Chigitning sifatini aniqlash usullari - Metrologiya - Referatlar

Chigitning sifatini aniqlash usullari

Yuklangan vaqt:

14.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1422 KB

Ko'chirib olish

Chigitning sifatini aniqlash usullari Reja: 1. Urug’lik paxtadan olingan, ekishga mo’ljallangan urug’lik chigitning sifatini aniqlash 2. Urug’lik chigitlarni nazorat qilish usullari 3. Texnik chigit namunalarini tanlash, qismlarga ajratisha, nuqsonlarini aniqlash 4. Chigitning namligini aniqlash 5. Chigitning iflosligini aniqlash 6. Chigitning tukdorlik miqdorini aniqlash 7. Chigitning yog’dorlik miqdorini aniqlash

Urug’lik paxtadan olingan, ekishga mo’ljallangan urug’lik chigitning sifatini aniqlash Urug’lik chigitning sifatini aniqlashdan maqsad - kategoriyasi bo’yicha iflosligini, namligini, mag’zining to’liqligini, pishib yetilganligini va mexanik shikastlanmaganligini belgilashdir. Urug’lik chigitning sifatini aniqlash uchun namuna olinadi. Namuna olish tartibi va tanlab olish usullari 663-raqamli standartda keltirilgan. Ushbu standart qo’llanish doirasi bo’yicha talablari majburiydir. Urug’lik chigitlar quyidagi texnik talablarga javob berishi kerak: — ekish uchun g’o’zaning rayonlashgan yangi va istiqbolli navlarining elita hamda birinchi (R1), ikkinchi (R2) va uchinchi (R3) avlodli chigitlari ishlatilishi kerak. R4 va so’nggi avlodlari Respublika qishloq xo’jalik vazirligining ruxsati bilan ekiladi; — urug’lik chigit navligi 38-jadvalda ko’rsatilgan talablarga javob berishi kerak; — urug’lik chigit unuvchanligi bo’yicha 39-jadvalda ko’rsatilgan I, II va III talablardagidek uchta sinfga bo’linadi. Ishlab chiqaruvchi va talablar o’zaro kelishuviga muvofiq urug’lik chigit bo’yicha 3-jadvalda keltirilgan talablarga binoan o’sib chiqish quvvati bo’yicha tavsiflanishi mumkin. Urug’lik chigit ekishga tayyorlash bo’yicha quyidagilarga bo’linadi: — tukli (linterdan keyin); — mexanik usulda tuksizlantirilgan; — kimyo-mexanik usulda tuksizlantirilgan. Namlik (namlikning massaviy ulushi), ifloslik (mineral va organik ifloslik aralashmalarining massaviy ulushi), tuklilik, mexanik shikastlanganlik va qoldiq tolalik ko’rsatkichlari bo’yicha urug’lik chigit 39-jadvalda keltirilgan me’yorlarga munosib bo’lishi kerak.

Tukliligi bo’yicha tuksizlantirilgan chigitlar tegishli tartibda tasdiq-langan namunalarga mos kelishi kerak. Chigit kategoriyasi ifloslik, namlik yoki mexanik shikastlanganlik ko’rsatkichlarining eng yomoni bo’yicha aniqlanadi. Tuksizlantirilgan urug’lik chigitning ekish uchun mo’ljallangan fraksiyasining o’lchamlari bo’yicha bir tekisliligi 94 % dan kam bo’l-masligi, to’kilgan dorilagich aralashmasining mavjudligi esa 0,5 % dan oshmasligi kerak. Tuksizlantirilgan urug’lik chigit tayyorlash uchun unuvchanligi bo’yicha faqat I va II sinfga tegishli chigitlarni ishlatishga ruxsat etiladi. Elita urug’ini yetishtirish uchun elita-urug’chilik xo’jaliklarida ekiladigan oilalar bo’yicha yigilgan chigit unuvchanligi bo’yicha I sinfdan past bo’lmasligi kerak. jadval Chigit avlodi Nav tozaligi, kamida % Sinf Unuvchanlik, kamida % O’sib chiqish quvvati, kamida % Elita 100 I 95 90 R1 99 II 90 80 R2 98 III 85* 70 R3 96 70 dan kam * Ekish uchun Respublika Qishloq xo’jaligi vazirligining ruxsati bo’lgan taqdirdagina yo’l qo’yiladi. Urug’li chigitlarda begona aralashmalar, begona o’t urug’i, tirik zararkunanda va ularning tuxumi bo’lishi qat’iyan man etiladi. Kuygan urug’lik chigit ekishga ruxsat etilmaydi. G’o’za chigitlari qoplarga joylanadi. Dorilanmagan chigitlar massasini 50 kg dan oshirmasdan jun-kanop qoplarga solinadi yoki uch qavatli qog’oz qoplarga massasini 25 kg dan oshirmasdan qoplanadi. Dorilangan urug’lik chigitlar uch qavat qog’oz qoplarga massa-sini 25 kg dan oshirmasdan qoplanishi kerak.

Har bir qopning og’zi zich qilib berkitilishi lozim. Qoplangan urug’lik chigitlar belgilanadi, quyida ko’rsatilgan yorliq yopishtiriladi. jadval Foiz hisobida Ko’rsatkich nomlari Me’yori tukli chigitlarga tuksiz chigitlarga 1 kategoriy a 2 kategoriy a 3 kategoriy a 1 kategoriy a 2 kategoriy a 3 kategoriy a Namlik (namlikning massaviy ulushi), ko’pi bilan 9,0 10,0 10,0 9,0 10,0 10,0 Ifloslik (mineral va organik ifloslarning massaviy ulushi), ko’pi bilan 5,0 6,0 0,7 0,2 0,3 0,3 Tukliligi, ko’pi bilan — — — 0,3 0,4 0,5 Mexanik shikastlanganli gi, ko’pi bilan 5,0 6,0 7,0 6,0 7,0 8,0 Qoldiq tolaliligi, ko’pi bilan: tukli chigitlar uchun 0,8 0,8 0,8 — — — Tabiiy tuksizlantirilga n chigitlar uchun 0,4 0,4 0,4 — — — - mahsulotning nomi;

