Quymakorlik qotishmalari va ularni xususiyatlari - Materialshunoslik - Referatlar

Quymakorlik qotishmalari va ularni xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

22.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

182.2734375 KB

Ko'chirib olish

Quymakorlik qotishmalari va ularni xususiyatlari Reja: 1 Temir-uglerod qotishmalari 2 Rangli qotishmalar va metallar 3 Qotishmalarning quymakorlik xususiyatlari

Kristallanish - bu suyuq yoki gazsimon holatdan qattiq holatga o’tish yoki bir fazadan ikkinchi fazaga o’tishdagi qotishmaning sovishi. Kristallarning qattiq holatda hosil bo’lishini ikkilamchi kristallanish deb ataladi. Birlamchi kristallanish bilan ikkilamchi kristallanish bog’liq, shuning uchun birlamchi kristallanish quymaning mexanik va boshqa xususiyatlariga ta’sir qiluvchi asosiy omildir. Kristallarning paydo bo’lishi uchun kristallanish markazi bo’lishi kerak. Ma’lum sharoitlarda kurtakdan kristall o’sib chiqadi. Kurtaklarning paydo bo’lishi turli sabablarga bog’liqdir. Birlari o’zi o’ta sovigan suvuq qotishmada hosil bo’ladi. Suyuq holatda atomlar tartibsiz harakatda bo’ladi yoki erkin energiya kamayganida (qotishmaning sovishida) ular kritik o’lchamdagi kristallanishga sabab bo’lgan tanqidiy guruhl а r hosil qilishi mumkin. 1 Temir-uglerod qotishmalari Kulrang cho’yanlarning klassifikatsiyasiga muvofiq, asosiy metall massasiga ко ’ra kulrang cho’yandan olingan quymalar to’rt turga bo’linadi: Perlit-sementitli cho’yan (P +S+G) perlitdan, erkin sementitdan va plastinkasimon grafitdan iborat. Bunday strukturali tarkibni kam miqdorda kremniy bo’lgan cho’yan quymasini tez sovitish natijasida olsa bo’ladi. Bunda cho’yanlar yuqori mustahkamlikka ega bo’lib, ularga kesgichlar yordamida mexanik ishlov berish juda qiyindir. Magniy yoki seriy bilan modifikatsiyalashda strukturasi perlitsementit va sharsimon grafitli yuqori mustahkamlikdagi cho’yan olsa bo’ladi. Perlitli kulrang cho’yan (P + G) perlit va plastinkasimon grafitdan iborat. U ham magniy yoki seriy bilan modifikatsiyalansa perlit va sharsimon grafa asosiga aylanadi. Perlitli cho’yan mayda plastinkali grafitga ega bo’lib, uning qattiqligi o’rtacha yuqori (HB 200 - 230) mustahkamlikka ega va mexanik ishlovi oson. Sharsimon

grafitga ega bo’lgan perlitli cho’yanning mustahkamligi yanada yuqori, shuning uchun ularni yuqori mustahkamlikdagi cho’yan deyiladi. Perlit-ferritli kulrang cho’yan (P + F + G) perlit, ferrit va plastinkasimon grafitdan iborat. Perlit-ferritli cho’yanning mustahkamligi perlitnikiga nisbatan pastroq, chunki undagi grafit o’lchamlari yirikroq. Uning qattiqligi ham kamroq bo’lgani uchun mexanik ishlov berish osondir. Plastinkasimon grafitli P + F + G struktura, odatda, mashinasozlikda qo’llaniladigan cho’yan quymalarida uchraydi. Ferritli kulrang cho’yan (F + G) ferrit va plastinkasimon grafitdan iborat. Bu struktura katta miqdordagi kremniy va uglerodga ega bo’lgan cho’yanlardan qalin devorli quymalar olib, sekin sovitilganda hosil bo’ladi. Undagi grafit tashkil etuvchilar yirik bo’ladi. Shuning uchun ferritli cho’yan past mexanik xossalarga ega va yumshoq bo’ladi hamda mo’rt, tez yemiriluvchan bo’lib, mexanik ishlovi oson. Mashinasozlik quymalari uchun bunday cho’yan yaramaydi. Plastinkasimon grafitli kulrang cho’yanning tavsiya etiladigan kimvoviy tarkibi 28-jadvalda keltirilgan. Kulrang cho’yan markalari 28-jadval Markasi C Si Mn P S dan ko’p emas СЧ10 3,5 – 3,7 2,2 – 2,6 0,5 – 0,8 0,3 0,15 СЧ15 3,5 – 3,7 2,0 – 2,4 0,5 – 0,8 0,2 0,15 СЧ18 3,4 – 3,6 1,9 – 2,3 0,5 – 0,7 0,2 0,15 СЧ20 3,3 – 3,5 1,4 – 2,2 0,7 – 1,0 0,2 0,15 СЧ25 3,2 – 3,4 1,4 – 2,2 0,7 – 1,0 0,2 0,15 СЧ30 3,0 – 3,2 1,0 – 1,3 0,7 – 1,0 0,2 0,12 СЧ35 2,9 – 3,0 1,0 – 1,1 0,7 – 1,1 0,2 0,12 СЧ40 2,5 – 2,7 2,5 – 2,9 0,2 – 0,4 0,02 0,02

СЧ45 2,2 – 2,4 2,5 – 2,9 0,2 – 0,4 0,02 0,02 ГОСТ ga binoan cho’yanning mexanik xossalari uzunligi 100 mm va diametri 20 mm bo’lgan silindrsimon namunaning cho’zilishdagi mustahkamlik chegarasini belgilash bilan aniqlanadi. Buning uchun diametri 40 mm bo’lgan silindrik quyma olinib, undan kerakli o’lchamdagi namuna tayyorlanadi. Bolg’alanuvchan cho’yan ГОСТ 7293-79 (1991y o’zgart.) yuqori puxtaligi bilan farqlanadi σ в = 300…800 N/mm 2 (30-80 kgs/mm 2 ), uni plastikligi δ =1.5- 12.0% Bolg’alanuvchan cho’yan og’ir yuklangan avtomashinalar detallarini tayyorlab olishda ishlatiladi. Bu cho’yanlar dinamik og’irliklarga chidamli. Bolg’alanuvchan cho’yan ikkita bosqichda olinadi. Birinchisida qolipga oq cho’yan quyib olinadi. Ikkinchi bosqichda grafitlashtiradigan, yoki uglerodsizlashtirib yumshatish. Kimyoviy tarkibiga muvofiq va yumshatiladi rejimiga muvofiq ferritli yoki perlitli asosi bo’lgan cho’yan olinadi. ГОСТ bo’yicha 4 ferritli va 7 marka perlitli cho’yan ishlab chiqiladi (29-jadval). Mexanik xususiyatlari va tavsiya qilingan bolg’alanuvchan cho’yan 29-jadval Cho’yan markasi Mexanik xususiyatlari Elementning o’rtacha miqdori, mas. % δ, % HB C Si Mn Ferritli cho’yanlar КЧ 30-6 294(30) 6 100…163 2,7 1,3 0,5 КЧ 33-8 323(33) 8 100…163 2,7 1,3 0,5 КЧ 35-10 335(35) 10 100…163 2,6 1,2 0,4 КЧ 37-12 362(37) 12 100…163 2,5 1,3 0,3 Perlitli cho’yanlar КЧ 45-7 441(45) 7 150…207 2,6 1,2 0,6 КЧ 50-5 490(50) 5 170…230 2,6 1,2 0,6 КЧ 55-4 539(55) 4 192…241 2,6 1,2 0,6 σв, N/ m m 2 ( kgs/ m m 2 ka m em a s)

