, маиший ҳаётда) ҳам

фойдаланиш мумкин. Давлат метрологик текширув ва назорати қўлланиладиган соҳада фойдаланиладиган ўлчаш воситалари давлат метрологик хизмат томонидан текширилади. Ўзстандарт Агентлиги Ўзбекистон Республикасида қўлланишга рухсат этилган ўлчаш воситаларини давлат рўйхатидан ўтказади. Давлат метрологик текширув ва назорати қўлланиладиган соҳада фойдаланиладиган ўлчаш воситалари ишлаб чиқарилгандан кейин, таъмирлашдан кейин, импорт бўйича келтирилганда ва фойдаланилганда мажбурий равишда қиёсланади. Ўлчаш воситаларини қиёслашда метрологик текширув ҳар бир нусҳа ўлчаш воситасининг меъёрий ҳужжатларда ўрнатилган техник талабларга мувофиқлигини экспериментал баҳолашдан ва мазкур нусҳадан ўз вазифаси бўйича ва регламентланган шароитларда фойдаланишни давом эттириш мумкинлигини аниқлашдан иборат бўлади. Ўлчаш воситаларини қиёслаш тартиби ва қоидаларига талаблар O’z DSt 8.003:2005 “ЎЗ ЎДТ. Ўлчаш воситаларини қиёслаш. Асосий низомлар.”да белгиланган. Вазифаси ва қўлланишига қараб қиёсланиши лозим бўлган ўлчаш воситаларининг рўйхати ўлчаш воситаларидан фойдаланувчилар томонидан аниқланади ва давлат метрологик хизмати идоралари томонидан текширилади. Бундай рўйхатларни тузиш тартибини Ўзстандарт Агентлиги белгилайди. Давлат метрологик текшируви ва назорати соҳасидан ташқарида қўлланиладиган ўлчаш воситалари калибрланади.

Моддалар ва материаллар таркиби ва хоссаларининг стандарт намуналари Стандарт намуналар (СН) Ўзбекистон ўлчашлар бирлилигини таъминлаш тизими (ЎзЎБТТ) нинг таркибий қисми ҳисобланади. Ўлчаш бирлилигини таъминлаш мақсадларида СН қуйидагилар учун қўлланилади: – ўлчаш воситалари (ЎВ) ни қиёслаш, калибрлаш, метрологик аттесталаш, даражалаш, шунингдек уларни синашда, шу жумаладан турини тасдиқлаш мақсадида метрологик тафсилотларини текшириш учун; – ЎБМ ни метрологик аттестатлаш; – ЎБМ дан фойдаланиш жараёнида уларнинг ҳатоликларини ўзларида ўрнатилган алгоритмларга мувофиқ текшириш; – метролгик текширувнинг бошқа турлари учун қўлланилади. Ўлчашларнинг баъзи турларида СН текшириш схемаси таркибига эталон (Ўлчашлар намунавий воситаси) сифатида кириши ва мос қиёслаш схемасида ўрнатилган тартибда бирликнинг ўлчамини узатиш учун қўлланилиши мумкин. СН тан олиш даражаси ва қўлланиш доирасига қараб қуйидаги тоифаларга ажралади: – давлатлараро СН (ДАСН); – давлат (сертификатлаштирилган) СН (ДССН); – ишлаб чиқарувчининг СН (КСН). Давлат (сертификатлаштирилган) стандарт намуналари қуйидагича белгиланади: O’z DSN – O’zbekiston davlat standart namunasi. Ишлаб чиқарувчининг стандарт намуналари учун : O’z ICHSN- O’zbekiston ishlab chiqaruvchining standart namunasi Турли тоифадаги СН қўлланиш доираси :