- to’da tartib raqami; - seleksion navi; - avlodi; - chigit sinfi; - chigit kategoriyasi; - ushbu standartning belgilanishi. Tuksizlantirilgan chigitlar uchun yorliqda qo’shimcha ravishda tuksizlantirish usuli ko’rsatiladi. Dorilangan chigit qoplarga «Zahar. Dorilangan» so’zlari yoziladi. Urug’lik chigitlarni qabul qilib olish Urug’lik chigitlar to’dalar bo’yicha qabul qilinadi. Har qanday miqdordagi urug’lik chigit sifati bir xil bo’lib, bitta kuzatuv hujjati bilan rasmiylashtirilgan bo’lsa, to’da deb hisoblanadi. Iflosligi yoki mexanik shikastlanganligi, yoxud tukdorligi I kategoriya uchun me’yoridan oshib ketgan holda urug’lik chigit II kategoriyaga, shu holda namlik me’yoridan oshganda esa belgilangan tartibda narxidan chegiriladi. Urug’lik bo’yicha 596-raqamli Davlat standartiga binoan chigitlar miqdori qabul qilinadi. Urug’lik chigitlarni nazorat qilish usullari 1. Urug’lik chigitning nav tozaligi dala sharoitida ekib, o’simlik-larning sofligini tasdiqlovchi nazorat hujjatlari asosida aniqlanadi. 2. Qoplangan urug’lik chigitni tashish uchun turli xildagi usti yopiq, tegishli qoidalarga javob beruvchi transport vositalaridan foydalaniladi. 3. Agar urug’lik chigit ochiq transport vositalarida tashilsa qoplarning usti brezent bilan yopilishi kerak. Dorilanmagan R2, R3 avlodlarning chigitini uyulgan holda tashish mumkin. Chigit dorilash bo’limi paxta tozalash korxonasi hududida joylashgan bo’lsa (bunda bu bo’lim sex korxona bosh korpusidan 100 m uzoqlikda joylashishi

kerak), hamma avlod chigitlarini bu bo’limga uzatish uzluksiz ravishda yoki boshqa transport vositasida uyulgan holda amalga oshiriladi. Bu holda chigitlarning to’kilishiga va shikastlanishiga yo’l qo’yilmaydi. 4. Urug’lik chigit quruq va yaxshi shamollatib turiladigan ombor-larda saqlanadi. Ochiq maydonchalarda urug’lik chigitni saqlash man’ etiladi. Urug’lik chigitning R2 va R3 avlodini dorilanguncha uyulgan holda atrofiga shu chigitdan qoplanib, to’siq yasalgan holda saqlashga ruxsat etiladi. 5. Tuksizlantirilgan urug’lik chigitni qoplanmagan holda saqlash mumkin emas. Urug’lik chigit joylashgan qoplar to’dalarda alohida-alohida qilib yog’och tagliklar ustida taxlanib saqlanadi. Har bir urug’lik chigit to’dasiga pasport osilgan bo’lib, unda quyidagilar ko’rsatilgan bo’ladi: —mahsulotning nomi; —to’da tartib raqami; —seleksion navi; —avlodi; —chigit sinfi; —chigit kategoriyasi; —dala guruhi; —to’daning haqiqiy va konditsion massasi, kg; —hosil yili. Taxlangan uyumlar o’lchamlari bo’yicha quyidagilardan oshmasligi kerak: jadval Chigit turi Uzunligi Eni Balandligi Tukli chigitlarga 20 15 3 Tuksiz chigitlarga 18 12 3 Uyumlar orasidagi masofa hamda uyumlar va xona devorlari orasidagi masofa 1 m dan kam bo’lmasligi kerak. Paxta mahsulotlarini standartlash va sertifikatlash «Sifat» markazi va «Paxta sanoat ilimiy markazi» AJ, g’o’za urug’chiligini nazorat qilish markazi, «Go’za

seleksiyasi va urug’chiligi», «Paxta», O’zdavurug’markazi tomonidan ishlab chiqildi. Standartlash bo’yicha «Paxta» va «Navurug’nazorat» texnik uyushmalari tomonidan kiritildi. Texnik chigit namunalarini tanlash, qismlarga ajratisha, nuqsonlarini aniqlash Chigitning nuqsondorligini aniqlashdan maqsad - mag’zining rangini, ezilganligini, shikast yetganligini, mag’zi bo’sh bo’lgan chigitlarni toza chigitlardan ajratishdan iborat. Texnik chigitlarni toza chigitlardan ajratish uchun nuqtali namunalar olish va tahlil qilish tartibi O’zDSt 598-raqamli davlat standartida, nuqsonligini aniqlash O’zDSt 597-raqamli davlat standartida aniq ko’rsatilgan. Ushbu standartlarning talablari majburiy hisoblanadi. Nuqtali namunalar olish Maxsus omborlarda yoki maydonlarda sochilgan holda saqlanadigan chigit to’dasidan nuqtali namuna har xil 20 ta joydan, 10-15 sm chuqurlikda qo’l bilan olinadi. Temir yo’l vagonlarida keltirilgan chigit to’dasidan nuqtali namuna, chigit vagonlardan tushirilayotganda, qo’l bilan bir xil vaqt oralig’ida olinadi. Vagondan olingan namunalar miqdori 20 tadan kam bo’lmasligi kerak. Avtotransportda keltirilgan chigit to’dasidan namuna chigit mashinalardan tushirilishidan oldin namuna oluvchi qisqich bilan har bir transport vositasidan 10 ta joydan har xil chuqurlikda va tushirilgandan keyin ham 10 ta joydan har chuqurlikda olinadi. Chigit transportyorlar orqali uzatilganda, undan namuna olish paxta zavodida qo’l bilan shnekning chiqish uchidan yoki PXS tipidagi mexanik namuna tanlagich bilan chigit tashlagich novidan, yog’-moy zavodlarida esa transportyordan keyin amalga oshiriladi.

Namuna olish vaqti qo’lda olinganda -2 soatda, PXS namuna olgichda esa 710 daqiqada amalga oshiriladi. Bitta nuqtadan olingan namunaning vazni temir yo’l vagonlaridan olinganda kamida 100 g, avtotransportdan olinganda kamida 200 g, transportyorlardan olinganda kamida 600 g, PXS namuna olgichda olinganda esa kamida 40-60 g bo’lishi kerak. Olingan namunalar zich yopiladigan qopqoqli bankalarga yoki polietilen qopchalarga joylashtiriladi. To’dadan olingan namunalarning yig’indisi birlashtirilgan namunani tashkil qiladi, uning vazni esa 2 kg dan kam bo’lmasligi kerak. O’rtacha namuna va namuna qismini tahlil uchun ajratish O’rtacha namunani ajratish. Agar birlashtirilgan namunaning vazni 2 kg dan oshmasa, u holda u bir vaqtning o’zida o’rtacha namuna hisoblanadi. Vazni 2 kg bo’lgan birlashtirilgan namunadan o’rtacha namuna quyidagicha ajratiladi: birlashtirilgan chigit namunasi stol ustiga to’kilib, bir xil qatlamda taqsimlanadi va ikkita yog’och planka bilan aralashtiriladi, bu aralashtirish uch martadan kam bo’lmasligi kerak, so’ngra bir vaqtning o’zida ikkita qarama-qarshi uchlardan markazga supuriladi. Aralashtirilgandan keyin birlashtirilgan namuna chigitni yana bir bor, bir tekis qatlamda taqsimlanadi va yog’och planka yordamida diagonal bo’yicha to’rtta qismga bo’linadi. Ikkita qarama-qarshi uchburchaklardan chigit olib tashlanadi, qolgan ikkita uchburchaklardagi chigit esa aralashtiriladi va yana bo’linadi. Bo’lish jarayoni to ikkita uchburchakda 2 kg chigit qolgunicha davom ettiriladi, qolgan 2 kg chigit o’rtacha namunani tashkil qiladi. Tahlil uchun namuna qismini ajratish. O’rtacha namunalar aralashtiriladi va taxminan ikkita bir xil qismga bo’linadi. Ulardan biri tahlil uchun ishlatiladi, ikkinchisi esa nazorat tahlil uchun qoldiriladi. O’rtacha namunaning qolgan qismi kvadrat ko’rinishida, 2- 2,5 sm qalinlikda tekislanadi. So’ngra har xil joydan 1,5-2,0 grammdan, berilgan tahlil qism vazniga mos ravishda chigitdan namuna olinadi, namuna nuqsonli chigitining vazniy

