Сиртларнинг ўзаро жойлашишидан четга чиқишлари - Materialshunoslik - Referatlar

Сиртларнинг ўзаро жойлашишидан четга чиқишлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

286 KB

Ko'chirib olish

Сиртларнинг ўзаро жойлашишидан четга чиқишлари Режа : 1. Жойлашувнинг мустақил ва номустақил қўйимлари. 2. Маҳкамлаш деталлари учун тешик ўлчамларининг жойлашишига тегишли қўйимлар. 3. Шаклдан четга чиқишларни белгилаш ва чизмаларда сиртлар ҳамда ўқларнинг жойлашиши.

Таянч сўз ва иборалар: Мустақил, номустақил қўйим, ўқлар, жойлашиш, ҳисоблаш, танлаш ва ҳақиқий ўлчамдан чиқиш, белгилар, текисмаслик, тўғри чиқмаслик, цилиндрикмаслик, доиравиймаслик, перпендикулярмаслик, ўқдошмаслик, симмметрикмаслик. Шаклларни ва сиртларнинг жойлашишидаги четга чиқишлари контрол қилиш нисбатан анча мураккаб бўлгани учун деталларга алоҳида талаблар қўйилгандагина шакл чизмасига допускни ёзиш тавсия этилади. Бошқа ҳолларда четга чиқишларнинг катталиги ўлчамларга қўйиладиган допуск майдони билан чекланади. Жойлашувнинг мустақил ва номустақил допусклари. ГОСТ 10356-63 қамровчи ва қамралувчи сиртлар жойлашувининг допусклари икки хил: мустақил ва номустақил бўлади. Жойлашувнинг номустақил допускки катталиги деталлар сиртлари ўлчамларининг ҳақиқий четга чиқишлари билан аниқланади. Жойлашувнинг мустақил допуски деталь ёки бирикманинг функционал вазифасига қараб белгиланади ва унинг катталиги сиртларнинг ҳақиқий четга чиқишига боғлиқ бўлмайди. Жойлашувнинг номустақил допукслари контрдеталлар билан бир вақтда икки ва ундан ортиқ сиртлар бўйича туташадиган ва ўзаро алмашиниш талаби тўпланувчанликни, яъни деталларни барча туташувчи сиртлар бўйича бирикиш имкониятини таъминлаш керак бўладиган деталлар учун белгиланади. Номустақил допусклар туташувчи сиртлар орасидаги зазорларга боғлиқ ва уларнинг чекли четга чиқиши қамровчи сиртнинг (тешикларнинг) кичик чекли ўлчамига ҳамда қамралувчи сиртнинг (валларнинг) энг катта чекли ўлчамига мувофиқ бўлиши керак.

расм. Ўлчамлари турлича бўлган иккита тешикли деталь ва ўқларнинг силжишига тегишли допуск. 16-расмда тешиклари ҳар хил ўлчамли  25 ) 045,0 (3 А ва  15 ) 035,0 (3 А бўлган деталь кўрсатилган, фараз қилайлик, ўлчамларнинг ўқдошмаслигига тегишли допуск 0,05 мм белгиланган, бироқ тешиклар эни белгиланган, бироқ тешиклар энг катта чекли ўлчамда (25,045 ва 15,035) ишланганда контрдеталь билан туташмасидаги йиғинди зазор минимал қийматига нисбатан 0,08 (0,045  ,035) мм га ортади. Бундай ҳолда, катталашган зазорнинг ярмига, яъни 0,04 мм га тенг бўлган қўшимча ўқдошмасликка йўл қўйилган бўлиши мумкин ва энг катта чекли ўқдошмаслик 0,09 мм (0,05  0,04) ни ташкил этади. Бундай ўқдошмаслик деталларнинг йиғилувчанлигига тўсқинлик қилмайди. Маҳкамлаш деталлари учун тешик ўқларининг жойлашишига тегишли допусклар. Икки детални маҳкамлаш деталлари ёрдамида бирикиш икки типга бўлинади (17-расм). парчин михлар ёки болтлар билан бириктиришда (17- расм, а) маҳкамлаш деталларининг ўтиши учун зазорлар иккала бириктириладиган деталь 1 ва 2 учун мўлжалланади. Винтлар ёки шпилькалар билан бириктиришда (17расм, б) маҳкамлаш деталларининг ўтиши учун зазорлар бириктириладиган деталлардан бири 2 га мўлжалланади.

