Метрологик фаолиятнинг қонуний асослари - Metrologiya - Referatlar

Метрологик фаолиятнинг қонуний асослари

Yuklangan vaqt:

03.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

41.1904296875 KB

Ko'chirib olish

Метрологик фаолиятнинг қонуний асослари Режа : 1.ЎзР нинг “Метрология тўғрисида”ги қонуни. 2. Ўлчашлар бирлилигини таъминлашнинг давлат ва соҳа тизими. 3. Ахборот ва коммуникация соҳасида қўлланиладиган асосий норматив ҳужжатлар. 4. Асос метрология хизмати

1.ЎзР нинг “Метрология тўғрисида”ги қонуни Метрология фан сифатида ўлчашлар, уларга боғлиқ ва тегишли бўлган масалаларни ўз доирасига олади. Метрология юнонча “метро” – “ўлчаш”, “логос” – “фан, таълимот” сўзларидан иборат бўлиб, ўлчашлар ҳақидаги фан ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг “Метрология тўғрисида”ги қонунида “метрология — ўлчовлар, уларнинг ягона бирликда бўлишини таъминлаш усуллари ва воситалари ҳамда талаб қилинадиган аниқликка эришиш йўллари ҳақидаги фан» - деб таърифланган. Кўпгина олимлар ўлчашларни аҳамиятини юқори баҳолаганлар. Масалан, буюк рус олими Д.М. Менделеев бу ҳақда шундай деган эди; “Ҳар қандай фан ўлчашдан бошланади, аниқ фанни ўлчовсиз тасаввур қилиб бўлмайди”. У. Кельвин эса ўлчаш тўғрисида шундай деган; “Ҳар қандай нарса уни қай даражада ўлчаниш даражаси орқали аниқланади”. Философларнинг талқинича, физикавий хоссалар, жараёнларни текшириш, ўрганишда энг асосий йўл ўлчаш ҳисобланади. Техник нуқтаи-назардан эса ўлчашларнинг аҳамияти технологик жараёнларни бошқариш, маҳсулотнинг юқори сифатлилигини таъминлаш, объектни бошқариш, назорат қилиш бўйича ахборот ҳосил қилиниши билан белгиланади. Илмий тадқиқот ўтказишда ёки ишлаб чиқаришда бирор ўлчашни амалга ошириш учун, аввало: 1) нима ўлчаниши керак ва у объект қандай физик катталиклар орқали ҳарактерланади; 2) қандай восита ёрдамида ўлчанади, 3) ўлчаш қандай аниқликда олиб борилиши зарур деган масалаларни ҳал этиш зарур. Бошқача қилиб айтганда, даставвал ўлчаш масаласи аниқ белгиланиб олиниши керак. Ўлчашларга бўлган эҳтиёж қадим замонларда юзага келган. Қадимги даврда инсоният асосан «органолептик ўлчашлар» - яъни, ўзининг ҳис этиш

аъзолари орқали у ёки бу физикавий хосса бўйича тахминий маълумотлар олган. Энг қадимги ўлчаш бирликлари антропометрик бирликлар бўлиб, инсоннинг муайян аъзоларига мувофиқликка асосланган ҳолда келиб чиққан. Масалан: қарич - қўл кафти ёйилган ҳолда бош бармоқ ва жимжилоқ орасидаги масофа, қулоч - қўллар икки томонга ёйилганда орасидаги масофа, қадам - балоғат ёшидаги одамнинг сокин одимлашидаги юриш бирлиги, тирсак - кафт ва тирсак орасидаги масофа, чақирим - очиқ дала шароитида бирининг товушини иккинчиси эшита олиши мумкин бўлган масофа, ва ҳоказолар. Антропометрик ўлчаш бирликлари билан бир вақтда табиий ўлчаш бирликлари ҳам пайдо бўла бошлаган. Бу бирликлар сифатида табиатдаги баъзи доимий, ўзгармас ҳисобланган объектларнинг ҳусусиятлари олинган. Дастлабки табиий ўлчовларнинг намоёндаси вақт ўлчовларидир. Қадимги Вавилонда вақт бирлиги сифатида йил, ой, соат тушунчалари ишлатилган. Кейинчалик ернинг ўз ўқи атрофида тўла айланишига кетган вақтнинг 1/86400 қисми секунд номини олган. Метрология хизмати ва метрологик таъминот масалаларининг дастлабки к у ртаклари турли давлатларда турлича тарзда вужудга кел г а н . Марказий Осиёда ҳам ўлчовлар ва уларнинг бир хилли лигини сақлаш, ўлчаш қоидаларига қатъий риоя этиш масалаларига жиддий эътибор берилган. Бу борада халқимиз манавиятига сингдирилган «ҳаридорнинг ҳақи етти пуштингга уради», «тарозидан уриб қолувчининг жойи дўзахнинг энг тўрида бўлади», «харидор ҳақига хиёнат қилувчи оллоҳнинг биринчи душманларидандир» каби иборалар бу таълимотнинг исботидир. Савдо-сотиқ ва ўзаро иқтисодий алоқаларнинг ривожланиши билан бир қаторда ўлчов бирликлари га аниқлик киритиш, янгиларини ҳосил қилиш, ўзаро солиштириш ва қиёслаш усуллари шаклланиб, ўнлаб янги ва мукаммалроқ ўлчаш бирликлари ҳосил бўла бошлаган..