– ДАСН ва ДСН учун сертификатлаштирилган стандарт намуна ( ССН ) Ўзбекистон халқ хўжалигининг барча соҳаларида , шу жумладан , агар СН турининг тавсифида эслатиб ўтилмаган бўлса , давлат метрологик текширув ва назорати қўлланиладиган соҳада ҳам қўлланилади ; – ишлаб чиқарувчининг стандат намунаси ( ИЧСН ) Ўзбекистон халқ хўжалигининг барча соҳаларида , давлат метрологик текшируви ва назорати соҳасидан мустасно , қўлланилади . ИЧСН ни қўлланиш соҳаси СН ни қўлланишга оид гувоҳномада ёки йўриқномада эслатиб ўтилади . СН ваколатли идора томонидан тасдиқланган ( тан олинган ) дан кейин ўз вазифаси бўйича қўлланишга рухсат этилади . Ўзбекистон давлат метролгик текширув ва назорат соҳасида Ўзстандарт Агентлиги берган сертификатга эга СН ёки “ ДАСН ” ёки “ ДССН ” ( русча “ МСО ” ёки “ ГСО ”) белгилари бўлган СН , 1992 – йилгача чиқарилган ва ўз кучини йўқотмаган СН ни қўлланиш рухсат этилади . Хорижда ишлаб чиқарилган , импорт бўйича келтириладиган СН қўлланишга белгиланган тартибда рухсат этилади . Халқаро ва ҳудудий ташкилотларда яратилган СН , агар бу ишда Ўзбекистон қатнашган ва ( ёки ) СН ни тан олишга қўшилган бўлса , бундай СН уни тан олишда кўрсатилган шартларга мувофиқ қўлланилади . СН учун метрологик тавсилотлар ўрнатилган бўлиши лозим , бундай тавсилотлар СН ни яратиш ва чиқаришга ҳужжатларда меъёрланади . СН ни яратиш ва чиқариш ҳужжатларида уларнинг муайян турлари учун техник топшириқлар ( ТТ ) ва техник шартлар ( ТШ ) да қуйидаги метрологик тавсилотлар меъёрланади : а) СН нинг аттестатланадиган тафсилотининг аҳамияти; б) аттестатланадиган қийматнинг ҳатолиги (ноаниқлиги); в) СН материалининг бир жинсли эмаслиги натижасида содир бўлади- ган ҳатолик (ноаниқлик); г) СН нусҳасининг яроқлилик муддати;

д) ташқи омилларнинг таъсир даражаси. СН тафсилотларининг қийматлари СН ни аттестатлаш жараёнида ўрнатилади ва турининг тавсифномаси, шунингдек СН нусҳасининг сертификати (гувоҳномаси) да ҳам келтирилади. СН нинг сертификати (гувоҳномаси) да келтириладиган метрологик тафсилотларнинг қийматлари СН тўпининг ҳар нусҳасига, ёки СН нинг муайян нусҳасига оид бўлади. Бу қийматларининг ўзи СН нусҳасининг СН ни қўлланиш бўйича ҳужжатларда ўрнатилган, қўлланиш процедурасига мувофиқ фойдаланиладиган ҳар қандай қисмга ҳам тааллуқли бўлади. СН нинг яроқлилик муддати юқори чегараси чекланмайди. Агар яроқлилик муддати ўрнатилмаган ёки СН нинг яроқлилик муддати 10 йилдан ортиқ бўлса, бу ҳолда СН нинг метрологик тафсилотлари 10 йилда камида бир марта текширилади, текшириш тартиби СН ни қўлланиш бўйича йўриқномада ёки бундай процедурани белгилайдиган алоҳида ҳужжатда кўрсатилади. СН ни ишлаб чиқиш (яратиш) асосий босқичлари: а) аттестатлаш дастури ва (ёки) методикасининг лойиҳасини ўз ичига олган СН га техник топшириқни ишлаб чиқиш; б) техник топшириқни метрологик эксперитиза қилиш, келишиш ва та- сдиқлаш; в) СН ни тайёрлаш бўйича илмий-тадқиқот ва экспериментал ишларни ўтказиш; г) аттестатлаш дастури ва (ёки) методикасига мувофиқ СН нинг метро- логик ва техник тафсилотларини ўрнатиш; д) СН га ҳужжатларни ишлаб чиқиш, СН ни ишлаб чиқишга оид ҳисоботни расмийлаштириш, СН серияли ёки кичик серияли ишлаб чиқариладиган бўлса, техник шартлар (ТШ) ишлаб чиқилади; е) СН ни ишлаб чиқишга оид ҳужжатларни метрологик экспертиза қилиш; ж) СН ни тасдиқлаш ва рўйхатдан ўтказиш.