КЧ 60-3 588(60) 3 200…269 2,6 1,2 0,6 КЧ 65-3 637(65) 3 212…269 2,5 1,3 0,6 КЧ 70-2 686(70) 2 241…285 2,5 1,3 0,6 КЧ 80-1,5 784(80) 1,5 270…320 2,5 1,3 0,6 O ’ ta mustahkam cho ’ yanlar. Magniy bilan 0,15 – 0,45 miqdorda modifikatsiyalab, keyin 75% miqdorda ferrosilitsiy bilan ishlov berilgan cho’yanlar o’ta mustahkam bo’ladi. Cho’yanga modifikatorlar qo’shiganida grafitning o’sish sharoiti o’zgarib, sharsimon shaklga aylanadi. Bunday shakldagi grafit cho’yanning mustahkamligini oshiradi. O’ta mustahkam cho’yanlar uglerodli po’latlarga nisbatan birmuncha afzalliklarga ega erish harorati past, oquvchanligi yuqori, issiq yoriqlar hosil bo’lishiga qarshiligi yuqori, zichligi kamroq, mustahkamligi va yemirilishga qarshiligi yuqori, mexanik ishlov berish osonroq. Kulrang cho’yanga nisbatan esa o’ta mustahkam cho’yan mustahkamroq, issiqbardoshliligi yuqoriroq va payvandlanishi yaxshiroqdir. 30- jadvalda o’ta mustahkam cho’yanlarning mexanik xossalari keltirilgan. O’ta mustahkam cho’yanlar mashinasozlikning turli detallari, kalen vallari, prokat vallari uchun qo’llaniladi. Quymakorlik po ’ latlari. Po’lat quymalari sanoatning turli sohalarida qo’llaniladi. Po’latlardan bir necha grammdan to bir necha tonnagacha og’irlikdagi quymalar olinadi. Po’lat yuqori mustahkamlikka va plastiklikka, o’zgaruvchan va zarbiy bosimlarga chidamli xossalarga ega. Bundan tashqari po’latlar yaxshi payvandlanadi, bu esa murakkab shakl olishga imkon beradi. Legirlangan va maxsus po’latlar yuqori haroratda ham yaxshi mexanik xossalarini saqlab turadi, kislotaga chidamli. Shuning uchun bunday po’latlarga talab kattadir. Yuqori puxtallikka ega cho’yanlar 30-jadval Markasi Uzilishdagi O’quvchanlilik Nisbiy uzayishi, Qattiq,

vaqtinchalik qarshiligi, MPa chegarasi, MPa % HB ВЧ38 – 17 373 235 17 140 – 170 ВЧ42 – 12 412 274 12 140 – 120 ВЧ45 – 5 441 233 5 160 – 220 ВЧ50 – 7 490 343 7 171 – 241 ВЧ50 – 2 490 343 2 180 – 260 ВЧ60 – 2 588 393 2 200 – 280 ВЧ70 – 2 686 441 2 229 – 300 ВЧ80 – 2 784 490 2 250 – 330 ВЧ100 – 2 981 686 2 270 – 360 ВЧ120 – 2 1177 882 2 302 – 380 Po ’ latlarning sinflanishi (kiassifikatsiyasi). Po’lat quymalari kimyoviy tarkibiga, strukturasiga, qo’llanilishiga va eritish usuliga ko’ra sinflanadi: Kimyoviy tarkibiga ko’ra po’latlar to’rt sinfga bo’linadi: 1) legirlanmagan uglerodli po’latlar; 2) kam legirlangan po’latlar (legirlovchi element 2,5% gacha); 3) o’rtacha legirlangan (2 - 10%); 4) yuqori miqdorda legirlangan (legirlovchi element 10% dan ortiq); ‒ strukturasiga ko’ra uglerodli va legirlangan po’latlar alohida sinflarga bo’linadi. Uglerodli po’latlar ferrit yoki perlitli strukturaga ega va ular ferritli yoki perlitli sinflarga ajratiladi. Hatto kam uglerodli po’latlarda ferrit donalari atrofida uchlamchi sementit hosil bo’ladi. Evtektoid orqasidagi uglerodli po’latlarda esa ikkilamchi sementit ajralib chiqadi. Yuqori legirlangan po’latlarning quymalaridagi strukturasi legirlovchi element miqdori, uglerod rniqdori va termik ishlov turiga bog’liq. Yuqori legirlangan po’lat quymalari strukturasiga ko’ra oltita sinfga bo’linadi: 1) martensitli; 2) martensit-feritli; 3) ferritli;