ХХ асрда илм-фан ва техниканинг, шу жумладан давлатлар орасидаги иқтисодий муносабатларнинг тезкорлик билан ривожланиши метрологияга ҳам ўз таъсирини ўтказган. Бунда асосий мақсад ўлчаш бирликларининг турли-туманлигига барҳам бериш, ягона ўлчаш бирликларини жорий этиш, маҳсулотнинг сифатини назорат этишда умумий қоидаларни амалга ошириш ҳисобланган. Шу аснода, 1960 йилда бўлиб ўтган ўлчовлар ва оғирликларнинг XI Бош конференциясида ягона халқаро бирликлар тизими (SI) жорий этилди. Истиқлолдан кейин Республикамизда метрологияни ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилди. Мамлакатимизнинг экспорт салоҳияти йилдан- йилга ортиб бормоқда. Мамлакатимиз ўз автосаноатига, энергетикасига, коммуникациясига эга бўлди. Мураккаб инновацион маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи корхоналар сони кўпайиб бормоқда. Мустақиллик йилларида, қисқа давр ичида маҳсулотлар, хизматлар ва жараёнларнинг сифати ва хавфсизлигини ўлчаш воситалари, ўлчаш услубиятлари, бир сўз билан айтганда метрологик фаолият талабларини амалга оширадиган Метрология бўйича Миллий идора - Ўзбекистон Республикаси стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштириш маркази “Ўздавстандарт” (2002 йилдан бошлаб “Ўзстандарт” агентлиги) ташкил этилди, ўлчашлар бирлигини таъминлаш давлат тизими (ЎБТДТ) яратилди. Бу тизим миллий қонунчилик талаблари билан бир қаторда, метрология бўйича халқаро ва регионал ташкилотлар тартиб қоидалари асосида ташкил этилди. 1993 йилнинг 28 декабрда “Метрология тўғрисида”ги қонун қабул қилинди. Бу қонуннинг ҳаётга тадбиқ этилиши республикамизда метрологиянинг ривожланишига ва метрологик таъминот масалаларини ҳал этишнинг мутлақо янги босқичига олиб кирди. Қонун республикамизда метрология хизматини йўлга қўйишнинг ҳуқуқий асоси ҳисобланади. “Метрология тўғрисида”ги қонун 5 бўлимдан иборат бўлиб, бу бўлимлар 23 та моддани ўз ичига олган.