СН ни ишлаб чиқишга техник топшириқни яратувчи-ташкилот тузади ва тасдиқлайди. Давлат метрологик текширув ва назорати соҳасида қўлланишга мўлжалланган СН ни яратишга ТТ Ўзбекистон Стандарт намуналар Бош маркази – СМС ИТИ ёки Ўзстандарт Агентлиги билан келишиши лозим. Рўйхатга олишда давлат стандарт намуналарига ўлчаш воситалари давлат реестрининг “Стандарт намуналар” бўлимидаги иккита рақамдан иборат номер берилади. Бу икки рақамдан нуқта билан ажратилган тўртта рақамли рўйхатга олиш номери ва икки нуқта билан ажратилган тасдиқлаш йили кўрсатилади (ХХ.ХХХХ: ХХХХ). Масалан, O’z DSN 03.0179:2002. Ишлаб чиқарувчиларнинг стандарт намуналарини рўйхатга олишда уларга корхоналар ва ташкилотлар Умумдавлат таснифлагичи бўйича КТУТ кодининг саккизта рақамидан иборат номери берилади. Бу рақамлардан нуқта билан ажратилган тўртта рақамли рўйхат номери ва қўш нуқта билан ажратилган тасдиқлаш йили ёзилади (ХХХХХХХХ.ХХХХ: ХХХХ). Масалан, O’z IChSN 00934175.0009: 2001. Хорижда ишлаб чиқарилган импорт бўйича келтирилган, Ўзбекистонда тан олинган ва қўлланишга рухсат этилган ёки халқаро ва ҳудудий ташкилотлар доирасида ишлаб чиқарилган ва Ўзбекистонда тан олинган СН ўлчаш воситалари давлат реестрига киритилади, бунда уларга рўйхатга олинган номер берилади, қавслар ичида эса, ишлаб чиқарган мамлакат ёки ташкилот томонидан берилган рўйхат номери кўрсатилади. Масалан: – Россиянинг стандарт намунаси O’z DSN 03.0693:1999 (ГСО 1639-93 П); – Украинанинг стандарт намунаси O’z DSN 03.0719:1999 (ДСЗУ 022.36-96); – DORFNER фирмасида (Германия) тайёрлаган стандарт намуна O’z DSN 03.0178:2002 (42161/1/14937/1/99; РВК 6652ҒЗ).

Ўзстандарт Агентлиги рўйхатга олинган СН тўғрисидаги ахборотни СН сертификатининг хос реестрига киритади. Моддалар ва материаллар таркиби ва хоссаларининг стандарт намуналарини яратиш, тасдиқлаш (тан олиш), рўйхатга олиш, чиқариш ва қўлланишга умумий талаблар, шу жумладан қиёслаш газли аралашма (аттестатланган аралашмалар бундан мустасно) учун талаблар Ўз РСТ 8.018- 97 да белгиланган. Ўлчашларни бажариш методикаси Ўлчашларни бажариш методикалари ўлчашлар бирлилигини таъминлаш тизимининг зарур ва муҳим ташкил этувчисидир. O’z DSt 8.010.1:2002 “Ўз ЎДТ. Метрология. Атамалар ва таърифлар. Асосий ва умумий атамалар” стандартида ўлчашларни бажариш методикаси ўлчашлардаги ишлар ва қоидаларнинг ўрнатилган мажмуи сифатида таърифланган. Ўлчаш ишлари ва қоидалри бажарилганда ўлчашлар натижалари кафолатланган аниқликда олинади. Ўлчашларни бажариш методикасида ўлчаш натижаларининг хатоликлари баҳоланган бўлиши ва муаяйн ўлчаш шароитларида ўрнатилган аниқликни таъминлаши лозим. Ўлчашлар белгиланган тартибда аттестатланган ўлчашларни бажариш методикасига мувофиқ бажарилиши лозим. Ўлчашларни бажариш методикасини ишлаб чиқиш ва метрологик аттестатлаш тартиби Ўзстандарт Агентлиги томонидан ўрнатилади. Ўлчашларни бажариш методикасига асосий талаблар O’z DSt 8.016:2002 “Ўз ЎДТ. Ўлчашларни бажариш методикалари. Асосий низомлар” да ўрнатилган. Ўлчашларни бажариш методикаси ЎБМ ни ишлаб чиқишда O’z Т 51088:1999 “ЎЗ ЎДТ. Ўлчашларни бажариш методикалари. Тузилиши, мазмуни, баён этилиши ва расмийлаштирилиши” нинг низомларидан фойдаланиш тавсия этилади.