qismining namligini, tukdorligini, yog’dorligini va chigit yog’ining kislota sonini aniqlash uchun kerak bo’ladi. Namunada mineral va organik aralashmalarning vazniy ulushini aniqlash uchun, yuqorida ko’rsatilgan bo’yicha, o’rtacha namunaning qolgan qismi 500 grammgacha qisqartiriladi. O’rtacha namunaning nazorat qismini saqlash tartibi va muddati Namunaning nazorat qismi ajratilgandan keyin o’sha zahotiyoq zich yopiladigan qopqoqli bankaga yoki polietilen qopchalarning ichiga joylashtiriladi, so’ngra olingan muddati, to’da nomeri ko’rsatilgan yorliq solinadi va 15 kungacha saqlanadi. Saqlash muddati, agar chigitning buzilish belgilari ko’rinsa, qisqartirilishi mumkin, bu esa o’z navbatida tuzilgan dalolatnomada qayd qilinadi. Nuqsonli chigitni aniqlash usuli mag’zining rangiga qarab ajratilgan past sifatli va shikastlangan chigitlarga asoslangan. Nuqsonli chigitlardan 598-raqamli standart bo’yicha namuna tanlanadi va namuna qismi ajratiladi. Mineral va organik aralashmalarning vazniy ulushi 599raqamli standart bo’yicha aniqlanadi. Bu standart bo’yicha iflos aralashmalardan tozalangan chigit-ning xohlagan ikkita joyidan har biri 100 ta chigitdan iborat bo’lgan ikkita namuna qismini ajratib, so’ngra tortish kerak, ular 0,01 g gacha xatolikda tortiladi. Har bir namuna qismidan mag’zi yarmidan kam bo’lgan urilgan va shikastlangan chigit, chigitning butun mag’zi va uning qismlari ajratiladi. So’ngra butun chigit ko’ndalangiga kesib ko’riladi. Qizish jarayonida bo’lgan, mag’zining rangi shu navning 596-raqamli standart bo’yicha ko’rsatilgan rangidan to’qroq bo’lgan chigit ajratib olinadi va uni shikastlangan chigit solingan byuksga joylashtiriladi. Mag’zi puch va mag’zi qora rangli bo’lgan chigitni alohida byuksga joylashtiriladi. Ajratilgan chigit tortiladi. Nuqsondor chigitning (D) vazniy ulushini foizlarda quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi: Agar ikki parallel ta’rifning o’rtasidagi farq yuqorida ko’rsatilgan qiymatlardan oshmasa, o’lchov natijasi qilib, ularning o’rta arifmetik qiymati qabul qilinadi, aks

holda tahlil takrorlanadi. Agar takror aniqlashda ham tafovut ruxsat etilgandan oshsa, u holda nuqson chigitning vazniy ulushi to’rtta ta’rifning o’rta arifmetik qiymati bo’yicha hisoblanadi. Chigitning namligini aniqlash Namlikni aniqlashdan maqsad - quritish shkaflari va quritish apparatlaridan foydalanib, chigitning quritishgacha va quritishdan keyingi massaviy nisbatlarini foizlarda belgilashdir. Chigitning namligini aniqlash uchun O’zDSt 598-raqamli Davlat standarti bo’yicha namuna tanlanadi va O’zDSt 600 - raqamli Davlat standarti bo’yicha namlikning massaviy nisbati aniqlanadi. Ushbu standart yog’-moy sanoati korxonalarida qayta ishlab chiqarish uchun keltiriladigan chigitga joriy qilinadi va qiymatlarning 0-50 % gacha bo’lgan oraliq qiymatida (arbitraj) quritish shkafi va qiymatlarning 0-15 % gacha bo’lgan oraliq qiymatida termonam o’lchagich qo’llab, namlikning vazniy ulushini aniqlash usullarini o’rnatadi. Bu standartlardagi talablar majburiy hisoblanadi. Quritgich shkaflari qo’llab, namlikning vazniy ulushini, aniqlash usuli. Qizitgich shkaflari tarkibiga metall byukslar, shuningdek -shkala bo’limi 2°C bo’lgan kontaktli termometr, shkala bo’limi 0,5°C dan oshmagan nazorat termometrlar kiritilgan tabiiy havo almash-tirgichi, Uz-7M rusumli quritish shkafi, yoki majburiy havo almashtirgichli SHSX rusumli quritish shkafi, yoki Uz-8 rusumli namunali qurilmadan iborat. Quritish zonasida 3°C dan oshmagan o’zgaruvchanning talablarini ta’minlaydigan tabiiy yoki majburiy havo almashtirgichli boshqa quritish shkaflari qo’llanilishi mumkin. Chigitni maydalash uchun SHSX quritish shkafi komplektidan (2,0±0,2) mmli taram-taram valikli qurilma yoki, tashqi diametri 70 mm dan kam bo’lmagan metall yoki chinni havoncha.

3- yoki 4-sinfga mansub bo’lgan laboratoriya tarozilari, ularning tortishdagi eng katta cheklanishi 1 kg gacha, shkalasining oraliq darajasi 10 mg gacha bo’lishi kerak. Termonamlik o’lchagichlarda namlikning vazniy ulushini aniqlash usuli. Tarkibida polistiroldan qilingan byuksa bo’lgan USX-1 yoki VXS-M1 rusumli termonamo’lchagich quyidagi texnik xarakteris-tikaga ega: quritish kamerasi markazidagi isitish yuzasining o’rtacha harorati 195±2°C, quritish vaqti tugaganligi haqida signal berish vaqti - 4 min±10 sek. 3- yoki 4-sinfga mansub bo’lgan laboratoriya tarozilari, ularning tortishdagi eng katta cheklanishi 1 kg gacha. Shkalasining oraliq darajasi 10 mg gacha bo’lishi kerak. O’lchashga tayyorgarlik va uni bajarish O’z DSt 598 raqamli standart bo’yicha namuna tanlanadi va namuna qismi ajratiladi. Quritish shkafi yordamida namlikning vazniy ulushini aniqlashda o’rtacha namunadan 10,00 g vaznga ega to’rtta namuna qismi ajratiladi. USX-1 yoki VXS-M1 rusumli termonamo’lchagichlarda namlikning vazniy ulushi aniqlanganda o’rtacha namunadan 50,00 g og’irlikdagi namuna ajratib olinadi. Quritish shkafida namlikning vazniy ulushini aniqlash. Har bir namuna chigitni maydalash uchun ishlatiladigan taram-taram valikli qurilma orasidan o’tkaziladi yoki temir havonchada maydalanadi. Agar namlik 12 % dan yuqori bo’lsa (chigitlar maydalanmaydi), unda har bir namuna qism quritish shkafida 110±1,5°C da bir soat mobaynida quritilib keyin maydalanadi. Maydalangan namuna qismlar byuksga solinadi. Ochiq byukslardagi namunalar qismlar 110±1,5°C gacha qizdirilgan quritish shkafiga joylashtiriladi. 4 soatdan keyin byukslar chiqariladi, ularning usti yopilib, sovitish uchun 30 daqiqaga eksikatorga joylashtiriladi. Namuna qismlar solingan byukslar sovitilgach, o’lchanadi, shundan keyin bo’shatilgan byukslarning o’zi ham ikkinchi o’nli qiymatgacha aniqlikda o’lchanadi.