2. Ўлчашлар бирлилигини таъминлашнинг давлат ва соҳа тизими Ўлчашлар натижасида олинган ҳар қандай ўлчаш ахбороти (ўлчашлар қандай шароитда, қандай вақтда, қаерда ўтказилишидан қатъий назар) талаб этиладиган аниқликда ўлчаш бирлилигини таъминлашдек талабга жавоб берсагина, унинг аҳамияти ва фойдаси кўпроқ бўлади. Ўзбекистон Республикасининг “Метрология тўғрисида”ги қонунида “ўлчашлар бирлилиги” ва “ўлчашлар бирлилигини таъминлаш” атамаларининг қуйидаги таърифлари берилган Ўлчашлар бирлилиги - ўлчаш натижалари расмийлаштирилган катталиклар бирликларида ифодаланган ва ўлчашлар хатолиги берилган эҳтимоллик билан белгиланган чегараларда жойлашган ўлчашлар ҳолати. Ўлчашлар бирлилигини таъминлаш (ЎБТ) - қонунлар, шунингдек ўлчашларнинг бирлилигини таъминлашга қаратилган давлат стандартлари ва бошқа меъёрий ҳужжатларга мувофиқ ўлчашлар бирлилигига эришиш ва сақлашга қаратилган метрологик хизматлар фаолияти. Ўзбекистонда Ўзбекистон Республикасининг ўлчовларнинг ягона бирликда бўлишини таъминлаш тизими (ЎБТТ) ташкил этилган. ЎБТТ бўйича ишларнинг илмий асоси метрология ҳисобланади. Ҳозирги замон метрологияси учта таркибий қисм – назарий, конунчилик, ва амалий метрологияга бўлиб ўрганилади: - назарий метрология –метрологиянинг фундаментал асосларини ишлаб чиқиш предмети бўлган метрология бўлими; - қонунчилик метрологияси - метрология бўйича миллий идора фаолиятига қарашли ва бирликлар, ўлчаш усуллари, ўлчаш воситалари ва ўлчаш лабораторияларига давлат талабларини ўз ичига олган метрология бўлими; - амалий (тадбиқий) метрология - назарий метрология ишланмаларини ва қонунлаштирувчи метрология қоидаларини амалий қўлланиш масалалари билан шуғулланувчи метрология бўлими.

Метрология фан сифатида маълум қонуниятларга таяниб иш олиб боради. Бу қонуниятлар аксиомалар ва постулатлар кўринишида ифодаланган. Метрологиянинг учта аксиомаси ва учта постулати бўлиб, қуйида уларнинг таърифлари берилган. 1-аксиома. Априор маълумотсиз ўлчашни бажариб бўлмайди. 2- аксиома. Ҳар қандай ўлчаш - таққослаш (солиштириш) демакдир. 3- аксиома. Ўлчаш амалидан олинган натижа тасодифийдир. 1-постулат - ўлчанаётган катталикнинг чинакам қиймати мавжуддир. 2-постулат - катталикнинг чинакам қийматини аниқлаш мумкин эмас. 3-постулат - ўлчаш амалида катталикнинг чинакам қиймати доимийдир . ЎБТ нинг техник асослари қуйидагилар: - катталиклар бирликларини қайта ишлаб чиқиш ва сақлаш учун мўлжалланган миллий эталонлар комплекси; - ўлчаш воситалари ва ўлсашларни бажариш услубиётларини қўллашнинг қонунийлигини ўрнатиш тизими; - бирликлар ўлчамларини у билан мос бўлган барча ўлчаш воситаларига узатиш тизими. ЎБТТ нинг та шкилий асоси Ўзбекистон метрология хизмати ҳисобланади ва давлат метрологик хизмати ва юридик шахсларнинг метрологик хизматларидан иборат. Метрологик хизмат Таърифи давлат органлари ва юридик шахсларнинг метрология хизматлари тармоғи ҳамда уларнинг ўлчовлар ягона бирликда бўлишини таъминлашга қаратилган фаолиятТурлари Давлат метрологик хизмати метрология қоидаларига риоя этилишини текшириш мақсадида давлат метрология хизмати органлари амалга оширадиган фаолият Юридик шахс метрологик хизмати мазкур муассаса (ташкилот) да ўлчашлар бирлилигини таъминлаш ишларини бажарувчи ва метрологик текширув ҳамда назоратини амалга оширувчи метрологик хизмат