Тешиклар ўқларининг жойлашишига қўйиладиган допусклар тешиклар ўқларининг номинал жойлашишидан чекли силжиши билан (18-расм, а) ёки тешиклар ўқини координацияловчи ўлчамларнинг чекли четга чиқишлари билан (18-расм,б) кўрсатиш мумкин. Стандартда тешиклар ўқларининг чекли силжишлар катталиги 0,01 дан 8 гача келтирилади. Буларни танлашда бирикмаларнинг типлари, маҳкамлаш деталларини ўтиши учун зазор катталиги ва йиғиш шароити ҳисобга олинади. Стандартга тегишли иловада тешиклар ўқларининг чекли силжишларини ва ўлчамларнинг чекли четга чиқишларини (тешиклар ўқини координацияловчи) ҳисоблаш ҳамда танлаш бўйича методик кўрсатмалар берилади. Маҳкамлаш деталлари учун тешиклар ўқларининг жойлашишига қўйиладиган допускларни М белги билан номустақил танлаш тавсия этилади. Бу допускларнинг катталиги деталлар ўлчамларининг ҳақиқий чекли ўлчамдан четга чиқишига боғлиқ бўлади. расм. Иккита деталнинг икки хил бирикмаси: а- болтли бирикма (туташувчи икала деталь 1 ва 2 да болтлар ўтиши учун зазор қолдирилган), б-шпилькалар билан бириктириш (шпилткаларнинг ўтиши учун туташувчи деталларнинг бири 2 да зазор қолдирилган). Бунда ҳақиқий ўлчамдан четга чиқиш берилгандан ортиқ бўлиши мумкин. Тешиклар ўқларининг номинал ўқларининг номинал жойлашишидан чекли силжишидан чекли силжиши ∆ жой қуйидаги формула

орқали аниқланади: ZК жой    , бу ерда К-1- тип бириктириш коэффициенти, К*0,5; 2-тип бириктириш учун эса (12-расмда ,а) К*0,25; Z ' - тешик билан маҳкамлаш детали орасидаги энг кичик зазор Z нинг бир қисми, бу тешиклар ўқларининг номинал жойлашишидан силжишини компенсациялаш учун фойдаланилиши мумкин. Z ' зазор йиғишни енгиллаштиришни ва бириктириладиган ўзаро вазиятини ростлашни ҳамда бириктириладиган ва маҳкамланадиган деталлар сиртларининг жойлашишидаги бошқа хатоликларни (ўқдошмасликни, перпендикулярмасликни) компенсациялаш учун керак бўлади. М 12 болтлари кирадиган тўртта ø 12,5 А 5 тешик ўқларининг жойлашишига қўйилган допускни ҳисоблашга мисол келтирамиз (13-расм). Тешик билан болт диаметрлари орасидаги гарантия зазори Z *12,5-12*0,5 мм. тешиклар ўқларининг силжишини компенсациялаш учун гарантия зазоридан 60%, яъни Z ´қ 0,6 Z  0,5·0,5  0,3 мм қабул қилинади. Бунда 15,0 3,0 5,0 5,0      Z жой бўлади. Тешиклар ўқлари чекли силжишининг тахминий стандарт қиймати, яъни чизмада ҳам кўрсатиладиган қиймати 0,16 мм (ГОСТ 14140-69) бўлади. Агар чизмада тешиклар координацияловчи ўқи ўлчамлари L 1 ва L 2 нинг чекли оғишини кўрсатиш талаб қилинса (18-расм,б) у ҳолда стандартнинг бошқа жадвалидан тешиклар ўқларининг силжишига қўйиладиган 0,16 мм га тенг бўладиган допускда L 1 ва L 2 ўлчамларнинг чекли ўлчамдан четга чиқиши 0,22 мм га тенг эканлигини топамиз.