Ходимлар Метрологик фаолият билан шуғулланувчи ходимлар аттестатланиши лозим. Ходимларни аттестатлашда малака даражасининг фаолиятининг ушбу турига мувофиқлиги аниқланади. Бунда метрологик текширув ва назоратнинг муайян турини бажаришга метрологик билимлар ва амалий кўникмаларнинг мавжудлиги аниқланади. Давлат метрологик хизматларига аттестатланган ходимларни жалб этишни талаб қилувчи метрологик фаолият турлари қуйидагилардан иборат: – ўлчаш воситаларини синаш; – ўлчаш воситаларини қиёслаш; – ўлчаш воситаларини метрологик аттестатлаш; – синаш воситаларини аттестатлаш; – ўлчашларни бажариш методикаларни метрологик аттестатлаш; – юридик шахсларни аккредитлашда иштирок этиш; – меъёрий ва техник ҳужжатларни метрологик экспертиза қилиш; – давлат метрологик назорати. Давлат метрологик текшируви ва назорати қўлланиладиган соҳадан ташқарида, юридик шахс ўрнатилган тартибда аттестатланган ходимларни талаб этувчи фаолият турларини мустақил равишда аниқлайди.

А дабиётлар : 1. Абдувалиев А.А., Авакян П.Г., Садыков А.Б., Умаров А.С., Хакимов О.Ш. Основы обеспечения единства измерений. Книга 1. – Ташкент, 2005. 2. Абдувалиев А.А., Алимов М.Н. Развитие и совершенствование систем стандартизации, метрологии и сертификации в Республике Узбекистан на период до 2010 года// Standart. – 2005. – №2. 3. Абдувалиев А.А., Алимов М.Н., Бойко С.Р., Мирагзамов М.М., Сабиров М.З. Основы стандартизации, сертификации и управления качеством. – Ташкент: Fan va technologiya, 2005. 4. Абдувалиев А.А., Авакян П.Г., Алимов М.Н., Гольцов В.Ф., Мирагзамов М.М., Сабиров М.З., Садыков А.Б. Основы стандартизации, сертификации, метрологии и управления качеством продукции. Учебное пособие. – Ташкент: Издательство ТГТУ, 2002. 5. Абдувалиев А.А. Некоторые аспекты совершенствования системы стандартизации в Узбекистане// Standart. – 2003. – № 2. 6. Алимов М.Н. Государственные научно-технические программы – важнейший фактор научно-технического прогресса// Standart. – 2004. – № 1. 7. Алимов М.Н. Реализация программ комплексной стандартизации в народном хозяйстве Узбекистана. – Т.: УзНИИНТИ, 1986.

O'xshashlar

Метрологик назорат

МЕТРОЛОГИК ХИЗМАТ ВА МЕТРОЛОГИК ТАЪМИНОТ

МЕТРОЛОГИК ХИЗМАТ ВА МЕТРОЛОГИК ТАЪМИНОТ

Метрологик текшириш

Ўлчаш асбобларининг метрологик тавсифлари