1-расм. Ўзбекистонда метрологик хизмат турлари. Ўзбекистон метрология хизматининг раҳбар ва мувофиқлаштирувчи Маркази метрология бўйича миллий орган -“Ўзстандарт” агентлиги ҳисобланади. “Ўзстандарт” агентлиги бошқарадиган давлат метрологик хизматига қуйидагилар киради: - Қорақалпоғистон Республикасидаги, вилоятлардаги ва Тошкент шаҳридаги давлат метрологик хизмат идоралари; – Миллий эталонлар маркази; – Метрологик хизмат Бош маркази; – Стандарт намуналар Бош маркази; – Стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштириш илмий- тадқиқот институти (СМСИТИ); – синаш ва сертификатлаштириш ҳудудий марказларининг (ССМ) нинг метрологик лабораториялари; – Ахборот - маълумотлар маркази. Миллий эталонлар маркази Ўзбекистон Республикаси эталон заҳирасини ривожлантириш ва мукаммаллаштириш, катталиклар бирликларининг давлат эталонларини яратиш, сақлаш ва қўлланиш бўйича ишларни олиб боради. Метрологик хизмат Бош марказининг вазифалари СМСИТИ га юклатилган бўлиб, ўлчашлар бирлилигини таъминлаш илмий – методик, техник – иқтисодий, ташкилий, меъёрий асосларини яратади, метрология соҳасида кадрлар тайёрлаш ва малака ошириш ишларини бажаради. Стандарт намуналар Бош марказининг вазифалари ҳам СМСИТИ га юклатилган. Моддалар ва материалллар таркиби ва хоссаларининг стандарт намуналари давлат хизматига илмий – услубий раҳбарлик қилади, юридик шахсларнинг стандарт намуналарини чиқариш ва қўлланиш тартиби бўйича фаолиятларини мувофиқлаштиради, мамлакатимизда чиқариладиган давлат стандарт намуналарини экспертиза қилиш ва аттестатлашни амалга оширади.

Метрологик хизматларни кўрсатиш бўйича Марказ ҳудудий ССМ нинг метрологик лабораториялари, ҳудудий СМБ ўлчашлар бирлилигини таъминлаш бўйича ишларни мувофиқлаштиради, давлат метрологик текшируви ва назорати қўлланиладиган соҳада метрологик текширув ва назоратни O'z DSt 8.002:2002 “Ўз ДСТ. Метрологик текширув ва назорат. Асосий қоидалар” бўйича ўтказади. Ахборот - маълумотлар маркази меъёрий ҳужжатлар жамғармасини сақлайди ва Ўз ЎБТТ қатнашчиларини ахборотлар билан таъминлайди. Давлат метрологик хизмат идоралари давлат метрологик текшируви ва назоратини, шунингдек қонун ҳужжатларига мувофиқ фаолиятнинг бошқа турларини ҳам бажаради. Метрология бўйича миллий орган - “Ўзстандарт” агентлиги ваколатларига қуйидагилар киради: - метрология соҳасида, метрологик фаолиятни ҳудудлараро ва тармоқлараро мувофиқлаштиришда ягона давлат сиёсатини амалга ошириш; - миллий эталонларни яратиш, тасдиқлаш, сақлаш ва асраш қоидаларини ўрнатиш ва уларнинг халқаро даражада таққосланишини таъминлаш; - ўлчашлар воситаларига, усулларига ва натижаларига умумий метрологик талабларни белгилаш; - давлат метрологик текшируви ва назоратини амалга ошириш; - метрологик масалалар бўйича меъёрий ҳужжатларни, шу жумладан Ўзбекистон Республикасининг барча ҳудудларида мажбурий кучга эга бўлган ҳужжатларни бошқа давлат бошқарув идоралари билан биргаликда қабул қилиш; - метрология соҳасида илмий ва муҳандис - техник кадрларни тайёрлаш; - Ўзбекистон Республикасининг метрология соҳасида халқаро шартномаларига риоя қилинишини текшириш; - халқаро ташкилотларнинг метрология масалалари бўйича фаолиятида қатнашиш;