расм. Тешиклар ўқларининг жойлашишига тегишли допускларни қўйиб чиқиш: а) тешиклар ўқларининг номинал жойлашишидан чекли силжиган; б-тешик ўқини координацияловчи ўлчамларни чекли ўлчамдан четга чиқариб. Тешиклар ўқларининг жойлашиши комплекс метод (калибр) билан ёки тешик ўқини координацияловчи ўлчамларнинг четга чиқишини элементар йўл-билвосита ўлчаш йўли билан контрол қилинади. Буюмларнинг яроқлилигини баҳолашда комплекс контрол қилиш натижалари арбитраж ҳисобланади. Шаклдан четга чиқишларни белгилаш ва чизмаларда сиртлар ҳамда ўқларнинг жойлашиши. Чизмаларда шаклдан четга чиқишларга ва сиртлар ҳамда ўқларнинг жойлашишига талабларни тушунишни ягоналаштириш мақсадида четга чиқишларнинг шартли символик белгилари ишлаб чиқилган ва 2-жадвалда уларнинг тўла ҳамда қисқача номлари билан бирга келтирилган. Бу белгилар 1978 йилдан бошлаб СЭВ ЕСКД 368-76 стандарти билан алмаштирилган ГОСТ 2.308-68 да кўзда тутилган. Шаклдан йўл қўйилган четга чиқиш чизмада тегишли символи билан бир қаторда ёки чизманинг бўш жойида текст ёзув билан кўрсатилади. Шаклдан четга чиқишнинг чизмада жойлаштиришнинг биринчи усули энг кенг тарқалган, чунки у кам талаб

қилинади ва чизмани ўқиш учун жуда қулай. Чизмада текст ёзувлари чизмани ўқиш учун жуда қулай. Чизмада текст ёзувлари чизмани анча қорайтириб юборадиган ёки деталга ишлов беришга қўйиладиган техникавий талабларини тўла очиб бермайдиган ҳолларда шартли белгилар қўлланилади. Текст қисмида берилган четга чиқишнинг қисқача номи (10.2жадвалга қаранг) ва параметрнинг (масалан, сиртнинг) ҳарфий белгиси ёки номи берилади. Бунда чекли четга чиқишлар ва чекли четга чиқишларнинг сон қийматлари кўрсатилади. Агар йўл қўйиладиган четга чиқиш сиртларнинг жойлашишига тегишли бўлса, у ҳолда четга чиқиш нисбатан берилган базалар ҳам кўрсатилади. Бундай ҳолда чизиқ, умумий ўқ, симметрия майдони ва бошқалар база бўлиши мумкин. Шакл ва жойлашишдан четга чиқишларнинг символик белгилари ва йўл қўйилган катталиклари тўғри жадвал Четга чиқиш тури Четга чиқишларнинг номлари Тўлиқ қисқача эскизи Шаклда ги четга чиқиш Текисликдан четга чиқиш Тўғри чизиқдан четга чиқиш - Цилиндрикликдан четга чиқиш Доиравийликдан четга чиқиш Бўйлама кесим профилидан четга чиқиш Параллелмаслик дан четга чиқиш Параллелм аслик ⁄⁄ Перпендикулярмасл икдан четга чиқиш Перпендик улярмаслик 

Жойла шиш- дан четга чиқиш Ўқдошмасликдан четга чиқиш Ўқдошмасл ик Торецдаги теепиш Радиал тепиш  Ўқларнинг кесишишидан четга чиқиш х Симметрикликдан четга чиқиш Симметрик маслик  Ўқларнинг номинал жойлашишидан четга чиқиш ] жадвал /адир-будирлик класслари ва R а ҳамда R z нинг сон қийматлари. /адир- будурлиг и класслар и Энг катта қиймат, мм База узунлиги,мм а б в а б в 1 2 3 4 5 - - - - - - - - - - - - - - - 320 160 80 40 20 дан 10 гача - - - - - - - - - - 8 2,5 6 2,5 2 1,6 - - -