4) austenit-martensitli; 5) austenit-ferritli; 6) austenitli. Qo’llanilishiga ko’ra po’lat quymalar ikki katta guruhga bo’linadi: 1) legirlangan, kam legirlangan va o’rta legirlangan (konstruksion po'lat quymalari); 2) maxsus fizik, kimyoviy va fizik-kimyoviy xossalarga ega bo’lgan po’lat quymalari. Birinchi guruh quymalari uchun asosiy ko’rsatkich mexanik xossalari hisoblanadi. Ikkinchi guruh quymalari, odatda, issiqbardosh yemirilishga chidamli zanglashga chidamli, maxsus elektr, magnit va boshqa xossali po’latlardan olinadi. Bu guruh quymalari uchun asosiy ko’rsatkich – ularning xossalari. Eritish usuliga ko’ra quymalar marten (asosiy va nordon) va elektr po’lat (asosiy va nordon) turlariga bo’linadi. Marten po’latlari asosan yirik quymalar olishda qo’llaniladi. Sababi, ularning tannarxi arzon va bir vaqtda katta miqdorda po’latni eritib olish mumkin. Elektrpo’latlar asosan elektr yoy pechlaridan, yuqori legirlanganlari esa induksion pechlarda eritib olinadi. Uglerodli po ’ latlar. Badiiy quymalar olishda tarkibida uglerod, marganes, kremniy, fosfor va oltingugurt bo’lgan uglerodli po’latlar qo’llaniladi. Mexanik va quymakorlik xossalariga asosan uglerod ta’sir ko’rsatadi. Oltingugurt va fosfor po’latlarda zararli qo’shimchalar hisoblanadi. Oltingugurt po’latlarning oquvchanligini kamaytirib, issiq yoriqlar hosil qilishga moyilligini oshiradi. Fosfor esa zarbiy qovushqoqlikni uglerod miqdoriga teskari proporsional ravishda kamaytiradi. Shuning uchun oltingugurt va fosforning po’latdagi miqdorini cheklashadi: bu ikki elementning jami miqdori 0,1% dan oshmasligi kerak. Po’latdagi uglerod miqdorining oshishi bilan mustahkamlik chegarasi, qattiqligi va oquvchanlik chegarasi ortadi, nisbiy uzayish, namuna ko’ndalang kesimining torayishi va zarbiy qovushqoqligi esa kamayadi. Marganes oltingugurtning zararli ta’sirini yo’qotadi va MnS kimyoviy birikma hosil qiladi. Uglerodli po’latlarda marganes va oltingugurtning nisbati Mn > 1,71 S bo’lishi kerak. Odatda marganes miqdori 0,3—0,8 % ni tashkil etadi. Uglerodli po’latlar 0,2-0,5 % Si ga ega bo’ladi.

ГОСТ ga ko’ra qo’llanlishi va qo’yiladigan talabga ko’ra polat quymalari uch guruhga bo’linadi : I umumiy qo’llanish uchun; II mas’uliyatli quymalar uchun; II o’ta mas’uliyatli quymalar uchun. Bu guruhlar tarkibidagi oltingugurt va fosforga ko’ra farq qiladi. I guruh quymalari uchun S - 0,05 - 0,06 % va P - 0,05 - 0,08; II guruh quymalari uchun S - 0,045 - 0,06 % va P - 0,04 - 0,07 %; III guruh quymalari uchun S - 0,045 - 0,05 %; R - 0,04 - 0,05 %. Qolgan elementlarning miqdori uchala guruhda bir xil. Legirlangan po’latlar. Yuqori mcxanik xossalarga ega bo’lgan, yemirilish va korroziyaga chidamli, issiqbardosh quymalar olishda legirlangan po’latlardan foydalaniladi. Legirlovchi element sifatida Cr, Ni, Mo, V va Si bilan Mn ishlatiladi. Marganes quymakoriik po’latlari kam legirlangan (Mn 2% gacha) o’rta legirlangan (Mn 2,5-4%) va ko’p legirlangan (Mn 20% gacha) bo’ladi. Kam legirlangan marganesli po’lat uglerodli po’latga nisbatan yuqori mustahkamlikka ega, quymakoriik xossalari esa bir xil. O’rta legirlangan marganesli po’latlar yuqori mustahkamlik va yemirilishga bardoshlilikka ega, ammo plastikligi ра st. Ulardan tishli g’ildirak, kulachok va yedirilishga ishlatiladigan detallar olish uchun foydalaniladi. Yuqori marganesli po’latlar 110 Г 13 Л (Mn 13% gacha) ko’p qo’llanilib, ular yedirilishga va zarbga bardoshliligi talab etiladigan detallarda qo’llaniladi (gusenitsali mashina treaklari, ekskovator kovshining tishlari va hokazo). Po’lat tarkibidagi marganesning ortib borishi bilan uning oquvchanligi ortadi, lekin shu bilan birga cho’kma bo’shliq hosil bo’lishiga moyillik, quymalar yuzasida oksid pardalar hosil bo’lishi ham ortadi. 2 Rangli qotishmalar va metallar

Rangli qotishmalarning quymakorlik xossalari yuqori bo’lgani sababli, ulardan qum-gil qoliplarida va maxsus usullarda: qolipga quyish, bosim ostida quyish va hokazo usullarda quymalar olish mumkin. Bu xossalar o’lcham aniqligini oshirish, yuza tekisligini ta’minlash imkonini beradi. Mashinasozlikda mis, alyuminiy, magniy va sink asosidagi qotishmalardan keng foydalaniladi. Mis qotishmalaridan quyma olish. Mis qotishmalaridan sanoatning barcha sohalari uchun quymalar olinadi: armatura, podshipnik, tishli g’ildirak, vtulka, vintlar va hokazo. Mis qotishmalari cho’yan va po’latga nisbatan qimmat, ammo yuqori sifati sababli keng qo’llaniladi. Toza misning mexanik va quymakorlik xossalari past, shuning uchun uning qotishmalaridan foydalaniladi. Mis qotishmalari bronza va latunga bo’linadi. Bronzalar, o’z navbatida, qalayli va qalaysiz (misning alyuminiy, qo’rg’oshin, kremniy, berilliy, marganes, nikel va boshqa bilan qotishmasi). Latun misning sink biian qotishmasidir. Ular ko’p komponentli, ya’ni tarkibida alyuminiy, kremniy, marganes, nikel, temir, qo’rg’oshin qo’shilgan bo’lishi mumkin. Mis qotlshmalarning quymakorlik xossalari. Qalayli bronzalar kristallanishning katta intervaliga ega, shuning uchun oquvchanligi past, quymalarda esa gaz g’ovaklari uchraydi. Qalayli bronzalarning kirishuvi kimyoviy tarkibiga bog’liq holda 1,4-1,45% oralig’ida o’zgaradi. Tarkibidagi legirlovchi qo’shimchalar bu qotishmaning quymakorlik xossariga ta’sir ko’rsatadi. Sink kristallanish intervalini kamaytirib, oquvchanligini oshiradi, qotishmalarning gaz bilan to’yinishini kamaytirib, zichligini oshiradi. Fosfor evtektikasini hosil qilish hisobiga oquvchanligini oshiradi. Qo’rg’oshin kristallanish davrida dendritlar orasidan ajralib chiqib, qotishmaning germetikligini oshiradi. Kislorod qotishma komponentlari bilan oksidlanish hosil qilib, oquvchanlikni kamaytiradi, germetikasi va xossalarini yomonlashtiradi. Alyuminiy, surma, vismut va mishyak ham shumday salbiy ta’sir ko’rsatadi. Qalaysiz alyuminiy bronzalari kristallanishning kichik intervaliga ega bo’lgani sababli oquvchanligi yuqori, germetikligi yaxshi, sababi gaz g’ovaklari kam hosil