USX-1 yoki VXS-M1 rusumli termonamo’lchagichda namlikning vazniy ulushini aniqlash. Ishga tayyorlangan termonamo’lchagichning quritish zonasida chigitning namuna qismi bir tekis qilib yoyiladi, qopqog’i zich qilib yopilib, vaqtni o’lchash relesining tugma-si bosiladi. Quritish boshlangandan rosa 4 daqiqadan keyin quritish kamerasi ochiladi, namuna byuksga yig’iladi, byuks berkitilib, o’lchab quritiladi. So’ngra qopqoq bilan yopilgan bo’sh byuks o’lchanadi. Tortish ikkinchi o’nli qiymat aniqligigacha o’lchanadi. Katta miqdordagi o’lchovlarda boshidagi 2-3 marta o’lchan-gandagi byuksning vazni 0,01 g dan ortiq o’zgarmasa, u holda qolgan o’lchovlarda bo’sh byuks o’lchanmasa ham bo’laveradi. Keyinchalik esa bo’sh byuksning vazni har 10 o’lchovdan keyin tekshirib turiladi. Quritish shkafi yordamida o’lchovlar olib borilganda oxirgi natija qilib bir vaqtning o’zida o’tkazilgan to’rtta o’lchovning o’rta arifmetik qiymati olinadi. O’lchashning xatolik me’yori Quritgich shkaflari qo’llab, namlikning vazniy ulushini aniqlash usulida parallel quritilgan namunalar orasidagi tasodifiy xatolikni tashkil qiluvchi o’rtacha kvadratik tafovut 0,1 abs. %; — ishonchlilik ehtimolligi 0,95 bo’lganda namlikni o’lchashda-gi sistematik xatolik chegarasi 0,1 abs. %; — to’rtta parallel quritilgan namunalarni aniqlashda oxirgi natijalar orasidagi tafovut 0,5 abs. %. Termonamo’lchagichlarida namlikning vazniy ulushini aniqlash usulida parallel quritilgan namunalar orasidagi o’rtacha kvadratik tafovut 0,15 abs. %; — ishonchlilik ehtimolligi 0,99 bo’lganda namlikni o’lchashda-gi tizimli xatolik chegarasi 0,5 abs. %; — ikkita parallel aniqlashning natijalari orasidagi ruxsat etilgan tafovut 0,5 abs. %. Ta’minlovchi va iste’molchining laboratoriya tahlillarining natijalari o’rtasidagi tafovut 0,5 % dan oshmasligi kerak.

Chigitning iflosligini aniqlash Chigitning iflosligi tarozida tortish va momiqning sulfat kislotali eritmasini sentrifugalash usuli bilan chigitdagi iflos aralashmalarning massaviy ulushi orqali aniqlanadi. Sinash uchun O’z DSt 657- raqamli davlat standarti bo’yicha namuna tanlanib, O’z DSt 662- raqamli davlat standarti bo’yicha chigitning iflosligi aniqlanadi. Mazkur standart paxta momig’iga joriy qilinadi va iflos aralashmalar va butun chigitlarning massaviy ulushini aniqlash usullarini belgilaydi. Iflos aralashmalarni aniqlashning sentrifugalash usuli doimiy ish jarayonida qo’llaniladi. Mazkur standart talablari majburiydir. Butun chigitlar deb puch bo’lmagan, maydalanmagan normal chigitlarga aytiladi. Butun chigitlarning massaviy ulushini aniqlashda: - 4-sinfga mansub yuqori tortish cheklanishi 500 g va har bir bo’linmasi 10 mg dan yuqori bo’lmagan laboratoriya tarozisi ishlatiladi. Iflos aralashmalarning massaviy ulushini tarozida tortish usuli bilan aniqlashda quyidagilar qo’llaniladi: —VF tipli filtrlash voronkasi; —suv oqimli nasos; —tubusli kolba; —metall yoki shisha byukslar; —sig’imi 500—1000 sm 3 (ml) bo’lgan chinni stakanlar; —sig’imi 10 va 250 sm 3 (ml) bo’lgan menzurkalar; —shisha voronka; —chinni hovoncha; —eksikator;

—diametri 10-12 mm bo’lgan uchiga rezina o’rnatilgan yoki yapaloq shisha tayoqcha; —diametri 4-5 mm bo’lgan shisha tayoqcha; —yetarli tozalangan yoki tozalangan sulfat kislotasi; —kaliy qo’sh xromoksid; —suvli ammiakning 10 % li eritmasi; —filtr-tigel yoki diametri 40-50 mm bo’lgan pukak plastinkali voronka; —4-sinfga mansub yuqori tortish cheklanishi 500 g va har bir bo’linmasi 10 mg dan yuqori bo’lmagan laboratoriya tarozisi; —Uz-7M, SHXS-1, SHXS tipli quritish shkafi. Shu rusumga mansub boshqa quritish shkaflarini har qo’llashga ruxsat etiladi. Iflos aralashmalarning massaviy ulushini sentrifugalash usuli bilan aniqlashda quyidagilar qo’llaniladi; - Opi-3 rusumidagi yoki tarkibiga kuchlanishni sozlovchi moslama kiritilgan SE-3 rusumga mansub sentrafuga; - sentrifugura probirkalarni muvozanatga keltirish moslamasi; - diametri 200 mm va balandligi 800 mm bo’lgan suv ham-momi; - yuqori o’lchash cheklanishi 100°C gacha bo’lgan laboratoriya yoki texnik termometr; - 200-400 sm 3 (ml) bo’lgan shisha o’lchov silindrlari; - metall byukslar; - sig’imi 500 va 1000 sm 3 (ml) bo’lgan qopqoqli shisha idishlar; - 10 sm 3 (ml) sig’imli uzunligi 105 mm, shkalasining eng kichik bo’limi 0,1 sm 3 (ml) bo’lgan sentrifuga uchun shisha probirka; - 2,5 marta kattalashtiruvchi lupa; - suyuqlik zichligini o’lchash chegarasi 1,84 dan 1,56 g/sm 3 (g/ml) gacha bo’lgan areometr; - sulfat kislotasi; - bariyli xlor; - bariy nitrooksidi;