7 8 1,25 0,63 1,00 0,50 0,80 0,40 - - - - - - 0,8 9 10 0,32 0,08 0,25 0,063 0,20 0,050 - - - - - 0,25 11 12 0,08 0,040 0,063 0,032 0,050 0,025 - - - - - 13 14 - - - - - - 0,100 0,050 0,080 0,040 0,063 0,032 0,08 бурчакли рамкаларга жойлаштирилади. Бу рамкалар сиртнинг контур чизиғидан ёки параметрнинг ўлчам чизиғидан чиқарилган стрелкали чизиқ билан, ёхуд симметрия ўқи билан (агар четга чиқиш умумий ўққа нисбатан бўлса) туташади. Тўғри бурчакли рамкалар икки ёки уч қисмга бўлинади: биринчисидан четга чиқишларнинг символлари, иккинчисида эса чекли четга чиқишларнинг катталиги кўрсатилади. Рамканинг учинчи қисми базавий ёки сиртга тегишли четга чиқишнинг ҳарфий белгиланиши ҳам, ёки бирор бошқа зарур белгини кўрсатиш лозим бўлганда киритилади. Номустақил допуск М ҳарфи билан белгиланади ва тўғри тўртбурчакли рамкада доира ичига рухсат этилган четга чиқиш катталиги билан ёнма ён қўйилади (18-расм) Агар чизмада номустақил жойлашиш допуслари кўп бўлса, у ҳолда мустақил допусклар S ҳарфи билан белгиланади ва шунингдек ўлчамдан четга чиқиш катталиги билан ёнма-ён доира ичига ёзилади. Шаклдан чекли четга чиқишларни ва сиртларнинг жойлашишини шартли белгилар билан ҳамда ёзув билан кўрсатишга 3-жадвалда келтирилган. СИРТЛАРНИНГ /АДИР-БУДУРЛИГИ ВА УНИ ДОПУСКЛАР БИЛАН НОРМАЛАШ Деталларнинг сиртлари ишлов берилгандан кейин идеал силлиқ бўлмайди, чунки асбобларнинг кесувчи қирралари ва жилвирлаш тошларининг доначалари сиртда бир-бирига яқин жойлашган нотекислик

ҳамда тароқчалар кўринишида излар қолдиради. (14-расм).Щамма нотекисликлар биргаликда кўрилаётган сиртнинг ғадир-будурлиги дейилади. Сиртларнинг ғадир-будурлиги деталлар ишининг сифат кўрсаткичларини ёмонлаштиради. қўзғалувчан ўтқазишларда ғадир- будурлик сиртларнинг тез едирилиб ишдан чиқишига олиб келади, чунки металл деталлар ишлаганда тароқсимон чизиқлар едирилади. Металл увоқлари мой билан аралашади ва сиртларнинг ейилиш процессини тезлаштиради. Пресслаб ўтқазилганда ғадир-будурлик бирикманинг мустаҳкамлигини камайтиради, чунки ўлчаш вақтида вал ўлчам оширилган, тешик ўлчами эса камайтирилган бўлади ва ғадир-будурларнинг ёйилиши натижасида бирикма таранглиги бўшашади. Сиртларнинг ғадир-будурлиги бирикмаларнинг герметиклигини ва уларнинг занглашга турғунлигини ёмонлаштиради. расм. Сиртларнинг ғадир-будурлигини белгилаш: а- ишлов берилган сиртлар ғадир-будурлигининг умумий кўриниши. L — базавий узунлиги, S i – профил чўққиси бўйича ғадир-будурликларнинг қ a дами, S mi – ўрта чизиқ m бўйича нотекисликларнинг қадами, R max – нотекисликларнинг энг катта баландлиги, P ҳисоблаш учун профиль кесимининг сатҳи ( R max дан 96 % ҳисобида), б-сиртнинг ғадир-будурлигини белгилаш структураси, в-белгилашга мисол. Агар тароқсимон дўнгликлар кесимидан ўрта чизиқ (19-расмда ОХ чизиғи) ўтказилиб профилнинг айрим нуқталаридан перпендикулярлар туширилса, у 1 ,у 2 ва ҳоказо масофалар йиғиндисининг n сонга нисбати сирт профилининг ўрта чизиқдан ўртача арифметик четга чиқиши бўлади ва R a .n y y y R n a     .... 2 1 R a – параметрнинг мкм лардаги сон қ ийматлари ғ адир - будурликни ифодалайди . / адир - будурликни баҳолашда яна иккинчи кўрсаткичдан -