bo’ladi. G’ovaklar asosan bir yerga to’planib bo’shliqlar hosil qiladi. Buni esa ustama (pribil) yoki muzlatkichlar o’rnatish usulida bartaraf etish mumkin. Bu bronzalarning kirishuvchanligi 2,5 % ga yetadi. Alyuminiy bronzalarini eritish va quyish davrida eritma yuzasida alyuminiy oksid pardasi hosil bo’ladi. Bu parda quyish mobaynida suyuq metall tarkibiga qo’shilib ketishi va quymaning xossalarini pasaytirib yuborishi mumkin. Shuning uchun alyuminiy bronzalarini quyishda ehtiyotlik bilan bir maromda harakat qilish zarur. Latunlar yetarli darajada quymakorlik xossalariga ega. Kremniyli latunlarning kirishuvi 2,3% gacha bo’ladi. Alyuminiy qotishmalarining quymalari. Alyuminiy qotishmalarining tarkibi va xossalari. Alyuminiy qotishmalari aviasozlik, mashinasozlik, traktorsozlik va boshqa sohalarda keng qo’llaniladi. Ular yuqori mustahkamlik, yuqori issiq o’tkazuvchanlik, yaxshi quymakorlik, korroziyaga bardoshlilik va elektr o’tkazuvchanlik xossalariga ega. Alyuminiy qotishmalaridan murakkab bo’lgan mustahkam va zich quymalar olish mumkin. Kimyoviy tarkibiga ко ’r а alyuminiy qotishmalarining beshta guruhi mavjud. Uchinchi guruh - alyuminiyning magniy bilan bo’lgan qotishmasi (Mg 4%). Bunga АЛ 8, АЛ 27, АЛ 13, АЛ 22, АЛ 23 markalari kiradi. Bu qotishmalar kam zichlik, yuqori korroziya bardoshlilikka ega. Ularning mexanik xossalarini yaxshilash uchun termik ishlov berish mumkin. Birinchi guruh - qotishmalarini toblasa, yuqori plastiklikka ega bo’ladi. Ular yuqori yuklanishda ishlaydigan detallar olishda qo’llaniladi. Ammo bu qotishmalar yuqori haroratda o’z sifatini yo’qotadi. Ikkinchi guruh - alyuminiy bilan kremniy qotishmasi (siluminlar Si 5%) hamda alyuminiy–kremniy qotishmasiga magniy, mis, marganes kabi elementlarning qo’shilishidan hosil bo’lgan qotishmalar. Bu guruhga АЛ 2 АЛ 4, АЛ 4 В , A Л 9 markalari kiradi. Alyuminiy-kremniy qotishmalari Si 11,6% bo’lgan evtektika hosil qiladi. Tarkibida 9 – 14% Si bo’lgan siluminlar natriy tuzi va kaliy bilan cho’michda

modifikatsiyalanadi. Bu holda struktura maydalanib, mexanik xossalari yaxshilanadi. A Л 2 qotishmasi murakkab quymalarni qumgil qoliplarda kokilda va bosim ostida olish uchun qo’llaniladi. АЛ 4 va АЛЗ qotishmalarining tarkibida magniy bo’lib, yuqori mustahkamlikka ega. Ular kuchlanish ostida ishlaydigan detallar (dvigatel bloklari, karter va boshqalar) uchun qo’llaniladi. Uchinchi guruh - tarkibi 4 % С a bo’lgan alyuminiy mis qotishmalari. Ularga АЛ 7, АЛ 7 В , АЛ 19 markalar kirib, kam quymakorlik xossalariga ega. АЛ 7 sodda va yuklama ostida ishlaydigan detallar olishda, АЛ 19 esa mas’uliyatli detallar olishda ishlatiladi. To’rtinchi guruh - alyuminiy-kremniy-mis asosidagi 0,2-0,8% Mg va 0,2- 0,9% Mn qo’shimchalari bo’lgan qotishmalar. Beshinchi guruh - murakkab tarkibga ega bo’lgan qotishmalar. Ularning tarkibida kremniy, sink, nikel, magniy, marganes mavjud. Bu qotishmalar yuqori zichlikka ega va mexanik xossalari yaxshi. АЛ 1 va АЛ 25 qotishmalari issiqbardoshlikka ega, shuning uchun yuqori haroratda ishlaydigan detallar olishda qo’llaniladi (ichki yonuv dvigatellarining porsheni, silindr kallagi va boshqalar). Ko’p hollarda alyuminiy qotishmalaridan olingan quymalar termik ishlovdan o’tkaziladi. Alyuminiy qotishmalaridan olingan quymalarga beriladigan termik ishlovning sakkizta turi bor. Past haroratda bo’shatish (sun’iy qaritish) quymalarga ishlov berishni yaxshilash va mustahkamligini oshirish uchun qo’llaniladi ( АЛ 3, АЛ 5). Ichki kuchlanishni yo’qotish uchun bo’shatish, toblash - (A Л 3, A Л 4, A Л 5, АЛ 7 va A Л 8) qo’llaniladi. Ba’zan termik ishlovdan keyin mustahkamlik 2 b а r о b аг ortadi, masalan, A Л 8 ning mustahkamligi 128 dan to 275 MPa gacha ortadi. Ba’zi alyuminiy qotishmalarining tarkibi 31- jadvalda keltirilgan [22,23]. Alyuminiy markalari 31-jadval Markasi Asosiy komponentlar (Al-aso s) Qo’shimchalar Mg Si Mn Cu Z K D Qo’shimchalar