- Ўз ЎБТТ нинг ишини ва ривожланишини, халқаро ўлчашлар тизими ва бошқа мамлакатларнинг ўлчашлар тизимлари билан уйғунлаштиришни таъминлаш; - истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини, инсонларнинг соғлиги ва хавфсизлигини, атроф муҳитни ва давлат манфаатларини ўлчашлар ишончсиз натижаларининг салбий таъсирларидан ҳимоя қилиш бўйича тадбирларни амалга ошириш. Юридик шахсларнинг метрология хизматлари, заруриятга кўра, давлат бошқарув органлари, бирлашмалар ва ташкилотлар томонидан бош ва таянч метрологик хизматлар ва корхоналар хизматлари кўринишида тузилади. Барча даражадаги метрологик хизматлар фаолиятларини метрологик хизматларнинг ҳудудий органлари билан келишилган ҳолда ўз низомларига мувофиқ ташкил этадилар ва олиб борадилар. ЎзР нинг “Метрология тўғрисида”ги қонуни ЎБТТ нинг ҳуқуқий асоси ҳисобланади. Алоқа ва ахборотлаштириш соҳасида метрологик хизматни ташкил этиш, ривожлантириш ва мувофиқлаштириш мақсадида ЎзР нинг “Метрология тўғрисида”ги қонунига мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Алоқа вазирлигининг 1997 йил 11 июлдаги 225-сонли буйруғи билан Асос метрология хизмати (АМХ) ташкил этилди ва “Ўзстандарт” агентлиги билан келишилган ҳолда Асос метрология хизмати ҳақидаги низом амалга киритилди. 1998 йилда Тармоқ ўлчашларнинг бирлилигини таъминлаш тизимини ривожлантириш Концепцияси ишлаб чиқилди, тармоқдаги ўзгаришларни ва тармоқда кўрсатилаётган хизматлар сифатига ошиб бораётган талабларни эътиборга олган ҳолда 2003 йилда у қайта кўриб чиқилди. Алоқа ва ахборотлаштириш соҳасида метрологик хизматни амалга ошириш бўйича асосий вазифалар қуйидагилардан иборат:

- соҳанинг хўжалик юритувчи субъектларида ўлчашларнинг бирлилигини ва талаб этиладиган аниқлигини таъминлаш учун ташкилий тузилмани такомиллаштириш; - ахборотни узатиш ва қабул қилиш сифатини таъминлайдиган метрология бўйича нормалар, қоидалар ва талабларни аниқлаш, меъёрий ҳужжатлар жамғармасини шакллантириш; - ўлчаш воситаларини қиёслаш (калибрлаш), таъмирлаш ишларини ва ҳисоботини ташкил этиш олиб бориш; - метрологик назоратни такомиллаштириш; - мутахассисларнинг метрологик тайёргарлигини ташкил этиш; метрологик аттестация ва бошқалар. Алоқа ва ахборотлаштириш соҳасида метрологик хизматнинг ташкилий асосини қуйидагилар ташкил этади: - Ўзбекистон Республикаси ахборотлаштириш ва коммуникацияларни ривожлантириш вазирлиги; - Алоқа ва ахборотлаштириш бўйича техник қўмита (ТҚ); - Асос метрология хизмати (АМХ); - Давлат алоқа инспекцияси (ДАИ); - алоқа ва ахборотлаштириш соҳасининг метрологик хизматлари; - хужалик юритувчи субъектларнинг метрологик таъминоти учун масъул шахслар.

3. Ахборот ва коммуникация соҳасида қўлланиладиган асосий норматив ҳужжатлар Ўлчовлар бирлигини таъминлаш тизими ( ЎБТТ), тармоқ ўлчашлар бирлилигини таъминлаш стандартлари, корхоналар стандартлари, метрология ишларини ташкил этишнинг қоидалари, тартиблари ва меъёрларини регламентловчи ташкилий-методик ва ишлаб чиқариш ҳужжатлари алоқа ва ахборотлаштириш соҳасида метрология бўйича ишларни ташкил этишнинг меъёрий асоси бўлиб ҳисобланади.