- distillangan suv; - pinset; - aniqligi 4-sinfga mansub yuqori tortish cheklanishi 500 g va har bir bo’linmasi 10 mg dan bo’lgan laboratoriya tarozisi. O’lchash usullari . Butun chigitlarning massaviy ulushini aniqlash paxta namunasidan butun chigitlarni qo’l bilan ajratishga asoslangan. Tarozida tortish usuli paxta sulfat kislotasida eritilgandan so’ng tolali qismini ajratib olib, qolgan qismidagi iflos aralashmalarning massaviy ulushini aniqlashga asoslanadi. Sentrifugalash usulida iflos aralashmalarning massaviy ulushini aniqlash paxta momig’i sulfat kislotasida eritilgandan so’ng iflos aralashmalarning sulfat kislotasida eritilgan tolali qismdan ajralishiga asoslangan. O’lchashni bajarishga tayyorgarlik Butun chigitlarning massaviy ulushini aniqlash uchun namuna tanlab olish. Sinash uchun O’z DSt 657- raqamli standart bo’yicha tanlab olingan laboratoriya sentrifugasi. SE-3 elektr sentrifugalari SE-3 rusumli sentrifuga momiqdagi iflosliklarning massaviy ulushini (iflosligini) uning sulfat kislotasida eritilgan namunasini sentrifugalab aniqlash uchun ishlatiladi. Momiqni eritmasi solingan shisha о ’lchov probirkalari rotoriga q о ’yilishidan avval juft-juft qilib (eritmani biridan ikkinchisiga quyish y о ’li bilan) muvozanatlashtiriladi (rasm).

rasm. SE - 3 sentrifugasi 1 - qobiq qopqog’i; 2 - probirka ushlagichlar bilan rotor; 3 - qobiq; 4 - elektrodvigatel; 5 - stanina. SE-3 sentrifugasining texnik tavsifi jadval Rotorning eng katta aylanish tezligi, rad/s (r/min) Rotorning ishchi aylanish tezligi, rad/s (r/min) Ta’minlovchi tarmoq kuchlanishi, V Sozlagich RYASH-55 bilan ishchi rejim uchun о ’rnatiladigan kuchlanish, V Elektrodvigatelning eng katta kuvvati, W Elektorodvigatelning ishchi quvvati, W Momiq eritmalarini probirkalarda sentrifugalash muddati, min Sentrifuga о ’lchamlari, mm: diametri balandligi Probirka ushlagichlarning о ’lchamlari, mm: tashqi diametri ichki diametri uzunligi Probirka ushlagichlar miqdori, dona Sentrifuganing о ’rtacha aylanma tezligi, m/s Momiq iflosligini aniqlash uchun shisha probirkalar, mm: uzunligi diametri 20 ° S da ishchi xajm, ml 20 ° S da shkala oralig’i, ml 630 (6000) 210 (2000) 127/ 220 45 360 99 15 330 410 24 18 105 4 20 105 16 10 0,1 Sentrifuga polga rezina gilamchaga q о ’yiladi. Staninasi albatta yerga ulanadi. Eritish, aralashtirish va yoritgich solish jarayonlari havosi s о ’riladigan shkafda bajariladi. OSX-1 chigit tuksizlantirgichi OSX-1 tuksizlantirgich chigitdagi tolasimon massani gidroliz qilish usuli bilan chigit tukdorligini aniqlashga m о ’ljallangan. OSX-1 chigitni tuksizlantirgich tarkibiga t о ’rsimon stakanli reaksion qurilma, boshqarish pulti va mexanik tuksizlantirgichlar kiradi (rasm).

rasm. OSX - 1 chigit tuksizlantirgichning chizmasi 1 - karkas; 2 - reaksiya kamerasi; 3 - chigit namunasi uchun stakan; 4 - xlorli vodorod tayyorlagich; 5 - eshikcha; 6 - kolba isitgich;7 - korpus; 8 - kamera; 9 - issiqlik saqlagich; 10 - termoelement; 12 - xlorli vodorod yuborish uchun naycha; 13 - taglik; 14 - xlorkalsiyli naycha; 15 - kontaktli termometr;16, 17 - parafinni kuyish uchun shtuser; 18 - bо’lish voronkasi; 20 - plita; 21 - ustun; 22 - list; 23 - sklyanka; 24, 25 - ekranlar; 26 - qobiq; 27 - ustki list; 28 - shtativ. OSX-1 chigit tuksizlantirgichning texnik tavsifi jadval Ish unumdorligi, taxlil/soat dan kam emas 5 Chigit namunalari miqdori bir vaqtda, t о ’rsimon stakanga joylanadigan, dona 2 Sinash namunasi massasi, g 30 ± 0,02 Qizdirish harorati, ° S: kolbadagi kislotaniki 95 + - 5 3 reaksiya kamerasidagi xlorli vodorodniki 90 ± 5 Elektroenergiya sarfi, kW × h: ish rejimiga chiqgungacha 1,6 gacha ish rejimiga chiqqanda 0,9 gacha Tarozida tortish usulida iflos aralashmalarning massaviy ulushini aniqlash uchun namuna tanlab olish. Butun chigitlarning vazniy ulushining aniqlash

bo’yicha o’tka-zilgan sinovlardan so’ng qolgan namuna stol ustiga bir xil qalinlikda qatlam qilib yoyiladi va yaxshilab aralashtiriladi. Qatlamni bir tomonining, so’ngra ikkinchi tomonining 10 joyidan pinset bilan momiq bo’lakchalari tanlab olinadi. Momiq qatlami o’girilayotganida iflos aralashmalarning to’kilishiga yo’l qo’ymaslik uchun kuzatilishi kerak. O’lchash uchun har birining massasi 5 g bo’lgan ikkita namuna tanlab olinadi. Momiqning namligini aniqlash uchun namuna tanlash va o’lchashni bajarish O’z DSt 659- raqamli standart bo’yicha amalga oshiriladi. Namlikning ushbu qiymati vazniy usulda iflos aralashmalarning vazniy aniqlash bo’yicha o’tkaziladigan so’nggi hisoblarda ishlatiladi. Iflos aralashmalarning massaviy ulushini sentrifugalash usulida aniqlash uchun namuna tanlab olish Massasi 6 g dan bo’lgan ikkita namuna bo’yicha tanlab olinadi va ilgaridan quritilgan va vazni tortib qo’yilgan byukslarga solinadi. O’lchashni bajarish. Butun chigitlarning massaviy ulushini aniqlash. Birlashtirilgan namuna 0,1 aniqlikda tortiladi va stol ustiga yoyiladi. Namunada barcha butun chigitlar ajratib olinadi va 0,1 aniqlikda tortiladi. Tarozida tortish usulida iflos aralashmalarning massaviy ulushini aniqlash uchun sinash namunasi byuksdan sig’imi 250 sm 3 (ml) bo’lgan quruq chinni stakanga ko’chirib solinadi va sovuq suvli vannaga joylashtiriladi. Chinni stakanga 20°C gacha sovutilgan 10 sm 3 (ml) hajmida 92-96 % li sulfat kislotasi solinadi. Shundan so’ng kislota bilan ho’llangan momiq uchiga rezina o’rnatilgan yoki uchi disk shaklida yapaloqlangan diametri 10-12 bo’lgan shisha tayoqcha bilan bir xil aralashma hosil bo’lguncha kavlab aralashtiriladi. Aks holda aralashmalar erimay qoladi. Momiq tolasi butunlay eritilgandan so’ng chinni stakan ichidagi eritma bilan vannadan chiqariladi, diametri 4-5 mm bo’lgan shisha tayoqcha bilan batafsil aralashtirib turgan holda chinni stakandagi eritmani sig’imi 1 dm 3 (l) bo’lgan va ichiga 700-800 sm 3 (ml) hajmda sovitilgan distillangan suv solingan ikkinchi chinni stakanga quyiladi. Shu stakanga birinchi stakandagi qolgan eritmali