нотекисликнинг ўртача баландлигидан (R z билан белгиланади ) ҳам фойдаланилади . R z катталигини ани қ лаш учун ўрта чизи қ ОХ га , сирт профилидан пастдан параллел чизи қ ўтказилади ва унга чи қ и қ ларнинг ю қ ори ну қ таларидан ва боти қ ларининг пастки ну қ таларидан перпендикуляр туширилади (19- расмдаги h 1min . h 1max. h 2min. ва ҳоказо масофалар ). Нотекисликларнинг катталиги R z га чиқиқларнинг бешта юқориги нуқталари билан ботиқларнинг бешта пастки нуқталари орасидаги ўртача масофа қабул қилинади .5 ) .. ( ) ... min5 min1 max5 max1 h h h h Rz     Чиқиқларнинг бешта юқориги нуқталари ва тубларнинг бешта пастки нуқталари (19-расмга қаранг) базавий узунлиги l деб аталадиган чегарада олинади. базавий узунлик деб ғадир-будурликни ўлчаш учун қабул қилинадиган участка сиртининг узунлиги тушунилади. /адир-будурлик икки кўрсаткичининг маълумотлари ГОСТ 2789-59 да келтирилган бўлиб 1975 йил 1 январдан бошлаб Янги ГОСТ 2789-73 «Сиртларнинг ғадир будурлиги. Параметрлар ва характеристикалар» билан алмаштирилган. Халқаро стандартга асосан ишлаб чиқилган Янги стандартда 6 та параметр бўлиб, улардан учтаси баландлик ( R a , R z , R max ), иккитаси қадамли ( S ва S m ) биттаси профилнинг таянч узунлиги бўйича ( t p ) параметрларни ўлчашга мўлжалланган маълум R a ва R z параметрларга профилнинг ўртача арифметик оғиши ва профиль нотекисликларининг ўртача баландликлари кўринишидаги ўнта нуқта бўйича яна профилнинг энг катта баландлиги R max киритилган. Ўзининг физик маъноси бўйича R a профилдаги барча нотекисликларнинг баландлигини, R z –энг катта баландлигини, R max – профилнинг тўла баландлигини характерлайди. R max учун сон қийматлари 1600 ÷ 0,025 мкм чегарсида белгиланган. Қадамли параметр S профилнинг чўққилари бўйича нотекисликларининг ўртача қадамини, S m профилнинг ўртача чизиғи бўйича база узунлиги L чегарасидаги нотекисликларнинг ўртача қадамини

характерлайди. қиймати 12,5-0,002 мм чегарасида белгиланган қадам параметрлари нотекисликлардаги нуқталарнинг- профил чўққилари (максимумлари) нинг ва профилнинг ўрта чизиқ (профил ноллари) билан кесишган нуқталари, ўзаро жойлашишини характерлайди. Уларнинг қийматлари чизмаларда деталларнинг циклик нагрузкаларда мустаҳкамлигини таъминлаш ёки титрашга чидамлилиги талаб қилинганда кўрсатилади. Профилнинг нисбий таянч узунлиги t р бўйлама йўналишда профилнинг берилган сатҳдаги кесимида контакт ҳақиқий майдонининг бўйлама йўналишида характерланади ва профилнинг таянч узунлигининг базавий узунлигига нисбати сифатида аниқланади. Сон қийматлари стандартда процент ҳисобига келтирилади ва қуйидаги қатордан танланади: 10,15,20,30,40,50,60,70,80,90%. Чизмада параметр t р ни ишқаланувчи сиртлар, контакт бикрлиги ва герметиклик ейилганда бериш тавсия этилади.

O'xshashlar

Сиртларнинг шакл ва жойлашиши бўйича ўзароалмашувчанлиги

Машинасозликда ўзаро алмашиниш

Тишли ва червякли узатмаларнинг ўзаро алмашувчанлиги

Ўлчамлар занжирлари

Қуйим ва қўнимлар тизимини тузишнинг ягона принципи