4. Асос метрология хизмати Асос метрология хизмати ( АМХ) ва алоқа ва ахборотлаштириш соҳасининг метрологик хизматлари “Ўзстандарт” агентлиги ва “Ўзстандарт” агентлигининг Стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштириш илмий-тадқиқот институти (СМСИТИ) билан ўзаро функционал ҳамкорликда иш олиб борадилар. АМХ соҳадаги хўжалик юритувчи субъектларнинг метрологик таъминоти бўйича вазифаларини бажаришига илмий-техникавий ва ташкилий-методик раҳбарлик қилади, ўлчашлар бирлилиги ва талаб қилинадиган аниқлигини таъминлашга оид меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқади. Хўжалик юритувчи субъектлардаги мавжуд ўлчаш воситалари ҳолатининг тизимли таҳлилини амалга оширади, метрологик таъминотни такомиллаштириш бўйича дастурлар ва режаларни ишлаб чиқади. Шунингдек, хўжалик юритувчи субъектларнинг метрологик таъминоти ҳолати ва даражасини таснифловчи материалларни тайёрлайди. АМХ тармоқ ўлчаш воситалари реестрини юритади. “Соҳада қўлланиш учун тавсия этиладиган ўлчаш воситалари каталоги”ни доимий равишда янгилаб боради, “Тармоқ ҳисобот базаси”, “Ўлчаш воситаларининг автоматлаштирилган ҳисоботи”ни юритади. АМХ хорижда ишлаб чиқарилган ўлчаш воситаларга доир метрологик таснифларнинг экспериментал тадқиқотини ўтказади, тадқиқотларга асосан метрологик аттестациялаш дастурлари ва методикаларини ишлаб чиқади. “Ўзстандарт” агентлиги билан биргаликда уларни аттестациялашда иштирок этади. Соҳада ўлчашлар билан шуғулланадиган мутахассисларни ўқитиш мақсадида АМХ хўжалик юритувчи субъектлари учун техникавий машғулотлар ўтказади. Соҳада метрологик назоратни такомиллаштириш бўйича доимий ишлар амалга оширилади. АМХ мутахассислари Давлат алоқа инспекцияси (ДАИ)

билан биргаликда соҳа корхоналарида метрологик таъминотнинг аҳволини доимий текшириб турадилар. Соҳа хўжалик юритувчи субъектларининг метрологик таъминлаш хизматларини тезкор ахборот билан таъминлаш мақсадида АМХ “Metrolog” ахборот излаш тизими маълумотлар базасини ишлаб чиқди ва ишга туширди. “Metrolog” ахборот излаш тизими маълумотлар базаси қуйидагиларни ўз ичига олади: - метрология бўйича норматив ҳужжатлар; - соҳада қўлланиладиган ўлчаш воситалари каталоги; - метрологик аттестациялаш методикалари; - метрология таъминот тузилмаси; - норматив-техник ҳужжатлар.

Adabiyotlar: 1. K.P.Abduraxmanov, O’.Egamov “Fizika kursi” darsligi, Toshkent.: Aloqachi 2013 y. 2. K.P.Abduraxmanov, O’.Egamov “Fizika kursi” darslik, Toshkent, “O’quv ta’lim metodikasi” 2015 y. 3. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 1 4. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 2 5. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 3 6. Савельев И. В. Сборник вопросов и задач по общей физик е . М.: АСТ. Астрель. 2005. С.320. 7. К.П.Абдурахманов, Ў.Эгамов “ Физика курси” дарслиги, Тошкент, 2010 й. 8. П.А.Типлер, Р.А.Ллуэллин Современная физика (Лучший зарубежный учебник в двух томах) М. Мир.2007.С.496 (1том) 9. П.А.Типлер, Р.А.Ллуэллин Современная физика (Лучший зарубежный учебник в двух томах) М. Мир.2007.С.416 (2том) 10. Трофимова Т.И. Курс физики.М.Высшая щкола 1999.С.543 Интернет сайтлар: 1. www.ziyonet.uz ; 2. www.estudy.uz ; 3. www.fizika.uz ; 4. www.elearning.uz ; 5. www.bilim.uz ; 6. www.edx.uz ; 7. www.my.estudy.uz ; 8. www.conrsera.org.uz ;

O'xshashlar

МЕТРОЛОГИК ХИЗМАТ ВА МЕТРОЛОГИК ТАЪМИНОТ

МЕТРОЛОГИК ХИЗМАТ ВА МЕТРОЛОГИК ТАЪМИНОТ

Метрологик текшириш

Метрологик назорат

Ўлчаш асбобларининг метрологик тавсифлари