distillangan suv bilan yuvilgan qoldig’i ham solinadi. Hosil qilingan eritmada momiq tolasining erimay qolgan qismi bo’lmasligi kerak. Tindirilgan eritmani cho’kindilarini chayqatmasdan ehtiyotlik bilan avvaldan quritilgan va tortilgan filtr-tigel 40-50 mm diametrli po’kak plastinkasi bor voronka orqali filtrlanadi. Filtrlash suv oqimli nasos suyuqlikni kuchsiz so’rib olishi bilan birga olib boriladi. Stakan ostida qolgan cho’kindini 4-5 mm diametrli shisha tayoqcha bilan aralashtirib turib, hajmi 150-200 sm 3 (ml) dan bo’lgan distillangan suv porsiyalari bilan bir necha qayta chayiladi. Har gal chayindi tindiriladi va to’kiladi, bunda cho’kindilar filtrga tushmasligiga harakat qilinadi. Cho’kindi loyqasi va yuvindi suvda kislota reaksiyasi ketguncha yuviladi. Shundan so’ng cho’kindi stakan tubi va yon devorlaridan filtrga solinadi. Cho’kindidan namlik so’rib olinadi, filtr-tigelning sirtki qismi quriguncha artilib, quritish shkafida 105-110°C haroratda quritiladi. Quritish massasini tortish bo’yicha natija ilgarigi tortilgan natijadan 0,1 oshmagan farq qolguncha davom ettiriladi. Kislotani ammiak bilan neytrallashga ruxsat etiladi. Buning uchun nasos o’chirilgandan so’ng cho’kindili filtrga 30 sm 3 (ml) hajmli distillangan suv quyiladi, 2-3 sm 3 (ml) daqiqaga nasos yoqiladi. Filtrdagi cho’kindi 150-200 sm 3 (ml) hajmdagi distillangan suv bilan yuviladi va suyuqlik so’rib olinadi. Sinash tugagandan keyin filtr-tigel tayyorlangan xrom aralashmasi bilan yuviladi. Buning uchun aralashma filtr-tigelga undagi barcha qoldiq iflos aralashmalari eriguncha bir necha bor quyiladi. Sentrifugallash usulida iflos aralashmalarning massaviy ulushi aniqlash uchun tanlab olingan sinash uchun namunani byuksdan sig’imi 100 sm 3 (ml) bo’lgan chinni stakanga solinadi, uni 40-50°C gacha isitilgan vannaga solinadi va 1-2 daqiqa davomida isitiladi. Momiqli stakanga 20 sm 3 (ml) hajmda 72 % li sulfat kislotasi quyiladi. Shundan so’ng kislota bilan ho’llangan momiq 10-12 mm diametrli rezina uchli yoki uchi disk shaklida yapaloqlangan shisha tayoqcha bilan to to’la eriguncha

kavlab aralashtiriladi. Chinni stakan ichida bo’lgan eritma 4-5 mm diametrli shisha tayoqcha bilan aralashtiriladi va shkala bo’limi 0,1 sm 3 (ml) bo’lgan sentri- fugallash tipidagi 4 ta shisha probirkaga solinadi. Eritmali probirkalar juft-juft qilib maxsus tarozida massasi tenglashtiriladi. Massasi tenglashtirilgan probirkalar sentrafigaga joylashtiriladi. Sentrafigalash natijasida probirkaning yuqori qismida organik iflos aralashmalarning zich qatlami, past qismida esa organik bo’lmagan qum va og’ir qattiq aralashmalardan iborat iflos aralashmalar cho’kindisi qatlami hosil bo’ladi. Organik bo’lmagan iflos aralashmalarning balandligi alohida qilinadi. Chigitning tukdorlik miqdorini aniqlash Tukdorlik miqdorini aniqlashdan maqsad OSX-1 chigit tuksizlagich yoki kuydirilgan g’ovak loyli idishlarni qo’llash yordamida tukli va tuksizlangan chigitlarning vazniy ulushini foizlarda belgilashdir. Chigitning tukdorlik miqdorini O’z DSt 601 raqamli davlat standarti bo’yicha aniqlanadi. Ushbu standart yog’-moy sanoati korxonalarida qayta ishlab chiqarish uchun keltiriladigan chigitga joriy qilinadi. Tukdorlik deb, momiq ajratishda chigitda qoladigan va chigitning vaznida foizlarda aks ettiriladigan tolaning miqdoriga aytiladi. Ushbu standart talablari majburiy hisoblanadi.

rasm. OSX-1 rusumli chigit tuksizlagich. OSX-1 rusumli chigit tuksizlagichda chigitning tukdorligini aniqlash usulida qo’llaniladigan vositalar OSX-1 chigit tuksizlagich boshqaruv pulti, setkali stakan va chigitni tuksizlantiruvchi uskunadan iborat bo’lgan reaksion qurilma-dan tuzilgan (rasm). 3- yoki 4-sinfga mansub bo’lgan laboratoriya tarozilari ularning tortish chegarasi 1 kg gacha, shkalasining oraliq darajasi 10 mg gacha bo’lishi kerak: —sig’imi 150 sm 3 bo’lgan bug’lanish idishlari; —sulfat kislota; —xlorid kislota; —kuydirilgan kalsiy xlorid. Kuydirilgan g’ovak loydan yasalgan idishlarda chigitning tukdorligini aniqlash usuli 3- yoki 4-sinfga mansub bo’lgan laboratoriya tarozilari, ularning tortishdagi eng katta cheklanishi 1 kg gacha, shkalasining oraliq darajasi 10 mg gacha bo’lishi kerak; —sig’imi 500 sm 3 gacha bo’lgan kuydirilgan g’ovak loydan yasalgan idishlar; —tabiiy va sun’iy havo almashtirish bilan quritish shkafi; —predmet shishasi; —xlorid kislota. Namuna 598 raqamli standart bo’yicha tanlanadi va namuna qismini ajratiladi.