jami АЛ8 9,3–10 - - 0,3 0,3 - 1,3 АЛ13 4,4–5,4 0,8–1,3 0,1–0,4 - 0,5 0,5 1,5 0,7– 1,9 АЛ2 - 10,0–13,0 - - 0,8 1,0 1,5 2,2– 2,8 АЛ4 0,17–0,3 8,0–10,5 0,2–0,5 - 0,6 0,9 1,0 1,2– 2,6 АЛ9 0,2–0,4 6,0–8,0 - - 0,6 1,0 1,5 1,2– 2,1 АЛ7 - - - 4,0–5,0 1,0 1,0 - 2,2 АЛ3B 0,2–0,8 4,0–6,0 0,2–0,8 1,5–3,5 1,0 1,3 1,3 1,3– 1,2 Magniy qotishmalari. Magniy va uning qotishmasi yaxshi konstruksion xomashyo hisoblanadi. U temirdan 4,5 barobar, alyuminiydan esa 1,6 marta yengil. Toza magniy oq kumush rangli bo’lib, erish harorati 650°C, zichligi l,738 2 /sm 3 . Magniy vibratsiyani yutish qobiliyatiga ega, bu esa aviatsiya va transport sohasi uchun juda zarur. Magniy qotishmalariga mexanik ishlov berish oson, korroziyaga chidamliligi esa alyuminiydan qolishmaydi. Shuning uchun bu qotishmalar aviasozlikda, asbobsozlikda, avto va motosozlikda, radio texnikasida keng qo’llaniladi, Magniy qotishmalaridan 300- 500 kg quymalar olinadi, Magniyning eng ko’p qo’llaniladigan qotishmasi Mg-Al-Mn va MgAl-Zn. Asosiy ligatura alyuminiy bo’lib, u erigan magniyga 11% miqdorida qo’shiladi. Alyuminiy magniyning alangalanish xossasini kamaytiradi, mexanik xossalarini yaxshilaydi va quymakorlik xossalarini oshiradi. Alyuminiyning me’yoridan ortig’i mustahkamlikni pasaytirib, mo’rtligini oshiradi. Sink 5,5% gacha miqdorda qo’shilsa, qotishmaning mexanik xossalarini yaxshilaydi, ammo quymakorlik xossalari pasayadi. Sinkli qotishmaning korroziyaga bardoshliligi Mg-Al-Mn qotishmasiga nisbatan yuqori. Marganes magniy qotishmasiga 2,5% miqdorida qo’shiladi. 1,5 — 2% miqdordagi marganes mexanik xossasini yaxshilaydi, zichligini oshiradi, payvandlanishi yaxshilanadi, lekin oquvchanligi kamayadi va issiq yoriqlarga moyilligi ortadi. Sirkoniy — mexanik xossasini yaxshilab, quymakorlik xossasini pasaytiradi. Eng ko’p qo’llaniladigan magniy qotishmalariga МЛ 4 va M Л 5 kiradi.

MJI4 (6% Al, 2,5 Zn va 03% Mn qolgani Mg) yuqori xossalarga ega, korroziyaga bardoshliligi yuqori. Bu qotishmadan korroziyaga bardoshliligi talab qilinadigan detallar tayyorlanadi. Undan murakkab shakldagi quymalar olish qiyin, chunki u tez oksidlanadi va yoriqlar, mikrog’ovaklar hosil bo’lishiga moyilligi yuqori. МЛ 5 (85% Al, 0,5% Zn, 0,3% Mn qolgani Mg) yuqori texnologik xossalarga ega. U МЛ 4 ga nisbatan mikrog’ovaklar hosil bo’lishiga moyilligi kamroq va oquvchanligi yaxshi. M Л 5 va M Л 6 qotishmalari qum-gilli qoliplariga, kokilga va bosim ostida qo’yiladi. МЛ 9, M Л 10 va МЛ 12 qotishmalari 150 – 350°C harorati sharoitida ishlaydigan detallar tayyorlashda qo’llaniladi. Наг xil qotishma uchun kirishuvchanlikning nisbiy qiymatlari turlichadir. Masalan, po’lat quymalar uchun kirishuvchanlik g'ovagining hajmi qotishmaning boshlang’ich hajmidan 3 – 10% ni tashkil etadi, kulrang cho’yanda 1,5 – 2,5%, modifikatsiyalangan cho’yan uchun 2,5 – 3% ni tashkil etadi. Kirishuvchanlik g’ovagining nisbiy hajmini quyidagi formuladan hisoblash mumkin: V Ʃ = Ʃvs + Ʃvqal – (Ʃvq – Ʃqal) Kirishuvchanlik g’ovagining hajmi quyidagi omillarga bog’liq: Suyuq holatdagi metall va qotishmaning kirishuvchanlik koeflitsiyenti va qotishmaning kimyoviy tarkibiga; suyuq holatdagi metall va qotishmaning qotish vaqtidagi haroratiga; qancha harorat yuqori bo’lsa, shunchalik kirishuvchanlik g’ovagining hajmi kam bo’ladi. Qotish vaqtidagi Ʃ q kirishishning sababiga, bu esa qotishmaning tarkibiga bog’liq. Cho’yanning grafitlanish darajasiga: cho’yanda qancha grafitlanuvchi elementlar (Si, С va boshqa) ko’p bo’lsa, shuncha kirishuvchanlik kam bo’ladi.

Qolip va o’zakning moslanuvchanligiga: qanchalik qolip va o’zaklar moslashgan bo’lsa, shunchalik kirishuvchanlik kam yoki aksi bo’ladi. Kirishuvchanlik bo ’ shlig ’ i. Kirishuvchanlik bo’shlig’i – bu mayda bo’shliqlar yig’indisi bilan qoliplashni noto’g’ri amalga oshirilganda suyuq metallning kirishishidan hosil bo’ladi. Bo’shliqlar tarqalgan, yig’ilgan va mahalliy turlarga bo’linadi. Tarqalgan bo’shliqlar - mayda bo’shliqlar bo’lib, quymaning katta hajmida bir tekisda tarqaladi. Tarqalgan bo’shliqlar katta massali quymalarning yuqori haroratli temperaturada quyilib sekin sovishi natijasida hosil bo’ladi. Yig’ilgan bo’shliqlar - quymaning markaziy qismida hamda uzun va ingichka joylarida hosil bo’ladi. Bu shuni ko’rsatadiki, hajmiy kirishish markaziy joyda hali tugamagan, suyuq qotishmaning ta’minlanishi yetmay qolgan yoki to’xtab qolgan bo’ladi. Mahalliy kirishuvchanlik bo’shliqlari quymaning ayrim qismlarida hosil bo’ladi, uning sababi suyuq qotishmaning qaysidir qismi qotib, ikkinchi qismiga suyuq metall bermay qolganida bo’ladi. Mahalliy bo’shliq katta o’lchamdagi bo’shliqlardan yirik quymalar markazlashgan joyda va quyilish sistemasining o’rgatilgan joyida hosil bo’ladi. Kirishuvchanlik g ’ ovagi va bo ’ shliqlarni bartaraf etish usullari. Kirishuvchanlik g’ovagi va bo’shliqlari quymaning sifatini pasaytiradi. Kirishuvchanlik g’ovagi va bo’shligi quymaning eng oxirgi qotgan joyida hosil bo’ladi. Nuqsonsiz quyma olishning usullaridan biri – qolipda suyuq metallning qotish jarayoni tugaguncha qolipni suyuq metall bilan ta’minlab berishdir. Suyuq metallning kristallanuvchi joyiga quyma to’liq qotguncha to’xtovsiz ta’minlanishi kerak. Shu maqsadda quymaga ta’minlagich o’rnatiladi. Bu qo’shimcha suyuq metallni o’zida saqlab, quymaning hamma qismida kristallanish tugashigacha ta’minlab turadi. Ta’minlagichdan mustahkamligini qovurg’alar qo’llash hisobiga oshirish zarur. Bundan tashqari quymalarda zo’riqishning kuchlar hosil bo’lishiga cho’kishgacha bo’lgan termik qarshilik sabab bo’lishi mumkin. Masalan, katta