OSX-1 chigit tuksizlagichda chigitning tukdorligini aniqlash usuli Gaz yuvish uchun mo’ljallangan sklyankalarga 25-30 sm 3 hajmli konsentratsiyalangan sulfat kislota quyilishi va xlorkalsiyli trubka xlorli kalsiy bilan to’ldirilishi lozim. Tuksizlagich kolbasiga bo’lish voronkasi orqali 30 sm 3 konsentratsiyalangan xlorid kislota quyiladi. Qizdirish natijasida kolbadagi xlorid kislotaning harorati 95±3°C, tuksizlagichning reaksion kamerasida harorat 5°C ga yetganda gaz yuvish sklyankasida bilqillayotgan pufaklar paydo bo’ladi. Pufak paydo bo’lgandan 10 daqiqadan keyin OSX-1 qurilma tahlil o’tkazishga tayyor. Gaz yuvish sklyankasidagi xlorid kislota, uning hajmi taxminan ikki barobar oshgandan keyin doimo almashtiriladi. Xlorkalsiyli trubkadagi kalsiy xlor har 20-25 marta tahlildan keyin almashtiriladi. Kuydirilgan g’ovak loydan yasalgan idishlarda chigitning tukdorligini aniqlash usuli Ikkita kuydirilgan g’ovak loydan yasalgan idishga xlorid kislotasi quyiladi va 15-20 daqiqadan keyin (yangi idishda 20-30 daqiqadan keyin) to’kib tashlanadi. O’lchovlarni bajarish O’rtacha namunadan vazni 30,00 g dan bo’lgan ikkita namuna qismi tanlanadi. O’lchovlarni OSX-1 chigit tuksizlagichda bajarish . Chigitning ikkita namuna qismi qizdirilgan turli stakan bo’lmasiga alohida to’kiladi va kameraning ishchi bo’shlig’iga joylashtiriladi. 15 sm 3 xlorid kislota bo’lish voronkasidan kolbaga quyiladi. SPJ-250 ning birinchi sklyankasida bir soniyada 2-3 bilqillayotgan pufaklar paydo bo’lgandan boshlab vaqt sanaladi. Chigitni qayta ishlash quyidagi vaqt ichida bajarilishi lozim: - tolasi ajratilgandan keyingi chigit (tukdorligi 12 % ko’p) -10 min±15 sek; - birinchi va ikkinchi momiq ajratilgandan keyingi chigit (tukdorligi 8 dan 12 % gacha hisobga olgan holda) - 8 min ±15 sek; - uchinchi momiq ajratilgandan keyingi chigit (tukdorligi 8 % dan kam) - 6 min ±15 sek. Chigitni qayta ishlash vaqti qo’ng’iroqli soatlar orqali nazorat qilinadi.

Qayta ishlash vaqti tugagandan keyin to’rli stakan bug’latgich ichidan chiqariladi va ular u yerda 1-2 daqiqa ichida soviydi. Chigitni tuksizlash uskunasi yordamida chigitning har bir namuna qismidan momiq ajratiladi. Buning uchun chigit tuksizlagich barabaniga to’kiladi va qopqog’i yopiladi. Dastani bir tomonga, keyin esa qara-ma-qarshi tomonga aylantirib, chigit butunday tuksizlantirilguncha momiq ajratiladi. Tuksizlantirilgan chigit barabandan chinni idishga ag’dariladi va unga teshikdan tushgan mag’izlar va iflos aralashmalar to’planadi va tortiladi. Kuydirilgan loydan yasalgan idishlarni qo’llash orqali o’lchovlarni bajarish Kislota qo’yilgandan 5 daqiqa keyin har bir idishga chigitning namuna qismi joylashtiriladi, shisha bilan berkitiladi va 120-130°C gacha qizdirilgan quritish shkafiga joylashtiriladi. 30 daqiqadan keyin idishlar chiqariladi, chigit sovitiladi va oldindan tortilgan shishaga to’kiladi, keyin shisha bilan birgalikda tortiladi, bunda xatolik 0,02 g dan oshmasligi kerak. Har bir namuna xaltachalarga solinadi va 2-3 daqiqa ichida yengil ishqalash bilan kislota ta’sirida buzilgan tolalar va momiq chigitdan ajratiladi, keyin chigit qog’oz varag’iga to’kiladi va ulardan tola va chigit tuki ajratiladi. Tukdan tozalangan chigitni po’choq bilan birgalikda o’sha shishada tortiladi. Chigitning yog’dorlik miqdorini aniqlash Yog’dorlik miqdorini aniqlashdan maqsad YAMV - laboratoriya AMV-1006 analizatoridan foydalanib, 15-30 % oraliqda chigit tarkibidagi yog’ miqdorini belgilashdir. Chigitning yog’dorlik miqdorini aniqlash O’z DSt 602 raqamli davlat standarti bo’yicha amalga oshiriladi. Ushbu standart yog’-moy sanoat korxonalarida qayta ishlab chiqarish uchun yuboriladigan chigitga joriy qilinadi va standartda-gi talablar majburiy hisoblanadi.

Chigitning yog’dorligini AMV-1006 YAMR analizatorida aniq-lash usuli. AMV-1006 laboratoriya YAMR datchigidan va protonli stabilizatoridan, nazorat qurilmasi va standartli namunalar majmuasidan iborat. Chigitning yog’dorligini Naab apparatida aniqlash usuli Naab asbobi kolbalar, ekstratok va muzlatkichdan iborat. Termoregulatorli laboratoriya quritish shkafi. 2-sinfga mansub bo’lgan laboratoriya tarozilari, ularning tortish chegarasi 200 g gacha. Xlorli kalsiy bo’gan eksikator. Sig’imi 250 msm 3 bo’lgan bug’lanish idishlari. Sig’imi 50 va 100 sm 3 bo’lgan o’lchov silindrlari. Diametri 4-5 sm bo’lgan shisha voronkalar. Soatli shisha. Shpatel. Pinset. 40-55°C haroratda qaynaydigan fraksiya pentropeynli efir yoki ekstraksiya benzin 63-75°C harakatda qaynaydigan fraksiyasi. Filtrlash qog’ozi. Gigroskopik paxta. Bug’ni yoki elektr qizitish bilan birga ko’p uyali suvli yoki qumli hammom. Uzunligi 150-160 mm, diametri 25 mm bo’lgan kartonli yoki yog’ochli silindrik sterjen. Eritmani haydash uchun sozlama yoki IR-1M rotorli vakuum bug’latgich. Laboratoriya maydalagich yoki metalli bosqich. O’lchash usuli YAMR - analizatorida chigitning yog’dorligini aniqlash usuli namunadagi yog’ning miqdori va shu namunadagi YAMR signalining kattaligi o’rtasidagi funksional aloqasiga asoslangan. Naab apparatida chigitning yog’dorligini aniqlash usuli maydalan-gan chigit yog’idan olingan petroleypli efir yoki ekstraksion benzin bilan, ya’ni triglitseridlar