hajmdagi cho’yan ramasidagi yupqa qovurg’alar birinchi bo’lib qotadi va qalin qismdagi bo’ladigan cho’kishga qarshilik ko’rsatadi. Shuning uchun oxirida qotadigan rama burchaklarida issiq yoriqlar hosil bo’lishi mumkin. Chunki qovurg’a qismida siqish kuchlanishi, qalin qismida esa cho’zilish kuchlanishi yuzaga keladi. Mexanik va termik qarshilik har doim ham yoriqlar hosil bo’lishiga olib kelavermaydi. Lekin bari bir quyma shaklini buzib, quymani nobop holga keltiradi. Quymadagi zo’riqishni kamaytirish uchun cho’yan quymalari 880-900°C da qizdirilib asta-sekin sovitiladi va tabiiy holda qaritiladi ( старение ), ya’ni bir necha oy davomida omborxonada saqlanadi. Bu oylar mobaynida quymaga kesish usulida ishlov beriladi. Bu esa kuchlanishning qayta taqsimotini ta’minlaydi. Tabiiy qaritishdan tashqari sun’iy qaritish qo’llaniladi, ya’ni quyma 500 – 550 O C gacha qizdirib, sekin-asta sovitiladi. 3 Qotishmalarning quymakorlik xususiyatlari Metall va qotishmalarning qolipga to’lishida, kristallanishida va quymaning sovishida bo’ladigan texnologi к xossa quyiluvchanlik deb ataladi. Quyiluvchanlik xossasining eng asosiy texnologik xususiyatlariga quyidagilar kiradi: oquvchaniik, kirishuvchaniik, qotishmada likvatsiyaning hosil bo’lishi, issiq yoriqlarning hosil bo’lishi, gazga g’ovaklarning hosil bo’lishi. Qotishmaning bu xususiyatlari ko’pgina hollarda uning kimyoviy xossasiga va qolipga quyilgandan keyingi sovish tezligiga hamda qotish jarayoniga bog’liq. Oquvchanlik. Metall va qotishmalarning eritilgan holdagi qolip bo’shlig’ini to’ldira olish qobiliyati natijasida quymaning o’lcham aniqligini qaytara olish xususiyatiga oquvchanlik deyiladi. Qotishma oquvchanligining yaxshi bo’lishi yuqori sifatli quyma olish garovi bo’lib, nobopliklarni, kamchiliklarni kamaytiradi. Metall yoki qotishmalarning qolip bo'shlig’ini to’ldirish qobiliyati uning taranglik

kuchi, fizik xossasi va qovushqoqligiga bog’liq. Metall va qotishmalarda qanchalik qovushqoqlik yuqori bo’lsa, shunchalik oquvchanlik kam bo’ladi. Qotishmaning qovushqoqligi uning tarkibiga, haroratiga va boshqa qo’shimchalar miqdoriga bog’liq. Masalan, erish temperaturasi asosiy metallnikidan past bo’lgan suyuq nometall qo’shimchalar qotishmaning qovushqoqligini pasaytiradi. Bir turdagi qotishmalarning har xil metallurgik uslubida ishlov berilganda qovushqoqligi turli xilda bo’lishi mumkin. Masalan, shlakda eritilgan po’latning qovushqoqligi erituvchi sifatida alyuminiy va ferrosilitsiydan foydalanganga nisbatan past bo’ladi. Eritmani likvidus chizig’idan yuqori haroratigacha qizdirilganida qovushqoqligi pasayadi, oquvchanligi esa ortadi. Tashqi yuzadagi cho’zilish suyuq qotishmaning asosiy xarakteristikasidir. Tashqi yuzadagi cho’zilishining oshishi oquvchanlikni ko’paytiradi. Tashqi yuzadagi cho’zilish qotishmaning kimyoviy tarkibiga, erish harorati va boshqa omillarga bog’liq. Eritmani qolipga quyganda devorlar issiqlikni o’ziga tortib oladi. Qumli qolip esa issiqlikni o’ziga sekin oladi va eritma metall qoliplarga nisbatan yaxshi to’ladi. Metall qoliplarda suyuq qotishmaning sovish darajasi yuqoriroq. Cho’yanning oquvchanligi tarkibidagi Si, P va asosan S ко ’payishi bilan oshadi. Fosfor cho’yanning oquvchanligini oshirish bilan tashqi yuzadagi cho’zilish va qovushqoqlikni kamaytiradi. Eng yuqori fosforlarning miqdori 1,5% gacha bo’lib, oquvchanligi yuqori bo’lishi talab qilinadigan haykaltaroshlik quymalarini quyishda ishlatiladi. S va Mn alohida holida oquvchanlikka ta’siri kam, ammo ikkala element birgalikda ishlatilganda marganes sulfidi hosil bo’lib, oquvchanlikni ancha kamaytiradi. Ni va Cu kamayishi cho’yanlarning oquvchanligiga kam ta’sir ko’rsatadi, Cu, Mo va Ti esa oquvchanlikni kamaytiradi.