va ularga bog’liq bo’lgan moddalar bilan ekstraktlashga hamda ularning miqdorini aniqlashga asoslangan. O’lchovlarni bajarishga tayyorlanish AMV-1006 YAMR analizatorda chigitning yog’dorligini aniqlash usuli. Namuna 598- raqamli standart bo’yicha tanlash va namuna qismini ajratish. Mineral va organik aralashmalarning vazniy ulushini 599 raqamli standart bo’yicha aniqlanadi. Naab apparatida chigitning yog’dorligini aniqlash usuli. O’zDSt 598- bo’yicha namuna tanlash va namuna qismini ajratish 598 raqamli standart bo’yicha bajariladi. Mineral va organik aralashmalarning vazniy ulushini 599 raqamli standart bo’yicha aniqlanadi. O’z DSt 600- bo’yicha chigit namligining vazniy ulushini aniqlash. Namunani analizga tayyorlash chigitni maydalash usuliga qarab o’tkaziladi. I usul. Laboratoriya tegirmonida chigitni maydalash . Iflos aralashmalardan tozalangan chigitdan 50 g namuna tanlanadi va bug’latgich idishlari quritgich shkaflarida 110 ±2°C haroratda 30 minq quritiladi. Quritilgan chigit bir xil bo’lguncha laboratoriya (berilgan chigitning ozroq miqdorini maydalash yo’li bilan oldindan yog’langan) tegirmonida maydalanadi. II usul. Metall bosqichda chigitni maydalash . Iflos aralashmalardan tozalangan chigitdan 5,00 namuna olinadi, yuqorida yozilgan kabi bug’latgich idishlarida quritgich shkaflarida quritiladi, so’ngra metall bosqichda bir xil massa hosil bo’lguncha maydalanadi. Filtrlash qog’ozidan ekstraksion patron quyidagicha tayyorlanadi: 10x50 sm o’lchamli qog’oz yog’och sterjenga o’raladi, bunda patron tubini hosil qilishda qog’ozning ozod cheti burma qilib qatlanadi. Keyin patron sterjendan olib tashlanadi va uning tubiga paxta bo’lagi tashlanadi. Filtrlash qog’ozi va paxta Naab apparatida 2 soat ichida oldindan organik eritma bilan ekstraksiyalash orqali yog’sizlantirilishi lozim.

Ekstraksiya o’tkazishda Naab apparatning kolbasi 100-110°C haroratda o’zgarmas vazngacha quritilishi kerak. 63-75°C harakatda qaynaydigan fraksiyaning kerakli eritgichini ekstraksion benzindan ajratish. O’lchashni bajarish AMV-1006 YAMR analizatorida o’lchovlarni bajarish ekspluatatsiya qo’llanmasiga asosan o’tkaziladi. Asbobni tahlilga tayyorlashdan va uni standart namunalari bo’yicha tekshirgandan keyin tahlil qilinayotgan namunali probirka YAMR datchigining g’altagi ichiga tushiriladi va asbob ko’rsatkich-larini olish bilan iflos aralashmalardan tozalangan chigitning yog’dorligi (absolut quruq va toza modda uchun) aniqlanadi. Chigit namligining haqiqiy vazniy ulushini aniqlash chigit yog’dorligini olish bilan AMV-1006 analizatorida o’tkaziladi. Naab apparati bilan ishlashda o’lchovlarni bajarish Laboratoriya tegirmonida maydalangan chigit (I usul) shpatel bilan yaxshilab aralashtiriladi va yog’dorligini aniqlash uchun vazni 5,00 bo’lgan chigitning namuna qismi olinadi hamda maydalangan, quritilgan chigit vazniy ulushini aniqlash uchun 10,00 olinadi ( W1). Chigitning bosqichda maydalangan namuna qismi (II usul) yog’dorlikni aniqlash uchun ishlatiladigan filtrlash qog’ozidan iborat patronga o’tkaziladi. Chigitning ekstraksion patronga joylashtirilgan namuna qismi, namunani zichlashtirmasdan, uncha katta bo’lmagan paxta qatlami bilan yopiladi. Patronning cheti pastga qarab egiladi, qog’ozdan paxta ustida, markazida 5 mm keladigan chuqurlik hosil qilinadi. Patronning paxta ustidan chiqib turgan cheti tagidan prujinali ushlatgich o’rnatiladi, shu ushlatgich orqali patron muzlatgich ilgagiga vertikal holatda osib qo’yiladi. Muzlatgich ekstraktor shlifiga, ekstraktor esa kolbaning qabul shlifiga o’rnatiladi. Muzlatgich orqali voronka yordamida yoki uni ko’tarib, ekstraktorga 75 sm 3 petroleynli efir yoki ekstraksion benzin quyiladi.

Ekstraksion benzin bilan aniqlanganda Naab asbobi qumli qizdirgichga o’rnatiladi, harorati 110-120°C va 6 soat davomida ekstraksiya olib boriladi. Ekstraksiya tezligi suvning suvli hammomdagi haroratining o’zgarishi bilan va qabul qolbasining suvli hammomga cho’kish chuqurligi bilan regulatsiya qilinadi, bunda ekstraksion yuqori qismidagi chuqurlik har doim muzlatgichdan oqayotgan organik eritma bilan to’la bo’lishi kerak. Ekstraksiya vaqti o’tgandan keyin yog’ ajralishining to’laligi tekshiriladi. Buning uchun ekstrater kolbadan ajratiladi, shisha sirtiga ekstraktordan oqayotgan eritmadan bir tomchi tomiziladi. Eritma bug’langandan keyin yog’li dog’lar qolmasligi kerak, aks holda yog’ ajralishining to’laligini bir soatdan keyin tekshirish bilan ekstraksiya davom ettiriladi. Ekstraksiya tugagandan keyin ekstraktordan kolba ajratiladi va undan rotorli vakuum-bug’latgichda yoki eritmani haydash apparatida normal bosimda eritma haydaladi. Eritmani butunlay haydash uchun kolbani 10-15 daqiqa egilgan holatda suvli hammomda ushlab turiladi va u vaqti-vaqti bilan aylantiriladi. Kolba ichidagi yog’i bilan quritgich shkafiga joylashtiriladi va yog’ 110±2°C haroratda bir xil vaznga ega bo’lguncha quritiladi. Birinchi tortish bir soatdan keyin, keyingilari esa har 30 minda o’tkaziladi, har bir tortishdan oldin kolba eksikatorda sovitiladi.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 apreldagi «Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-2909-sonli qarori. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 28 noyabrdagi Paxtachilik tarmog’ini boshqarish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-3408-sonli qarori. 3. Paxtani qabul qilish va saqlash b о ’yicha y о ’riqnoma T.: 2017 4. Бўриев, Қ.Жуманиязов, А.Салимов “Уруғлик чигит тайёрлаш технологияси”. Т .:, « Пахтасаноат илмий маркази » АЖ -2016 5. R.B о ’riyev, Q.Jumaniyazov, A.Salimov “Paxtaning sifatini aniqlash”. T.:, «Paxtasanoat ilmiy markazi» AJ - 2015. 6. Р.Бўриев, Қ.Жуманиязов, А.Салимов “Пахтани дастлабки ишлаш машиналаридан фойдаланиш”.Т.:,«Пахтасаноат илмий маркази» АЖ - 2015 R.Bо’riyev, Q.Jumaniyazov, A.Salimov “Mexnatni muhofaza qilish va texnika xavsizligi”. T.:, «Paxtasanoat ilmiy markazi» AJ - 2015

O'xshashlar

Paxta tolasining sifatini aniqlash usullari

Paxta tolasining sifatini zamonaviy usullarda aniqlash

Paxta mahsulotlari sifatini baholash

Sifat, mahsulot sifatini boshqarish

Paxtaning sifat kо’rsatkichlarini aniqlash