Qotishmaning oquvchanlik darajasini bilish uchun yupqa uzun yoki spiralsimon plastinkalar qo’yib aniqlaniladi. Cho’yanlarning oquvchanligi ko’pincha spiralsimon namunalar quyib aniqlaniladi. Quyma qo’yilgandan keyin spiralning to’lgan qismi o’lchanadi. (“Foundry Technology” kitobi 16-17 betidan, muallif Peter Beeley) Metallarni oquvchanligi spiral yordamida olinishi 55-rasmda ko’rsatilgan. Kirishuvchanlik. Kirishuvchanlik – metall va qotishmaning qotishi va sovishi davrida hajmining kamayish xususiyatidir. Kirishuvchanlik chiziqli Ʃch va Ʃv hajmiy bo’lib, ular bir-biriga bog’liq emas [24]. Ʃchiz = [ (lq – lqm) / lqm] 100% Ʃ γ = [ (Vq – Vqm) / Vqm] 100% bunda: lq - quyma qolipining to’g’ri o’lchami; lqm - quymaning 20°C haroratgacha qotgan vaqtdagi o’lchami; Vq - qolipning hajmi; Vqm - quymaning 20°C haroratgacha qotgan holatdagi hajmi. Chiziqli kirishuvchanlikning boshlanish harorati likvidus va solidus chiziqlari oralig’ida b о ’l а di va faqatgina toza materiallarga to’g’ri keladi. Chiziqli kirishuvchanlikni aniqlash uchun maxsus qurilmadan foydalaniladi. Kirishuvchanlik quymaning sovish tezligiga bog’liqdir. Issiqlik almashinuv tezligining oshishi quymadagi chiziqli kirishuvchanlikni oshiradi.

55-rasm. Oquvchanlik spirali. Ayrim metall va qotishmalarda faza almashinishi amalga oshadi. Masalan, cho’yanlarda grafitlanish. Po’latlarda gazning chiqishi va boshqalar. Erkin kirishuvchanlik asosan cho’yanning xossasiga va sovish tezligiga bog’liqdir. Qanchalik uglerod Si miqdori va quymaning qalinligi katta bo’lsa, shunchalik erkin kirishuvchanlik kichik bo’ladi. Shuning uchun Ʃ ve kam o’zgaradi va hammasi bo’lib 1% tashkil qiladi. To’liq kirishuvchanlik Ʃ vt perlitgacha va perlitdan keyingi kirishuvchanlik yig’indisini tashkil etadi. Haqiqiy kirishuvchanlik Ʃ vx bu jarayondan oldingi kengayishda ishtirok etmaydi. Quymadagi kirishuvchanlik to’xtashida to’liq va haqiqiy kirishuvchanlik birgalikda kamayadi. To’liq hajmiy kirishuvchanlik Ʃ vt quymani quyishda va qolipda sovishidagi Ʃ vs , qotish vaqtidagi Ʃ vq kirishuvchanlik va qattiq Ʃ vqat holatdagi kirishuvchanlik yig’indisidan iborat:

Ʃvt = Ʃvs + Ʃvq + Ʃvqat Hajmiy kirishuvchanlik koeffitsiyenti har xil qotishmada turlichadir. Masalan, suyuq po’latning hajmiy kirishuvchanlik koeffitsiyenti 0,9 · 10 –4 suyuq misniki 1,89 · 10 –4 ga teng. Po’lat va misning qotishida bu qiymatlar 0,034 · 10 –2 va 3,91 · 10 2 ga teng bo’ladi. Suyuq metallni quymaga yetkazib berish uchun quyidagi shartlar bajarilishi kerak: 1) Ta’minlagichda suyuqlik shuncha hajmda bo’lishi kerakki, u quymaning qotishidagi kirishuvchanlik miqdorini to’ldirsin; 2) Ta’minlagichning qotishi quymadan keyin bo’lishi kerak; 2) Ta’minlagich quymaning shunday joyiga o’rnashishi kerakki, quymaning qotishi vaqtida ta’minlagich uni suyuq metall bilan ta’minlab, keyin qotsin. Bo’shliqsiz va g’ovaksiz mustahkam quyma olish uchun qotishmaning bir tekisda qotishini ta’minlash, undan tashqari quymaning asosiy qismi birinchi bo’lib qotishi, keyin ta’minlagich qotishini ta’minlash kerak. Quymaning suyuq metall bilan yaxshi ta’minlanishi, g’ovaksiz va bo’shliqsiz quymalar olish uchun atmosfera va gaz bosimli yoki ekzotermik ta’minlagich o’rnatish, ta’minlagichni qizdirish va boshqa usullardan foydalaniladi. Quymadagi likvatsiya. Likvatsiya – quymaning har xil joyida kimyoviy tarkibining bir xil bo’lmaslik jarayonidir. Likvatsiya quymaning qotish jarayonida hosil bo’ladi. Qotishmaning qattiq va suyuq fazadagi alohida komponentlarini har xil erishidan likvatsiya hosil bo’ladi. Buning farqi qancha katta bo’lsa, shunchalik aralashma tarkibida likvatsiya ko’p bo’ladi. Temir - uglerod qotishmalarida sezilarli darajada likvatsiyalanadi. Likvatsiya quymaning har xil joylarida mexanik xususiyatining bir xilda bo’lmasligiga olib keladi, natijada detall ishlatilayotgan vaqtda sinishi mumkin.

Likvatsiya zonali va dendritli turlarga bo’linadi. Dendritli likvatsiya – qotishma dendrit qismlarida bir xil kimyoviy xususiyatga ega bo’lmasligida hosil bo’ladi. Zonali likvatsiya – quymaning turli qismlarida bir xil tarkibdagi qotishma hosil bo’lmasligidan paydo bo’ladi. Zonali likvatsiya to’g’ri va qaytuvchi bo’lishi mumkin. To’g’ri likvatsiya da quymaning markaziy o’qi qotishmaning erish temperaturasini kamaytiruvchi aralashma bilan boyigan. Bu aralashmada magniy miqdori quymaning o’rtacha hajmiga nisbatan past. Qaytaruvchi likvatsiya da markaziy qismda yengil eruvchi aralashmalari kam, tashqi qismda esa ko’proqdir. Ikkala holatdagi likvatsiyalarning hosil bo’lishi qotishmaning kristallanish xususiyatiga va quymaning sovish sharoitiga bog’liqdir. Dendritli likvatsiyani bartaraf etish uchun quymalar yumshatiladi. Zonalik likvatsiyani termik ishlov berib bartaraf etib bo’lmaydi. Bu likvatsiyaning hosil bo’lmasligi uchun metall qolipini minimal darajada qizdirib, quyma olish kerak. Bu quymaning hajm va o’lchamini kengaytirishga yordamlashadi. Bunday o’lcham kengayishiga к irishishdan oldingi kengayish deyiladi. Kirishishdan oldingi kengayish kirishuvchanlikka sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Yuqori uglerodli qotishmalarning grafitlanish jarayonida ko’pgina legirlangan va o’rta uglerodli po’latlarning kirishishiga ta’siri bor. Kirishishdan oldingi kengayish quymalarda hajmiy kirishuvchalikka g’ovagi va yorilishlar hosil bo’lishidan saqlaydi. Kirishishdan oldingi kengayishning oshishi bilan hajmiy kirishuvchanlik g’ovagi va yorilishlar kamayadi. Quyma kirishuvchanligi deb, nusxani va quymaning o’lchamlari orasidagi farqiga aytiladi: Ʃ qm = [( l m – l qm )/ l qm ] 100% bunda: l m – nusxaning o’lchami; l qm – quymaning о ’lchami.

Quyma kirishuvchanligining to’g’ri kirishuvchanlikdan farqi faqat metall va qotishmaning holatiga va xususiyatiga bog’liq bo’lmasdan, balki quyma konstruksiyasiga, qolipning konstruksiyasiga va boshqa ko’rsatkichlarga bog’liqdir. Cho’yanning kirishuvchanligi (asosan chiziqli kirishuvchanlikda aniqlanadi) bir qancha bosqichlarga bo’linadi. Suyuq cho’yan sovish davrida uning hajmi kichrayadi. Shu vaqtda cho’yan grafitlanishi, hajmiy kengayishi amalga oshadi. Quymalardagi ichki zo ’ riqish kuchlari. Quymalarning sovishi va qotishi jarayonida cho’kish hosil bo’lishining hisobiga ichki zo’riqish kuchlari, ba’zan esa issiq va sovuq yoriqlari yuzaga keladi. Quymalarda yoriqlar hosil bo’lishining asosiy sababi - qolip tomonidan quymaning cho’kishiga bo’lgan qarshiligidir. Cho’kish davrida quyma o’zining bo’rtib chiqqan qismi bilan qolip yoki o’zakka kuch bilan ta’sir ko’rsatadi. Qolip yoki o’zak esa bu cho’kishga qarshilik ko’rsatib, quyma ichida zo’riqish kuchini hosil qiladi. Bu kuchning kattaligi qolip yoki o’zakning kattaligiga bog’liq. Qanchalik qolip yoki o’zakning qattiqligi kam bo’lsa, shunchalik cho’kishga qarshilik kam bo’ladi va quymada zo’riqish kamayadi. Bu esa yoriq hosil bo’lishining oldini oladi. Agar zo’riqish kuchi quymaning shu qismidagi mustahkamlik chegarasidan oshib ketsa, shu nuqtada yoriq hosil bo’ladi. Agar quymaning shu zo’riqish hosil bo’lgan nuqtasidagi mustahkamlik chegarasi va plastikligi yuqori bo’lsa, zo’riqish kuchlari quyma shaklining buzilishiga va yemirilishiga olib keladi. Quymalardan issiq yoriqlar solidus haroratiga yaqin haroratda hosil bo’ladi. Yoriqlar asosan sekin soviydigan qismlarda hosil bo’ladi. Faraz qilamiz, quymada l uzunlikdagi «issiq bo’lim» mavjud. U holda cho’kish davrida shu l uzunlikdagi qism deformatsiyalanadi va shu qism xavfli hisoblanadi. Shuning uchun quyma qanchalik uzun bo’lsa, issiq yoriqlarnninig hosil bo’lishi shuncha osonlashadi.

Issiq yoriqlar kristall donalar chegarasida hosil bo’lgani sababli, ularning yuzasi oksidlashgan notekis qoratemir rangdagi yuza hosil qiladi. Quymada issiq yoriqlar asosan qalin qism bilan yupqa qismga o’tish joylarida vujudga keladi. Issiq yoriqlar hosil bo’lishiga quyma tarkibidagi gaz va nometall qo’shimchalar ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun issiq yoriqlar hosil bo’lishining oldini olish uchun qotishmani aniq kimyoviy tarkibda bo’lishini ta’minlash lozim. Qolip va o'zak tayyorlash uchun plastikligi yuqori bo’lgan ashyo qo’llash; quymani loyihalash davrida qalin qismdan yupqa qismga o’tishni keskin qilmaslik, qalin va yupqa qismlarning sovishini bir me’yorda bo’lishini ta’minlash; quyish tizimini to’g’ri tanlash kerak.

Hulosa Quymalar olinadigan qotishmalarni xususiyatlarini o’rganish va boshqarish sifatli quyma olish garovidir. Sifatli qora metallardan quymalar olish tehnologiyasi temir-uglerod holat diagrammasiga bog’liq. Qotishmalarni quymakorlik xususiyatlari katta ahamiyatga egadir, ularni o’rganib to’g’ri tehnologiyalarni qabul qilish sifatli quyma zagotovkani olishga yordam beradi. Nazorat savollari: 1. Cho’yanni qanaqa qotishmalarini bilasiz? 2. Po’latlar qaysi turlarga bo’linadi? 3. Mis qotishmalarini turlari. 4. Qotishmalar xususiyatlari. 5. Oquvchanlikni tushuntirib bering. 6. Titan qaysi darajada va qaysi pechlarda suyuqlantiriladi? 7. Siluminlar qanaqa qotishma, tushuntirib bering.

Adabiyotlar 1. Производство сталных отливок, под ред. Я.Я.Козлова, Москва, МИСИС, 2003, 347. 2. А.Муйнов. Получение отливок вакуумно-пленочным методом, Бухоро, 1972, 46. 3. Специальные способы литья, под ред. Б.Б.Гуляева, Машиностроение, 1971, 255. 4. Н.Н.Рубцов, В.В.Балабин, М.Н.Воробев. Литейные формы, Машгиз, 1959 5. S.A. Rasulov, N.D. Turaxodjayev. Metallurgiyada quyish texnologiyasi, Toshkent, Cho’lpon, 2007, 209. 6. Технология литейного производства, литье в песчаные формы, учебник, под ред. А.П.Трухова, Академа, 2005, 525. 7. С.С.Жуковский, А.М.Лясс, Формы и стержнииз холоднотвердеющих смесей, М, Маш., 1978, 221. Mahi Sahoo and Sudhari Sahu Principles of metall casting, 3-rd edition, 2014, 765p, New York. 9. М.Н.Сосненко, Современные литейные формы, М., Маш., 1987, 263. 10. A.M.Липнинкий, Справочная книга рабочего литейщика, Лениздат, 1981, 240. 11. Литейное производство, под ред. А.М.Михайлова, М., Маш., 1971, 311. 12. Литейное производства, под ред. И.Б.Куманина, М., Маш., 1971, 311. Peter Beeley Foundry Technology, London, England, Wip9hl, 2001,

O'xshashlar

Quymakorlik metallurgiyasi

Metallar va ularning qotishmalari

Temir va uning qotishmalari

Quymakorlik nuqsonlari va quymani aniqligi

Rangli metallar va ularning qotishmalari